Tajriba asosida

“Uniform Customs 
and Practice for Documentary Credits
” (keying – o’rinlarda UCP) 

---

tayyorlashni nazorat qilib, tijorat banklari uchun butun dunyo bo'ylab 
operatsiyalarga qo'llash uchun ixtiyoriy asos yaratdi
1
. XIX asr oxiri va XX asr 
boshlarida sayohatchilar odatda o’zlari bilan banki tomonidan chiqarilgan 
dumaloq akkreditivlarni olib yurishgan, bu esa xaridorga sayohati davomida 
boshqa banklardan naqd pul olish imkonini bergan. Bu turdagi akkreditiv oxir-
oqibat sayohat cheklari, kredit kartalari va avtomatlashtirilgan kassalar bilan 
almashtirildi
2
. Garchi akkreditivlar dastlab faqat qogʻoz hujjat sifatida mavjud 
boʻlsa-da, ular XIX asr oxirida telegraf, XX asrning ikkinchi yarmida teleks 
orqali muntazam ravishda chiqarila boshlandi
3
.
1973 yildan boshlab SWIFT 
yaratilishi bilan banklar xarajatlarni nazorat qilish vositasi sifatida elektron 
ma'lumotlar almashinuviga o'ta boshladilar va 1983 yilda UCP akkreditivlarni 
"teletranslyatsiya"ga ruxsat berish uchun o'zgartirildi
4
. XXI asrga kelib, 
akkreditivlarning katta qismi elektron shaklda chiqarildi va butunlay 
"qog'ozsiz" akkreditiv keng tarqalgan bo'lib qoldi. Marsel Devid Reyx (odatda 
Mark Rich nomi bilan tanilgan) neft savdosida akkreditivlardan foydalanishni 
ommalashtirdi
5
. Shu asnoda, akkreditiv to`lov turi hozirgacha shakillanib 
kelmoqda. Shuningdek, Akkreditivlar nafaqat milliy qonunchilik bilan balki, 
xalqaro miqyosda tan olingan qoidalar va tartiblar bilan tartibga solingan. 
Shu o’rinda savol vujudga keladi, akkreditiv bo’yicha hisob kitob 
shakli o’zi nima? 
To’lov qobilyati noma’lum bo’lgan korxonalar bilan hisob-kitob qilishda 
qo’l keladigan hisob-kitob shakli akkreditiv vositasida hisob-kitob qilishdir
6
. 
Ya`ni bu bilan nima demoqchi? Bank ikkala tarafga akkreditiv hisob varaqa 
ochish uchun, avvalambor, ularning hisob raqamida yetarli summa bormi yoki 
yo`q ekaniga qaraydi. Yuqoridagi jumalada: “to’lov qobilyati noma’lum 
bo’lgan korxonalar” deganda aynan shu nazarda tutilmoqda. Demak, bu hisob-
kitob shaklida ishonchni suiis`temol qilish degan tushuncha bo`lmaydi. Agarda 
ta`raflar o`rtasida kelishilgan shartnomalarning to`lov shaklini akkreditiv shakli 
bo`yicha amalga oshirsa, ishonchli bo`lishi tabiiy. Bir so`z bilan aytganda, 
1
Chadsey, Horace M. (1954). 
"Practical Effect of the Uniform Commercial Code on Documentary Letter of 
Credit Transactions"
. University of Pennsylvania Law Review. 102 (5): 618
–628. 
doi
:
10.2307/3310135
. 
JSTOR 
3310135
 
2
McKeever, Kent; Ditcheva, Boriana (October 2006). "The Circular Letter of Credit". library.law.columbia.edu. 
Retrieved 2018-10-31 
3
Barnes, James G.; Byrne, James E. (Spring 2001). "E-Commerce and Letter of Credit Law and Practice". The 
International Lawyer. 35: 23
–
29 
4
Kozolchyk, Boris (Summer 1992). 
"The Paperless Letter of Credit"
. 
Law and Contemporary Problems
. 
55 
(3): 
39
– 101. 
doi
:
10.2307/1191864
. 
JSTOR 
1191864
 
5
Javier Blas & Jack Farchy (2022). 
The World for Sale
. Penguin Books. p. 61
6
Mualliflar jamoasi 
“Fuqarolik
huquqi”
darslik 2-qism. 
–T.:“Adolat”,
2007. -406-b 

