Таълими методикаси book · December 022 citations reads 2,437 author

Mirzo Ulug‘bek (asl ismi Muhammad 
Tarag‘ay, 1394 -1449 yillar) 
Movarounnahr 
xalqlari ilm-fani va madaniyatini o‘rta asr 
sharoitida dunyo miqyosiga olib chiqqan 
ulug‘ siymolardan biridir.
Muhammad Tarag‘ay – Ulug‘bek Amir 
Temurning 
kichik 
o‘g‘li Shohruhning 
farzandi. Ulug‘bek Eron Ozarbayjonining 
Sultoniya shahrida bobosi Amir Temurning 
harbiy yurishi paytida tug‘ilgan. Otasi 
Shohruh 
Mirzo 
Xuroson 
hukmdori, 
ma’rifatli, ilm-fanga qiziqqan shoh bo‘lgan. 
Onasi Gavharshodbegim ham o‘z davrining 
oqilona, bilimdon, tadbirkor ayollardan 
hisoblangan. Bolaligidayoq bobosi Amir 
Temur nabirasini erkalab “Ulug‘bek” deb 
atagan va u shu nom bilan jahon ilm faniga munosib hissa qo‘shib fan olamida 
shon-shuhrat qozonadi.
 
Sharafuddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma» asarida yozilishicha, Amir Temur 
huzuriga chopar kelib, Ulug‘bekning tug‘ilgani va munajjimlar bu nevara 

---

51 
kelajakda ham olim, ham hukmdor bo‘lishini bashorat qilganlari xushxabarini 
yetkazadi. Sohibqiron xursandligidan Mordin qal’asi qamalini to‘xtatib, uning 
xalqiga yuklangan to‘lovni bekor qiladi. Uning o‘z nabirasiga Muhammad 
Tarag‘ay va Ulug‘bek deb ism qo‘yganini ham munajjimlarning yuqoridagi 
bashorati bilan bog‘lash mumkin. Ikkinchidan, u Navro‘z kunlari tug‘ilgan.
Amir Temur suyukli nabirasi Ulug‘bekning tarbiyasiga alohida e’tibor berib, 
uning jismonan sog‘lom, aql-zakovatli, axloq-odobli va ilmda barkamol bo‘lib 
yetishuviga g‘amxo‘rlik qildi. Ulug‘bekni o‘z davrining bilimdon va tajribali 
murabbiylari tarbiyalab, savodini chiqardilar, uni diniy va dunyoviy ilmlarning 
asoslari bilan tanishtirdilar. Amir Temur rahnamoligida dunyoning turli 
burchaklaridan ko‘pdan ko‘p fanlarga doir kitoblar va qo‘lyozmalarni oldirib kelib, 
Samarqandda katta kutubxona tashkil etadi, yoshlarning ilmlarni egallashi uchun 
imkoniyat yaratadi. Yosh Ulug‘bek arab va fors tillarini mukammal o‘rganadi, bu 
uning kelajakda taniqli olim, davlat arbobi va fan homiysi sifatida shuhrat 
qozonishiga imkon yaratadi. Ayni vaqtda Amir Temur Ulug‘bekni asta-sekin 
davlat ahamiyatiga molik tadbirlarda qatnashtirgan. Ispaniyalik elchi Klavixoning 
qayd etishicha, u Ulug‘bekni bobosining xorijiy elchilarni qabul qilish marosimlari 
paytida hamda 1404 yili Konigilda Navro‘z-bahor bayramini nishonlash 
tantanalarida ko‘rgan. Amir Temur vafoti (1405 yil)dan so‘ng Temuriylar o‘rtasida 
toju-taxt uchun kurash boshlanadi, siyosiy parokandalik kuchayadi. Bu kurash 
natijasida 1409 yili Xurosan va Movarounnahrda ikki mustaqil davlat yuzaga keladi. 
Markazi Hirot shahri bo‘lgan Xurosan hududlarida Shohruh, markazi 
Samarqand bo‘lgan Movarounnahrga 15 yoshli Ulug‘bek hukmdor bo‘ldi.
Ulug‘bek mamlakatning siyosiy va iqtisodiy hayotini boshqarar ekan, ilmiy ishlar 
bilan jiddiy shug‘ullanadi, olimlarning munozaralarida faol qatnashadi. 
Manbalarda keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda, Ulug‘bek o‘tmishdoshlari Al-
Xorazmiy, Ahmad Farg‘oniy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Umar Hayyom va 
boshqalarning ilmiy merosini batafsil o‘rganadi. Bu buyuk mutafakkirlarning 
asarlari orqali u qadimgi yunon olimlari Aflotun (Platon), Arastu (Aristotel), 
Gipparx, Ptolemeyning asarlari bilan – tanishadi. Ulug‘bek Movarounnahr 
shaharlarini, xususan, Samarqand va Buxoroni ilmu-ma’rifat dargohiga 
aylantirishga intildi. Uning farmoni bilan 1417 yili Buxoroda, 1417-1420 yillari 
Samarqandda va 1432-1433 yillari G‘ijduvonda madrasa binolari qurildi. Hatto, 
Buxoro madrasasining peshtoqiga: “Bilim olish har bir musulmon ayol va 
erkakning burchidir” kalimasi o‘yib yozib qo‘yiladi. Movarounnahrning bu ko‘hna 
shaharlarida barpo etilgan ilmgohlar, xususan, Samarqanddagi madrasasi 
zamonasining universiteti hisoblangan. Ushbu madrasalarda ilohiyot ilmlari, 
Qur’oni Karim, Hadis, tavsif-fiqh (din va shariat qonun-qoidalari) bilan birga, 
dunyoviy fanlar riyoziyot (matematika), handasa (geometriya), falakiyot 

---

52 
(astronomiya), tibbiyot, tarix, geografiya hamda ilmi aruz (poetika), arab tili va 
uning morfologiyasi (qofiya) kabi ilmlar ham o‘qitilgan. Ulug‘bekning 
Samarqanddagi madrasasi ikki qavatli, ellik hujrali bo‘lgan. Har bir hujra uch 
xonaga: qaznoq (omborxona), yotoqxona va darsxonalarga bo‘lingan. Samarqand 
madrasasida yuzdan ortiq talaba istiqomat qilgan va ta’lim olgan. Madrasada o‘sha 
zamonning ulug‘ olimlaridan Mavlono Shamsiddin, Muhammad Xavofiy yetakchi 
mudarris bo‘lgan. Shuningdek, mazkur madrasada o‘rta asrning mashhur olimlari – 
Qozizoda Rumiy, G‘iyosuddin Jamshid Koshoniy, Mirzo Ulug‘bek va uning 
shogirdi Alouddin Ali Qushchi turli fanlardan dars berganlar. XVI asrning 
mashhur adibi Zayniddin Vosifiyning yozishicha, 1420 yil 21-sentabr kuni, 
madrasa ochilgan kuni, birinchi ma’ruzani Shamsuddin Muhammad Xavofiy 
o‘qigan ekan. Mashg‘ulotda olimlardan 90 nafari qatnashgan, lekin ma’ruzaning 
ma’nosiga Mirzo Ulug‘bek bilan Qozizoda Rumiydan boshqa hech kim 
tushunmagan. Chunki, mazkur ma’ruza haddan tashqari ilmiy jihatdan kuchli va 
murakkab masalalarni o‘z ichiga olgan edi. Shuni alohida qayd etish joizki, 
madrasada kamida 15-16 yil tahsil ko‘rib, uning dasturi bo‘yicha asosiy fanlarni 
to‘la o‘zlashtirgan va imtihonli saboqlarda o‘z bilimini namoyish qila olgan tolibi 
ilmlarga 
“sanad” – Shahodatnoma yozib berilgan. Mana shunday 
shahodatnomalardan biri Ulug‘bekning Samarqanddagi madrasasida balxlik 
Shamsuddin Muhammad nomiga, Hijriy 838 (1435) yil Qozizoda Rumiy imzosi 
bilan yozib berilgan. Ulug‘bek madrasasida mudarrislik qilgan olimlardan bir 
qismi turli fanlardan talabalarga dars berish bilan birga, astronomiya, matematika, 
geografiya 
bo‘yicha ilmiy-tadqiqot va amaliy masalalar bilan ham 
shug‘ullanganlar. Rasadxona qurilib ishga tushirilgunga qadar, osmon 
yoritgichlarining holatini kuzatish ishlari muayyan darajada mana shu madrasada 
Ulug‘bek tomonidan qurdirilgan muqatta’ masjidida olib borilgan. 

