Talim vazirligi toshkent moliya instituti

3.O’zbekiston iqtisodiyotida raqamli elektron naqd pullarning ahamiyati
2018 yil 14 mayda O'zbekiston Respublikasi
Prezidenti Shavkat Mirziyoev "Elektron tijoratni jadal rivojlantirish bo'yicha chora tadbirlar to'g'risida"gi Qarorni imzoladi. Ushbu hujjatda O'zbekistonda elektron tijoratni takomillashtirishga qaratilgan bir qator tadbirlar aks ettirilgan. Ammo, umuman olganda, aytish mumkinki, O'zbekistonda ushbu yo'nalish tez rivojlanadigan tarmoq yo'l qo'yish mumkin bo'lmagan darajada sekin harakatlanmokda! Taʼkidlash joizki, bugungi kunda foydalanuvchilar oziq-ovqat mahsulotlariga buyurtma berish uchun telegram botlaridan faol foydalanmoqdalar. O'zbekistonlik isteʼmolchilar, shuningdek, internet tarmog'i yoki telefoniya xizmatlari uchun mobil ilovalar vositasida faol pul to'lashmoqda. Bu esa O'zbekiston aholisi elektron bitimlarni amalga oshirishga ishonishidan dalolat beradi, faqat hozirgi kungacha foydalanuvchilar katta xarajatlar talab qilmaydigan kichik bitimlarni amalga oshirgan holda, o'rtacha xarid hajmini oshirishga unchalik tayyor emaslar.Hozirgi paytda O'zbekistonda elektron bitimlar foydalanuvchisining o'rtacha pul hajmi 50 mingdan 200 ming so'mgachani tashkil qiladi. Jahon ko'rsatkichlari bilan bir qatorda o'zbek isteʼmolchisi elektron bitim amalga oshirishda uyali aloqa telefonidan foydalanadi, chunki u qulayroq bo'lib, bir qator qulay ilovalarga ega. Mahsulot tanlashga keladigan bo'lsak, ko'pchilik respondentlar Internet orqali kiyim-bosh, shuningdek, maishiy texnika va elektronika xarid kilishni afzal ko'rishgan. Avtomobil va ko'chmas mulk predmetlari internet orqali eng kam xarid qilinadigan tovarlar bo'ldi. Buni shu bilan izohlash mumkinki, ayni paytda foydalanuvchi "onlayn" rejimida yirik mikdordagi pullarni berishga hali tayyor emas. Bundan tashqari, foydalanuvchilar UzCard, VISA, MasterCard kabi to'lov tizimlaridan faol foydalanadilar. Ommaviylik darajasi eng past tizimlar Union Pay, WebMoney va kriptovalyutalar hisoblanadi.
Avtomatlashtirilgan masofaviy hisob-kitoblar g’oyasini O’zbekistonda qo’llanishi bir muncha kechikmoqda. Buni iqtisodiyotni tubdan qayta qurilayotganligi, aholi asosiy qismining daromadlarini past darajadaligi va bank tizimiga bo’lgan ishonchsizlik bilan izohlash mumkim. Shunga qaramay, keyingi vaqtlarda masofaviy hisob-kitoblarning plastik kartochkalar kabi instrumentlarini keng ommalashib borayotganligi kuzatilmoqda. Ularga bo’lgan obyektiv talab yuqori bo’lsada, undan aholining juda ham kichik qismi foydalanmoqda - kimlargadir kartochka tizimi murakkab tuyulsa, boshqalarini unga ko’rsatiladigan xizmatlar bahosi cho’chitadi. Lekin shunga qaramay 2020-yilning iyunda O‘zbekistonda birinchi elektron pullar tizimi ro‘yxatdan o‘tdi. Hozirda ularning soni 15 taga yetgan:

• 
  Oson
  
• 
  E-card
  
• 
  Click
  
• 
  Wooppay
  
• 
  “alif.mobi”
  