---

akkreditiv to’lov shaklining asosiy maqsadi: jo'natilgan tovarlar va ko‘rsatilgan 
xizmatlar uchun tolovni kafolatlash. Shuningdek, huquqshunos olim 
O.A.Ortiqovning fikriga ko`ra, akkreditiv faqat bir ta’minotchi bilan hisob-
kitob qilishga mo`ljallangan bo`lshi mumkin
7
. Akkreditivning muddati va 
hisob-kitob qilish tartibi tomonlar o‘rtasida tuziladigan shartnomada 
belgilanadi. Shartnomada quyidagilar ko‘rsatiladi: 
- 
emitent bankning nomi; 
- 
akkreditiv turi, uni bajarish muddati va bajarish usullari; 
- 
mol yetkazib beruvchining akkreditiv bo'yicha mablag‘ olishi 
uchun taqdim qilinadigan hujjatlar ro‘yxati va ularning aniq tavsifi; 
- 
tovarlarni jo`natgandan keyin hujjatlarni taqdim qilish muddati; 
- 
mol yetkazib beruvchi va oluvchi tomonlar nomi, ularning yuridik 
manzillari - bajaruvchi bank nomi va boshqalar. 
Akkreditiv to`lov shakli sotuvchining xaridorga ushbu tovarlarni taqdim 
etishda olgan xavf-xatarini yumshatishning asosiy usuli hisoblanadi. U buni 
sotuvchiga xaridor va sotuvchi o'rtasidagi oldi-sotdi shartnomasida ko'rsatilgan 
hujjatlarni taqdim etgani uchun to'lanishini ta'minlash orqali amalga oshiradi. 
Ya'ni, akkreditiv - bu bank sotuvchiga to'g'ridan-to'g'ri to'lash orqali xaridordan 
sotuvchiga to'lash bo'yicha qonuniy majburiyatlarni bajarish uchun 
ishlatiladigan to'lov usuli. Shunday qilib, sotuvchi to'lovni qabul qilish uchun 
xaridor emas, balki bankning kredit riskiga tayanadi. Bank sotuvchining o'zi 
tovarni ifodalovchi ayirboshlash hujjatlari, hujjatlarni taqdim etganda 
sotuvchiga tovar qiymatini to'laydi. Hujjatlar taqdim etilgandan so'ng, tovarlar 
an'anaviy ravishda emitent bankning nazoratida bo'ladi, bu esa xaridor (bankka 
sotuvchiga to'lovni to'lashni buyurgan) bunday to'lovni amalga oshirganlik 
uchun bankka qaytarilishi xavfidan himoya qiladi. Agarda, xaridor xarid 
bo'yicha to'lovni amalga oshira olmasa, sotuvchi bankda to'lovni talab qilishi 
mumkin. Bank xaridorning talabini o'rganib chiqadi va agar u akkreditiv 
shartlariga mos kelsa, talabni qondiradi. Xalqaro doirada aksariyat akkreditivlar 
Xalqaro Savdo Palatasi tomonidan e'lon qilingan hujjatli kreditlar bo'yicha 
yagona bojxona va amaliyot deb nomlanuvchi qoidalar bilan tartibga solinadi
8
. 
Akkreditivlar bo‘yicha yuqorida ko‘rsatib o’tilgan operatsiyalarni 
quyidagi chizma orqali umumlashtiramiz. 
7
O.A.Ortiqov va K.N.Navro`zova. 
“Naqd
pulsiz hisob kitoblar va to`lov 
tizimi”.
- T.: Cho`lpon, 2014. - 77-b 
8
Hashim, Rosmawani Che (August 2015). 
"The UCP 600 rules in Letter of Credit" 
(PDF)
. 
University of 
Malaya
. Retrieved 31 October 2017

---

BANK
BANK
Mahsulot jo`natuvchi korxona 
banki
Akkreditiv orqali hisob-kitoblarda hujjatlar aylanish chizmasi 
 
5 
4 
6 
3 
9 
10 
1 
2 
8 
Mahsulot oluvchi korxona
7 
Mahsulot jo`natuvchi korxona
HISOB MARKAZI
Mahsulot oluvchi korxona 
banki

---