Tafakkur ziyosi
Yüklə 4,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ALISHER NAVOIY ONTOLOGIK
QARASHLARIDA NOMODDIY OLAM TAHLILI Toji Omonovich Norov – “Ijtimoiy-gumanitar fanlar” kafedrasi dotsenti, (PhD), Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti Annotatsiya: Mazkur maqola, Аlisher Navoiy ontologik falsafasida talqin qilingan olamning va borliqning, umumiyligini tashkil qilgan, o‘zi bor, lekin sezgi organlarimiz orqali idrok qila olmaydigan nomoddiy borliq tahliliga bag‘ishlangan. Аннотация: Данная статья посвящена онтологической философии Алишера Навои, анализирущего нематериальную вселенную, которая существует, но не может быть ощутима органами чувств, и которая является общностью бытия. Abstract: This article is devoted to the analysis of the intangible universe, which exists but is invisible to the eye, which constitutes the commonality of the universe and being interpreted in the ontological philosophy of Alisher Navoi. Kalit so‘zlar: Olam, borliq, moddiy borliq nomoddiy borliq, “hasti-nestnamoy”, jon, ruh, so‘z, ko‘ngil. Ключевые слова: Вселенная, существо, материальное существо, нематериальное существо, «хасти-нестнамой», душа, дух, слово, разум. Keywords: The universe, being, material being, intangible being, "hasti-nestnamoy", soul, spirit, word, mind. Falsafaning, xususan ontologiyaning eng nozik va bahsli mavzularidan borliq muammosidir. Borliq esa nomoyon bo‘lishi va bo‘lmasligi xususiyatiga ko‘ra moddiy va nomoddiy borliqqa bo‘linadi. Olamni, borliqni, undagi ashyolarni biz ko‘zimiz bilan ko‘rib, qo‘limiz bilan ushlab, tabiiy holda va sunʼiy ravishda o‘zgarishlari namoyon bo‘lishi bu moddiy borliqdir. Lekin, o‘zi boru lekin ko‘zga ko‘rinmaydigan, vujudga ega bo‘lmagan shunday olam borki ular shartli ravishda nomoddiy olam deb atadik. Bularga – havo, olov, efir, hid, tovush, inson, jamiyat va jonli tabiat misolida jon, ruh, ko‘ngil, ong, xotira, did kabi olam bo‘lib, ular bor lekin, nomoddiyligi uchun ular ko‘rinmaydi. Ular vositasi va taʼsirida tabiatda va ijtimoiy hayotda olamni qiyofasini o‘zgartirishga qodir kuchli moʼjizaviy qudratga ega. Shu davrgacha Navoiy merosi bo‘yicha olib borilgan tadqiqot asosan til, adabiyot, matnshunoslik, manbashunoslik kabi ixtisosliklar bo’yicha olib borilgan bo‘lib, murafakkining borliqqa oid qarashlari tadqiqotlar doirasidan chetda qolib kelayotgan edi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiy tavalludining 580 yilligini keng nishonlash to‘g‘risida” 2020 yil 19 oktabrdagi PQ-4865 Qarori va unda belgilangan vazifalar ham mavzu bo‘yicha tadqiqotlar olib borishning dolzarbligini ko‘rsatadi hamda mutafakkir merosini tadqiq qilish bo‘yicha yangi vazifalarni 1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Буюк шоир ва мутафаккир Алишер Навоий таваллудининг 580 йиллигини кенг нишонлаш тўғрисида” 2020 йил 19 октябрдаги ПҚ- 4865 Қарори. https://lex.uz/docs/5054929 2 Навоий Алишер. Лисон ут-тайр. МАТ: 20 томлик. 12 т. - Тошкент: “Фан”, 1997. – Б.11. 3 Навоий. А. МАТ: 20 томлик. 1т. Бадоеул-бидоя. – Тошкент: “Фан”, 1987. – Б. 37-38 qo‘ydi. 1 Аlisher Navoiy falsafasida nomoddiy borliq bilan bog‘liq tushunchalar “hasti nestnamoy” – yaʼni, o‘zi boru, lekin namoyon bo‘lmaydigan olam tarzida qo‘llangan. Jon va ruh masalasi badiiy, ayrim o‘rinlarda tamsiliy-majoziy uslubda talqin qilingan. Shuningdek, nomoddiy olamni – malakut olami, ruhoniyat, ong, jon, ruh, tafakkur, aql, dark, yaʼni idrok, xotirot, ishq, ilm, bilim, ko‘ngil olami, sabr, toqat kabi istiloh va tushunchalar tarzida ifodalangan. Xususan, “Lison ut-tayr” shunday boshlangan: Jon qushi chun mantiqi roz aylagay, Tengri hamdi birla og‘oz aylagay 2 Bu o‘rinda birinchidan, insoniylik ziynati mantiq, yaʼni nutq, so‘z mo‘ʼjizasi haqida gap borayotgan bo‘lib, so‘z inson ko‘nglining izhor qilish vositasi sifatida Olloh siri-sifati haqida bayon qilishi aytilgan bo‘lsa, ikkinchidan, nutqni o‘zi ham eshitiladi lekin gapirganda tovushni ham ko‘rmaymiz, lekin eshitamiz. Shu mantiqdan chiqilganda u ham nomoddiy olamga misoldir. Navoiy “Badeyiʼ ul-bidoya”da, jon, ruh, ko‘ngil, aql-hush, sabr-qanoat kabi nomoddiy, yaʼni maʼnaviy-ruhiy mavzularni mujassamlashtirgan bir g‘azalida shunday falsafiy tavsifni ko‘ramiz: Manga ne manzilu maʼvo ayon, ne xonumon paydo, Ne jonimdin asar zohir, ne ko‘nglumdin nishon paydo 3 IJTIMOIY FANLAR |