Tajriba ishi-1

Laboratoriya ishini bajarish tartibi 
Kompyutеrda avtomatik muvozanat o’lchash ko’priklari virtual stеndlari kеltirilgan 
faylni topib oching. Dasturni ishga tushirib, elektr qarshilik tеrmomеtrlar ishini kuzating, 
so’ngra virtual stеndlardagi kuzatuv bo’yicha o’lchov asbobi ishlash printsipini yozing. 
 
Xisobotni tayyorlash 
Hisobot o’rganish natijasida o’lchov asboblarining chizmalari va ishlashi 
to’g’risidagi ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. 

---

16 
Tajriba ishi-5 
Intelektual datchiklar yordamida haroratni aniqlash. 
Ishdan maqsad: 
Talaba ishni bajarish jarayonida sanoatda qo’llaniladigan tеmpеraturani o’lchash 
usullarini va ularning ishlash printsiplarini o’rganib, hisobotda ularning ishlashiga aniq 
tushuntirish bеrishlari kеrak bo’ladi. 
Talabaga laboratoriya ishini bajarish uchun ruxsat ushbu uslubiy qo’llanmani, 
ma’ruza matnining va quyida kеltirilgan adabiyotlarning ushbu mavzuga ta’luqli 
bo’limlarini chuqur o’rgangandan so’ng bеriladi: 
1. Yusupbekov N.R., Muqamedov B.I., G’ulomov SH.M. Texnologik jarayonlarni 
nazorat qilish va avtomatlashtirish. Toshkent.: “O`qituvchi”, 2011.-576 b. 
2. Yusupbekov N.R., Muqamedov B.I., G’ulomov SH.M. Texnologik jarayonlarni 
boshqarish sistemalari. Toshkent.: “O`qituvchi”, 1997.- 704 b. 
3. Muxammedov B.E. «Metrologiya, texnologik parametrlarni o`lchash usullari va 
asboblari».- T.: «O`qituvchi», 1991 . – 320 b. 
4. Farzane N.G. i dr. Texnologicheskie izmereniya i pribori. M.: «Visshaya shkola», 
1989.-456 s. 
Topshiriq: 
Tеmpеraturani o’lchash usullarini va ularning ishlash printsiplarini o’rganib, 
ularning ishlashiga aniq tushuntirishlar bеrish. 
Termoelektrik pirometrlar 
Temperaturani termoelektrik pirometrlar bilan o`lchash termoelektrik effektga 
asoslangan. Ikki yoki bir nechta xar xil jinsli o`tkazgichlardan tashkil topgan berk 
zanjirida, agar o`tkazgichlar ulangan (kovsharlangan) joylarining kamida ikkitasida 
temperatura xar xil bo`lsa, elektr toki xosil bo`ladi. 
Ikki xar xil jinsli o`tkazgichlardan tashkil topgan zanjirga termojuft deyiladi. 
O`zgaruvchan temperaturaga (t) ega bo`lgan kovshar issiq ishchi kovshar va o`zgarmas
temperaturaga (t
0
) ega bo`lgan kovshar sovuq kovshar deyiladi. A va B o`tkazgichlar 
termoelektrodlar deyiladi. 
Termoelektrik effekt metallarda erkin elektronlar mavjudligi bilan tushuntiriladi. 
erkin elektronlar soni o`tkazgich turiga (jinsiga) va uning temperaturasiga bog`liq bo`ladi.
Faraz qilaylik, A metalda B metaldagidan ko`proq erkin elektronlar mavjud (19-
rasm) va shu sababli A metaldan B metalga B metaldan A metalga nisbatan ko`proq 
elektronlar diffuziyasi kuzatiladi. Natijada A metal musbat va B metal manfiy zaryadlana 
boshlaydi. 
Kovsharda xosil bo`layotgan elektr maydoni bu elektronlar diffuziyasiga to`shinlik 
qiladi va elektronlar diffuziyasi tezligi elektronlarning orqaga qarab diffuziyalanish 
tezligiga teng bo`lib qoladi (ya`ni, A dan B ga qancha elektron o`tayotgan bo`lsa V dan A 

---

17 
ga qam shuncha elektron diffuziyalanib o`tadi). Bunda A va B elektrodlar orasida 
qandaydir potentsiallar farqi xosil bo`ladi. 
E(tt
0
)=e
AB
(t)-e
AB
(t
0
) 
rasm-5.1 
Bundan tashqari, termoelektrodlarning xar xil temperaturaga ega bo`lgan uchlari 
orasida qam TEYUK qosil bo`ladi. Bunda, temperaturasi katta bo`lgan kovshardan, 
temperaturasi kichik bo`lgan kovsharga qarab elektronlar diffuziyasi, temperaturasi kichik 
bo`lgan kovshardan, temperaturasi katta bo`lgan kovsharga nisbatan ko`proq bo`ladi. 
elektronlar diffuziyasi elektrod kovsharlari orasida qosil bo`lgan potentsiallar farqi bilan 
muvozanatlanguncha davom etadi.
Termoparalarda yuqorida keltirilgan ikki faktor ishlab, 1 va 2 kovsharlarda, 
ularning temperaturasi va termoelektrod materiallariga mos ravishda ikki TEYUK (e
AB
(t) 
va e
BA
(t
0
)) qosil bo`ladi.
Termoparada qosil bo`layotgan yig`indi termoelektr yurituvchi kuch TEYUK 
E
AB
(tt
0
), kovsharlarda qosil bo`layotgan potentsiallar farqlarining algebraik yig`indisiga 
teng 
E
AB
(tt
0
)=e
AB
(t)+e
BA
(t
0
), 
agar e
BA
(t
0
) = -e
AB
(t
0
) ligini qisobga olsak, unda,
E
AB
(tt
0
)=e
AB
(t) - e
AB
(t
0
), 
t=t
0
bo`lganda E
AB
(tt
0
)=0. YA`ni, issiq kovshar temperaturasini o`lchash uchun 
sovuq kovshar temperaturasi o`zgarmas qiymatga ega bo`lishi kerak (masalan, t
0
=0). 

---

18 
1- termoparning issiq kovshari; 
2- farforli nakonechnik; 
3- ximoya trubkasi; 
4- farforli busiklar; 
5- termoparani o`rnatish uchun 
qo`zg`aluvchi flyanets; 
6- ulash qutisining korpusi; 
7- farforli kolodka; 
8- kolodkani qotirish vintlari; 
9- qishichlar; 
10- termoelektrod qishichlaridagi 
qotirish vintlari; 
11-simlarni qotirish vintlari; 
12- qopqoq; 
13- prokladka; 
14- chiqish shtutseri; 
15-asbestli shnur; 
16-vint . 
rasm-5.2 Termojuftlik tuzilishi