• 
  Interpay
  
• 
  A-pay
  
• 
  QIWI Uzbekistan
  
• 
  1HLSW
  
• 
  Globalpay
  
• 
  Va boshqalar
  

Markaziy bank malumotlarga kura, dastavval elektron pul tizimlarida 266 ming nafar foydalanuvchi bo‘lgan bo‘lsa, 2021-yilda bu ko‘rsatkich 5,7 milliondan oshib ketdi.2022 yil yarmiga kura bu kusatkich tahminan 2 baravarga oshgan.
Shu bilan bir vaqtda, aholi o'rtasida o'tkazilgan ijtimoiy so'rovlar shuni
ko'rsatadiki, O'zbekiston aholisi elektron bitimlar amalga oshirishga tayyor, biroq ularni
amalga oshirish vaqtida foydalanuvchi o'rtacha iste’molchini chetlashtiradigan va
O'zbekistonda elektron tijoratning rivojlanishini sekinlashtiradigan qator muammolarga
duch keladi. Axborot texnologiyalari asri iqtisodiyot rivojlanishi uchun yangi g'oyalar
qoidalarni va belgilab berdi. Tor doiradagi nazariyachi-olimlar uchun qiziqarli bo'lgan
raqamli iqtisodiyot mamlakatimizda ulkan salohiyatga ega bozor modeli hisoblanadi,
chunki:

- axborot qimmatli tovar hisoblanadi, vaxolanki bu resurs umuman

chegaralanmagan;

- mamlakat bozori ulkan va demokratik, asosiysi unda milliy chegaralar oson

"yuvilib" ketadi;

- kompaniya muvaffaqiyatlari endi isteʼmolchilar soni va moliyaviy aktivlar hajmiga

bog'liq emas; internet quvvatlar ko'p martalik, universal eskirmas va sifatini
yo'qotmaydigan vositaga aylandi;

- raqobat kurashi sharoitlari o'zgaradi, chunki raqamli muhitda tezkor intellektual

yechimlar har qanday kuchli jismoniy bazadan ham ustun keladi.


Xulosa
Asosiy xulosalar

• 
  Elektron pullar fiat valyutasi bilan ta'minlanadi, bu uni kriptovalyutadan ajratib turadi.
  

• 
  Turli kompaniyalar Square yoki PayPal kabi elektron pullar bilan operatsiyalarni amalga oshirishga imkon beradi.
  

• 
  Elektron pullarning keng tarqalishi jismoniy valyutadan foydalanishning kamayishiga olib keldi.
  

• 
  Elektron pul ko'pincha jismoniy valyutaga qaraganda xavfsizroq va shaffofroq deb hisoblansa-da, uning xavf-xatarlaridan xoli emas. 
  

Muayyan vaziyatlarda jismoniy valyuta hali ham foydali bo'lsa-da, vaqt o'tishi bilan uning roli asta-sekin kamaydi. Ko'pgina iste'molchilar va korxonalar elektron pulni xavfsizroq va qulayroq deb hisoblashadi, chunki uni noto'g'ri joylashtirish mumkin emas va u butun mamlakat bo'ylab savdogarlar tomonidan keng qabul qilinadi. Shunday qilib, AQSh moliya bozori elektron pul muomalasi uchun mustahkam infratuzilmani yaratdi, bu asosan Visa va Mastercard kabi to'lovlarni qayta ishlash tarmoqlari orqali osonlashtiriladi.Banklar va moliya institutlari elektron pul tarmog'i protsessorlari bilan hamkorlik qilib, o'z mijozlariga bank hisoblaridan sotuvchilarga elektron tranzaktsiyalarni osonlashtiradigan markali tarmoq kartalarini chiqaradilar. Elektron pullar, shuningdek, elektron tijorat orqali oson muomalada bo'lib, iste'molchilarga tovarlar va xizmatlarni onlayn xarid qilish imkonini beradi. Garchi elektron pul tezda odatiy holga aylanib borayotgan va ko’pincha valyutaga nisbatan xavfsizroq va shaffof muqobil sifatida e'tirof etilgan bo'lsa-da , bu uning o'ziga xos xavf va zaifliklarisiz keladi degani emas. Masalan, asl egasining haqiqiy shaxsini jismoniy tekshirish zaruratisiz pulni bir tomondan boshqasiga o'tkazish mumkin bo'lganda, firibgarlik muammoga aylanadi. Elektron tranzaktsiyalar, shuningdek, ehtiyotkor bo'lishga yordam beradi va shuning uchun IRSdan yashirish osonroq bo'lib, elektron pulni soliqdan bo'yin tovlashda potentsial va istamagan sherikga aylantiradi. Nihoyat, elektron operatsiyalarni amalga oshirish uchun mas'ul bo'lgan kompyuter tizimlari mukammal emas, ya'ni elektron pul operatsiyalari ba'zan tizim xatosi tufayli noto'g'ri ketishi mumkin.