Talabalar ilmiy tadqiqot faoliyati samaradorligining gumanitar asoslari

MUHOKAMA 
Talabalarning mavjud ilmiy tadqiqot faoliyat mazmuning tahlili oliy ta’lim jarayonining 
rasmiy sanalgan kurs ishi, bitiruv malakaviy diplom yozish bilan cheklangan. Shuning uchun 
talabalarni ilmiy tadqiqot faoliyatiga o‘rgatish muammolari hozirda oliy o‘quv yurtlarining 
oxirigacha o‘z yechimini topmagan eng muhim didaktik vazifalaridan biridir. 
Jismoniy tarbiya va sport ta’lim yo‘nalishlarida o‘qitish mazmuni va sohaning ilm-fan 
xususiyatlari bilan nechog‘lik bog‘liqlik jarayonlariga doimiy e’tibor qaratish, o‘qitiladigan 
o‘quv predmet resurslari mazmunini integrallik (fanlararo bog‘liqlik) talablarida doimiy yangilab 
borish, talabalarni ilmiy tadqiqot ishlarini faollashtirishning ilg‘or tajribalarini amalda qo‘llash – 
bo‘lajak kasbiy mahorat mezonlaridir.
Ta’lim va ilm-fan rivojlanayotgan davlatlar rivojining bardavomligi, raqobatbardoshligi 
va barqarorligini ta’minlovchi omillar hisoblanadi. Aynan fan va ta’lim integratsiyasi ushbu 
omillar ustuvorligini saqlab qoluvchi, zamon talablariga adekvat yangi ilmiy bilimlarni olishning 
tezkor zarurati va sharti bo‘lib hisoblanadi.
Jamiyat taraqqiyotining sharti sifatida fan va ta’lim integratsiyasini ta’minlash istiqboli 
aynan gumanitar texnologiyalar, jumladan jismoniy tarbiya va sport sohasida innovatsion 
jarayonlarni jadallashtirishni taqozo etadi 
Fan va ta’lim integratsiyasini jadallashtirish uchun universitetda ilmiy tadqiqot 
faoliyatida qatnashadigan professor-o‘qituvchilar va talabalar faoliyatini qo‘llab-quvvatlovchi 
yondashuvlar, 
yaqin 
hamdo‘stlik 
davlatlarida 
omalashib 
borayotgan 
gumanitar 
texnologiyalarning o‘ziga xos boshqaruv mexanizmlarni aniqlash talab etiladi.
Manbaalarda gumanitar texnologiya tushunchasiga har xil yondashuvlar mavjud bo‘lib - 
tashqi (ham ijtimoiy, ham tabiiy) muhit muammolariga ko‘ra odamlar o‘rtasidagi aloqa va 
munosabatlar qoidalari va asoslarini yaratish, tarbiyalash, qayta ishlash yoki o‘zgartirishga 
qaratilgan texnologiyalar majmui sifatida ta’rif berilgan [1]. 
Gumanitar texnologiyalar - bu shaxs yoki odamlar guruhiga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish 
texnologiyalari to‘plami. Ular ko‘pincha faoliyatni yo‘naltirishga qaratilgan "yumshoq" ta’sir 
texnologiyalari deb ham ataladi [2]. 
Bunday qiziqish, bizning fikrimizcha, yaqin kelajakda ishlab chiqiladigan gumanitar 
texnologiyalar fan o‘qituvchilariga turli xil pedagogik muammolarni hal qilish samaradorligini 
oshirish, mavjud pedagogik tizimlarni takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalarni tizimlashtirish, 
ilmiy asoslash va ta’lim sub’ektlari qobiliyatlarini maksimal namoyon qilish imkonini beradigan 
bilim sohasi sifatida ko‘rib chiqilishiga umid bog‘lash mumkin.
Mamlakatimiz va xorijdagi tadqiqotchilar tomonidan XXI asr. “inson” asri deb atash 
mumkinligi e’tirof etilmoqda. Shu sababli, kasbiy faoliyati bevosita ta’lim subektlari bilan 
bog‘liq bo‘lgan jismoniy tarbiya va sport sohasi o‘qituvchilari va sport trenerlarining oliy kasbiy 
faoliyatiga e’tiborni kuchaytirish kabi barqaror tendensiya mavjud [2]. 

---

SCIENCE AND INNOVATION
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 
UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337 
130 
Muallif nazarida, "bugungi kunda gumanitar texnologiyalar ta’limning innovatsion 
rivojlanishining istiqbolli vektorini belgilaydi, chunki ular ilg‘or pedagogik faoliyat 
samaradorligini oshirishga imkon beradi" (Solomin, 2011: 126). Shu munosabat bilan turli 
sohalarda to‘plangan fan va ta’lim muammolarini hal qilish uchun gumanitar texnologiyalarni 
ishlab chiqish va ulardan foydalanish tajribasini fan o‘qituvchilari tomonidan o‘zlashtirish va 
amalga oshirishga imkon yaratish zarur [10]. 
Shuni ta’kidlash kerakki, 1990-yillarda gumanitar texnologiyalar siyosiy muammolarni 
hal qilish uchun yaratilgan. Gumanitar texnologiyalar borasida V. Osipov, M. Karijskiylar 
tomonidan ta’sir qilish texnologiyalari yig‘indisi ekanligiga e’tirof etilgan. Bundan tashqari, 
majburlash va zo‘ravonlikning qo‘pol vositalaridan farqli o‘laroq, inson faoliyatini ijobiy 
o‘zgartirishning ushbu ta’sir choralari yumshoq va insonparvardir.. [2]. 
Gumanitar texnologiyalar siyosiy muammolarni hal qilish uchun yaratilgan bo‘lsa-da, 
ular asta-sekin boshqa sohalarda ham qo‘llanila boshlandi. Jismoniy tarbiya va sport ta’limida 
pedagogik muammolarini hal qilish uchun nima uchun ular bugungi kunda ta’limda e’tiborli 
bo‘lib borayotganini tushunish talab etiladi. O‘tkazilgan tahlillar quyidagilarni aniqlash imkonini 
berdi. 
Uzoq vaqt davomida ta’limda avtoritar-buyruqbozlik boshqaruv uslubi hukmronligi 
sababli o‘quv fanlari o‘qituvchilari tomonidan gumanitar texnologiyalardan foydalanishlariga 
ehtiyoj yo‘q edi. Shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvni amalga oshirish sharoitida majburlash 
usullari nafaqat samarasiz, balki salbiy munosabatlar bildirilgan. O‘qituvchilarga o‘quvchilar va 
talabalarning xatti-harakatlarini, bilimlarni o‘zlashtirish faoliyatini tartibga solishning yangi 
vositalari kerak edi, ta’lim jarayonida fan va ta’lim integratsiyasining yangicha istiqbolini 
shakllantiruvchi shart-sharoitlarni ta’minlash va uning barcha ishtirokchilarini ta’lim sub’ektlari 
ya’ni hamkor ishtirokchilari safini kengaytirish muammolarini hal etish uchun gumanitar 
texnologiyalar vaqti keldi. 
Talaba refleksiyasi uning o‘z ruhiy holatini aks ettirishi, o‘z tajribalarini tahlil qilishga 
moyilligi ma’nosiga ega. Shu bilan birga refleksiya (lotincha Reflesio- ortga qaytish ) 
sub’ektning o‘z (ichki) psixik tuyg‘u va holatlarini bilish jarayoni sifatida qaraladi. Falsafa va 
pedagogikaga oid adabiѐtlarda refleksiya shaxsning o‘z ongidagi o‘zgarishlarni fikrlash jarayoni 
..., psixologiya fani talqinida refleksiya - faqat sub’ektning o‘zo‘zini bilishi va tushunishi emas, 
balki boshqalar uning shaxsiy xislatlari, his qilish tuyg‘usi va bilish (kognitiv) tasavvurlarini 
bilish hamda tushunishini aniqlab olishini anglatadi [8]. 
Aslida, ta’lim bilan bir qatordagi tarbiya jarayonida har doim o‘qituvchining talaba xatti-
harakati ustidan nazoratining bo‘lganligi sabab aytish mumkinki, gumanitar texnologiyalarning 
alohida xoslik elementlari pedagogik faoliyatda doimo mavjud bo‘lgan, ammo ular tizimsizlik 
xususiyatga ega bo‘lgan, demak zamonaviy sharoitda talabalarning ta’lim olish mazmuni va 
ularni ilmiy tadqiqot ishlariga jalb etish orqali malaka talablarini o‘zlashtirish jarayonini 
texnologiyalashtirishga ehtiyoj sezilmoqda. 
Ta’limda gumanitar texnologiyalardan farqli boshqa (ushbu faoliyat uchun an’anaviy) 
vositalar yordamida olingan natija fan o‘qituvchisini qoniqtirmasligi, yoki an’anaviy ta’lim va 
tarbiya texnologiyalarining ish bermasligi sababli namoyon bo‘la boshladi. Bunda fan 
o‘qituvchilari va o‘quvchilarning hamkorlik munosabatini o‘zgartirish, ularning xulq-atvorini 
oqilona tartibga solish orqali faoliyat samaradorligini oshirishning yagona yo‘li hisoblanganligi 

---

SCIENCE AND INNOVATION
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 
UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337 
131 
va "inson kapitali" omiliga e’tibor qaratish bilan gumanitar texnologiyalar samarasini tushunish 
mumkin. 
O‘tkazilgan tadqiqotlar mohiyatida quyidagi g‘oyalar ilgari surilgan: gumanitar 
texnologiyalar, aslida, ta’lim resurslardan foydalanish jarayonida faoliyat samaradorligini 
oshirish, shaxs haqidagi gumanitar bilimlar(qiziqishlar ehtiyojlari, motivlar)ni o‘zlashtirish 
texnolgiyalari bilan bog‘liq [1,2]. 
Hozirga qadar gumanitar texnologiyalarni qo‘llash masalalari ko‘rib chiqilgan nashrlar 
tahlilida mualliflar tomonida har xil fikrlarni kuzatish mumkin. Bizning fikrimizcha gumanitar 
texnologiyalarning harakat mexanizmini tushunish uchun eng muhim resurslarini bilishimiz 
kerak: 
- insonning hayotiy qiziqishlarini ro‘yobga chiqarishni va hayot sifatini yaxshilashni 
ta’minlaydigan resurs talab texnologiyalarni o‘zlashtirish. 
- resurs talab texnologiyalar deganda quyidagilar tushuniladi: axloq, qadriyatlar, fanlar-
aro bilimlar, g‘oyalar, ko‘p millatli, ko‘p madaniyatli, dinlararo, transprofessional va shaxslararo 
o‘zaro ta’sir, bag‘rikenglik, mas’uliyat va ularni kasbiy faoliyat, dasturlar, loyihalar va 
texnologik yechimlar toifasiga o‘tkazish;
- rivojlantirish loyihalari va dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirishga qodir kreativ 
g‘oya va professional etika bilan qurollangan mutaxassislarning mavjudligi. 
XULOSA
O’rganilgan bir qator ilg’or yondashuvlar asoslanib aytish joizkim - gumanitar 
texnologiyalarning o‘ziga xosliklarini quyidagi xususiyatlari bilan aks etish mumkin: 
- gumanitar texnologiyalar eksklyuzivlik xususiyatiga ega, ya’ni ma’lum bir loyiha uchun 
ishlab chiqilgan; 
– pedagogik sohada gumanitar texnologiyani ishlab chiqish jarayoni juda ko‘p axborot 
resurslariga ehtiyoj sezadi; 
– aloqada bo‘lgan shaxsning boshqalar bilan muloqotda bo‘lishi uchun pedagogik hodisa 
va jarayonlarni qurishning gumanitar texnologiyalaridan foydalanish; 
– agar inson gumanitar (insonparvarlik) texnologiyalar vositasida qanday faoliyat bilan 
shug‘ullanishidan qat’iy nazar, teng darajada samarali bo‘ladi.