Tajriba ishi-1

rasm-2.2. 
Atrof muxit temperaturasining o`zgarishi bilan o`lchashda ma`lum xatolik paydo 
bo`ladi va uni quyidagicha qisoblash mumkin:

t
м 
= 
б
м
V
V
( t
м
- t
0
);

t
к 
= 
б
к
V
V
( t
к
- t
0
); 
V
м
; V
к
V
б
- manometrik prujina, kapillyar va termoballon hajmlari; 
t
м,
t
к 
- manometrik prujina va kapillyar temperaturasi;
t
0
- graduirovka temperaturasi (20
0
C). 
Bu tenglamalardan ko`rinib turibdiki, kapillyar uzunligi qancha katta bo`lsa, xatolik 
shuncha katta bo`ladi. Atrof muxit temperaturasi o`zgarishining ta`sirini kamaytirish 
uchun, termoballon hajmini oshirish kerak.

---

8 
Suyuqlikli manometrik termometrlar to`ldiriladigan suyuqliklarga quyidagi talablar 
qo`yiladi: hajmiy kengayish koeffitsienti katta bo`lishi kerak; issiqlik o`tkazuvchanligi 
katta bo`lishi kerak; kichik issiqlik sig`imiga ega bo`lishi kerak; termometr materialiga 
kimyoviy inert bo`lishi kerak. Bu talablarga simob va ksilol javob beradi (simob -30 + 
600
0
C; ksilol -40+200
0
C).
Temperatura o`zgarishiga mos ravishda tizimdagi bosimning o`zgarishini 
quyidagicha ifodalash mumkin: 
P

=
μ
β
(t - t
0
) 
bu erda, 
β
- suyuqlikni hajmiy kengayish koeffitsienti;
μ
-suyuqlikni siqilish koeffitsienti. 
Bu o`lchov asboblarining shkalasi, bosimning temperaturadan chiziqli bog`liqligi 
sababli bir tekisda bo`ladi.
Suyuqlikli 
manometrik 
termometrlarning 
temperatura 
xatoligi 
gazli 
termometrlarnikidan yuqoriroq bo`lganligi sababli ularning kapillyarining uzunligi 10 m 
dan oshmaydi. 
Barometrik xatolikni kamaytirish maqsadida suyuqlik 15-20 kgs/sm2 (ba`zi xollarda 
130 kgs/sm2 gacha) bosimda to`ldiriladi. Gidrostatik xatolik o`lchov asbobi prujinasi va 
strelkasini korrektirovkalash yo`li bilan yo`qotiladi (termoballon prujinadan yuqorida 
o`rnatilganda, suyuqlikning temperatura o`zgarishidan qosil bo`lgan bosimiga suyuqlik 
ustunining gidrostatik bosimi qo`shiladi, agar pastda bo`lsa, unda o`lchov asbobi shu 
miqdorga kam ko`rsatadi).
Par-suyuqlikli manometrik termometrlar odatda termoballonning 2/3 hajmi 
miqdorida past temperaturada qaynovchi suyuqlik bilan to`ldiriladi (xlorli metil 0 -
150
0
C, atseton 60 + 200
0
C, benzol 100 - 250
0
C). Ularning ishlashi Dalton qonuniga 
asoslangan bo`lib, u moddaning kritik temperaturasigacha, to`yingan bug`ning bosimi va 
temperaturasi orasidagi bog`liqlikni ifodalaydi. Temperaturaning ortishi bilan 
suyuqlikning bug`lanishi ortadi va bug`ning bosimi (uprugosti) ortadi, bu esa, bug`ning 
kondensatsiyalanishining ortishiga sabab bo`ladi. To`yingan bug` temperaturaga mos 
ravishda, ma`lum muvozanat bosimigacha o`zgaradi.
Bu o`lchov asboblarida temperatura xatoliklari bo`lmaydi, lekin gidrostatik, ayniqsa 
barometrik xatoliklarning o`lchov asbobi ko`rsatishiga ta`siri sezilarli bo`ladi. Chunki 
tizimdagi bosimning qiymati nisbatan kichik bo`ladi. Bu o`lchov asboblariga qo`yiladigan 
asosiy talablardan biri shuki, kichik temperaturalarni o`lchaganda tizimda to`yingan bug` 
bo`lishi kerak, yuqori temperaturalarni o`lchaganda esa, termoballonda suyuqlik qolishi 
kerak.

---

9 
Bu o`lchov asboblarining kamchiliklariga o`lchash chegarasining kichikligi va 
o`lchanayotgan temperatura bilan to`yingan bug` bosimi orasidagi chiziqsiz bog`liqlik 
sababli, shkalaning bir tekisda emasligi, ya`ni, shkala boshlanishida bo`limlarning zich 
joylashgani va oxiriga borib, bo`limlar kengayib borishi kiradi.
Katta bosimda yoki agressiv muxitda temperaturani o`lchaganda termoballon 
ob`ektga moy yoki mis qirindilari bilan to`ldirilgan ximoyalovchi gilzada o`rnatiladi.
Manometrik termometrlarning kamchiliklariga quyidagilarni kiritish mumkin: 
o`lchash aniqligining yuqori emasligi (aniqlik sinfi 1-2,5); termoballon o`lchamlarining 
kattaligi sababli inertsiyasining kattaligi; tizim germetikasi buzilganda ta`mirlashning 
qiyinligi.
Ikkilamchi o`lchov asboblari bilan ishlash uchun ma`lumotlarni masofaga uzatish 
tizimi bor manometrik termometrlar ishlatiladi. Bu o`lchov asboblarda temperaturaning 
o`zgarishi proportsional unifikatsiyalangan (pnevmatik yoki elektr) signalga aylantirilib 
ikkilamchi asboblarga uzatiladi (masalan: pnevmatik va elektr signal o`zgartirgichli 
manometrik termometrlar TPG-189P, TPG-189E yoki TPJ-189P, TPJ-189E).