Tajribalar: yangi avlod darsliklari, milliy dastur va raqamli texnologiyalar

MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING NUTQ O‘STIRISHNING ILMIY- 
NAZARIY AHAMIYATI 
Sharipova Maxbuba Baxshilloyevna 
BuxDU o‘qituvchisi 
Matniyozova Shohida Bahodir qizi 
BuxDU talabasi 
Annotatsiya. 
Maktabgacha yoshdagi bolalarning nutq o‘stirishning ilmiy-nazariy ahamiyati, 
maktabgacha yoshidagi bolalar nutqining rivojlanishi ularning faoliyati, muloqoti, kommunikativ masalalar haqida 
fikr-mulohaza bildirilgan. 
Kalit so‘zlar: 
nutq, til, kommunikativ, lug‘at boyligi, monologik nutq, diologik nutq, tovush, so‘z, nutqiy 
ko‘nikma, nutqiy malaka, mutq madaniyati. 
Bog‘cha yoshidagi bolaning nutqi ijtimoiy aloqalarni o‘rnatish funksiyasini bajara 
boshlaydi. Buning uchun esa bolada ichki nutq tarkib topishi, monologik xususiyat kasb etib 
borishi lozim bo‘ladi. Maktabgacha yoshda bola nutqining rivojlanishidagi muhim xususiyat 
nutq tafakkur quroliga aylanishidan iborat. Bola so‘z-lug‘at boyligining o‘sishida 2 muhim 
tomon — miqdor va sifat tomonlari mavjud. Lug‘at boyligining miqdoriy o‘sishi D. B. 
Elkoninning ko‘rsatishicha, bevosita bolaning hayot sharoitlari va tarbiyalanish xususiyatlariga 
bog‘liq. So‘nggi yillarda u yoki bu yoshdagi bolalar nutqining lug‘at tarkibini o‘rganishga 
bag‘ishlangan tadqiqotlarda avvalgi tadqiqotlarga nisbatan yuqoriroq miqdoriy ko‘rsatkichlar 
aniqlandi. Jumladan, V.Loginaning ma’lumotlariga ko‘ra 3 yoshga kelib, bola lug‘atida 1200 ta 
so‘z mavjud bo‘ladi, 6 yoshli bolaning aktiv lug‘ati esa 3000–3500 so‘zni o‘z ichiga oladi. 
Vaholanki, 40–60 yil oldin o‘tkazilgan tadqiqotlarda 3 yoshli bolaning lug‘ati 400–600 so‘zdan, 6 
yoshli bolaning aktiv lug‘ati esa 2500–3000 so‘zdan iborat deb ko‘rsatilgan edi. Nutq madaniyati 
— bu, avvalo, tarbiyachida bo‘lishi shart va majburiy sifatlardan hisoblanadi. Bu tarbiyachidagi 
nutqiy ko‘nikma va nutqiy malakalarni hosil qiladi. Bu ko‘nikma tarbiyachi faoliyatida 
takomillashib boradi, maxsus mehnat va mashqlar evaziga malaka oshiriladi hamda erishilgan 
muvaffaqiyatlar tufaylar tufayli qobiliyat va mahorat shakllanadi. Bolalar nutq madaniyatiga 

---

170 
o‘zbek adabiy tilini mukammal egallash asosida erishiladi. Buning uchun esa tarbiyachi adabiy 
qoidalarini bilish, badiiy adabiyot asarlarini doimiy o‘qib borishi, she’rlar yod olishi va bolalar 
bilan suhbatlar o‘tkazish muhimdir. S. N. Karpovaning tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, 
maktabgacha yoshdagi bolada gap tarkibidan barcha turdagi so‘zlarni ajratib olish ko‘nikmasini 
shakllantirish mumkin. Buning uchun ularga so‘zlarning mezonlarini, ya’ni so‘z tovushlarining 
majmuasidan iboratligini, so‘z doim muayyan mazmunga egaligini anglashi lozim. Albatta 
buning uchun bolaning yoshiga mos keluvchi usullardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. 
Shunday qilinganday qilinganda, yoshidan qat’iy nazar bolalarda so‘z haqida adektiv va 
anglangan tasavvurlar paydo bo‘ladi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni yuksak 
g‘oyaviylik ruhida tarbiyalash ularning ongiga xalq, millat, yurt, jamiyat manfatlaridan 
yuqoriroq manfaat bo‘lishi mumkin emasligini singdirishi, ularni vatanga, xalqqa muhabbat 
ruhida va sadoqatli qilib tarbiyalash demakdir. Bunda esa albatta tarbiyachining o‘rni beqiyos 
va muhimdir. Shunday qilib aytganda nutq maktabgacha yoshdagi bolalarning taraqqiy 
etishlarida katta o‘rin tutadi. Shuning uchun ham maktabgacha yoshdagi bolaning nutqini 
o‘stirishda atrofdagi insonlarning shuningdek tarbiyachilarning nutq madaniyati rivojlangan 
bo‘lishi muhim sanaladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning eng muhim xususiyati nutqning 
rivojlanganligi hisoblanadi. Tarbiyachi tomonidan nutq o‘stirish to‘g‘ri rejalashtirib boriladi. 
Inson nutqi uzluksiz va to‘xtovsiz davom etadigan tovushlar oqimidan iborat emas. U turlicha 
hajmdagi intonatsion birliklarni o‘z ichiga oladi: