Таълим вазирлиги гулистон давлат университети

Ixtiyoriy va ixtiyorsiz tafakkur jarayonlari
Boshqa aqliy jarayonlar singari, tafakkur jarayoni ham, ixtiyoriy va
ixtiyorsiz sodir bo’lishi mumkin.
Boshqa aqliy faoliyat turlariga (idrok, esda qoldirish, esga tushirish,
xayolga) nisbatan tafakkur ko’proq ixtiyoriy jarayondir. Fikrlash faoliyatida
ko’pincha maxsus savollar qo’yiladi, masalalar ifodalab beriladi.
Tafakkur jarayonlari ixtiyorsiz tarzda ham bo’ladi. Bunda ixtiyorsiz
jarayonlar ko’pincha ixtiyoriy tafakkur bilan chambarchas chirmashib ketadi.
Ba’zan faoliyatning turli sohalariga: maishiy, amaliy, ilmiy-bilish
faoliyatlariga doir savollar beixtiyor tug’ilib qoladi. Qo’yilgan savollarning
javoblari ham, xuddi shuningdek, ba’zan beixtiyor qidiriladi va topiladi.
Shunday hollar ham bo’ladiki, ixtiyoriy ravishda zo’r berib, fikr qilingan
vaqtda hal etilmay qolgan masalalar biroz vaqt o’tgach, biz kutmagan holda,
o’z-o’zidan hal qilinib qoladi.
Yirik mutafakkirlar beixtiyor fikr qilib turgan paytlarida ilmiy kashfiyotlar
qilganliklari singari hollar ham oz emas. Chunonchi, shu narsa ma’lumki,
qadimiy grek mutafakkiri Arximed solishtirma og’irlik qonunini shu masala
ustida zo’r berib fikr qilgan vaqtida kashf qilolmasdan, balki o’zi sira
kutmagan bir paytda, vannada cho’milib turgan vaqtida beixtiyor kashf qilgan.
Mendeleevning aytishiga qaraganda, u elementlarning davriy sistemasi
jadvalini tuzmoqchi bo’lib, uch kecha-kunduz tinmay ishlagan. Ammo shunda

---

---

73
73

ham bu vazifani hal qila olmagan. Shundan keyin juda charchab o’rniga
yotganu, shu onda uxlab qolgan. «Men tushimda, — deydi Mendeleev, — shu
elementlar batartib joylashtirib qo’yilgan jadvalni ko’rdim». Mendeleev darhol
o’rnidan turib, shu jadvalni bir parcha qog’ozga yozib qo’ygan.
Masalaning bunday beixtiyor ravishda, kutilmagan holda hal etilishi ilgari
zo’r berib qilingan, lekin bitmay qolgan tafakkur jarayonining tugallanishi
bo’lsa kerak. O’zlari masalani mana shunday beixtiyor hal etgan va shu
jarayonni kuzatgan kishilar bu jarayonni mana shu tariqa izohlab
berganliklarini ko’ramiz. Masalan, professor Bexterevning aytishiga
qaraganda, u tushida yoki ertalab uyg’onishi bilanoq, masalani to’satdan
echishga muvaffaq bo’lar ekan. Bunday hollarda o’rganilayotgan masala ustida
uxlashdan oldin ham qattiq o’ylash va diqqat-e’tiborni shu masalaga to’plash
katta rol o’ynaydi.