---

53 
Islom olamidagi eng avvalgi yulduzlar haqidagi asarlar “Zij” deb atalib, ular 
asosan jadvallardan iborat bo‘lgan. Ulug‘bekka qadar yozilgan eng mukammal 
“Zijlar” Beruniyning “Qonuni Mas’udiy”si va Nasriddin Tusiyning 1256 yili 
yozgan “Ziji Elxoniy” asari edi, xolos.Movarounnaxrda esa mo‘g‘il istilosidan 
keyin birorta zij yozilmagan edi. Ana shu sabablarga ko‘ra Ulug‘bek, eng avvalo, 
yulduzlar haqidagi ilmni yo‘lga qo‘yishga intiladi. Buning uchun rasadxona qurish 
kerak edi. Tarixiy manbalar shundan dalolat beradiki, Ulug‘bek Samarqand 
madrasasini qurdirib bitkazgandan keyin oradan to‘rt yil o‘tgach, 1424-1428 yillari 
shahar yaqinida Obi-rahmat anhori bo‘yida rasadxona qurdiradi. Doira shaklida 
bino qilingan bu katta imoratning aylanasi 47 metr, balandligi 31 metrga teng edi. 
Zahiriddin Boburning yozishicha, u uch qavatli bo‘lgan. Binoning sirti 
koshin va sirli parchinlar bilan qoplangan. Binoning ichki sahni Sudei faxriy 
(sekstant) va karidorlar bilan to‘rt qismga ajratilgan. Har bir qismi bir necha zallar 
va mayda xonalarga bo‘lingan. Bino xonalarining devorlari osmon gumbazi, 
samoviy jismlar, ularning joylashishi va o‘zaro munosabati, sayyoralarning 
orbitalari, sobita (qo‘zg‘almas) yulduzlar, dengizlar, okeanlar, tog‘lar, biyobonlar 
bo‘yicha iqlim 
mintaqalariga 
bo‘lingan 
yer 
kurrasi 
va 
hokazolar 
tasvirlangan.Xullas, rasadxona ichki devorlarida koinotu-yer kurrasining umumiy 
manzarasi tasvirlangan bo‘lib, shu tufayli bu mavze mahalliy aholi o‘rtasida 

---

54 
“Naqshi Jahon” degan nom bilan shuhrat topadi. Shu bilan birga, Ulug‘bek 
rasadxona qoshida zamonasining boy kutubxonasini ham tashkil etadi. Bu 
kutubxonada fanlarning deyarli barcha sohalariga tegishli, qariyb o‘n besh ming 
kitob saqlangan. Bu haqda fransuz faylasufi, yozuvchi va tarixchi olim Volter: 
“Ulug‘bek Samarqandda birinchi akademiyaga asos soldi, yer kurrasini o‘lchashni 
buyurdi va astronomik jadvallarni tuzishda ishtirok etdi”, deb yozgan edi. (Volter, 
tanlangan asarlar Jeneva, 1969, X, 199 bet). O‘sha vaqtlarda Samarqandda 
Ulug‘bek atrofida 200 ga yaqin olimlar uyushgan edi. Shuni qayd etish joizki, 
madrasa bilan rasadxona orasida ilmiy aloqa mavjud bo‘lgan, ya’ni rasadxonada 
ishlab turgan ilmiy xodimlarning bir qismi madrasada mudarrislik qilishgan. Ular 
orasida G‘iyosiddin Jamshid Koshoniy va Mirzo Ulug‘bekning o‘zi ham bo‘lgan. 
Ulug‘bek madrasa toliblari bilan tez-tez bahslashib, imtihon qilib turgan. Bir kuni 
Ulug‘bek madrasa toliblarini riyoziyot va geografiyaga oid bo‘lgan tavqim 
bo‘yicha bir imtihon qilmoqchi bo‘libdi. U o‘rtaga quyidagi savolni tashlabdi: 
“Qani tolibi Ilm, ayting-chi, xijriy 818 yil, rajab oyining o‘n ikkinchisi birlan o‘n 
beshinchi o‘rtasi, 918 yil rajab oyining o‘n ikkinchi birlan o‘n beshinchi orasi 
qaysi ayyomga to‘g‘ri keladur? Buning uchun juda ko‘p raqamlarni yodda tuta 
bilishi zarur ekan. Talabalardan birortasi ham bu masalani yecholmaydi. Shunda 
Ulug‘bek buni uyga vazifa qilib topshiribdi va ustozlarga xos husni odob bilan 
mehribonlik ko‘rsatib, o‘rtaga qo‘yilgan masalani tushuntirgan va yozib bergan. 
So‘ng Abu Rayxon Beruniyning “Qonuni Mas’udiy” kitobini ochib oltinchi 
maqolasining yettinchi bobidan parcha o‘qib bergan. Keyin kitobni yopib 
talabalarga bir necha savollar bergan. Javoblardan qisman qoniqish hosil qilgan 
ustoz tolibu ilm ahliga bu asarni chuqurroq tahlil qilib, uning mohiyatini anglab 
yetishni uyga yana bir bor vazifa qilib berishi, shu qadar talabchan olim 
ekanligidan dalolat beradi. 
Rasadxona bilan madrasa ilm ahllarining birgalikdagi faoliyati Ulug‘bek 
ilmiy maktabida yulduz ilmi va riyoziyotni o‘rta asrlar davrida eng yuqori 
pog‘onaga ko‘tardi. Mirzo Ulug‘bek rahnamoligidagi “Samarqand akademiyasi” 
allomalari, o‘sha davr mezoni bilan aytganda, astronomik kuzatishlarda ulkan 
muvaffaqiyatlarni qo‘lga kiritishgan. Jumladan, eplektikaning og‘maligi, beshta 
sayyora (Venera, Saturn, Mars, Yupiter, Merkuriy)ning yillik harakati, yulduz 
yilining uzoqligi, Markaziy Osiyo, Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlari bo‘ylab 
joylashgan aholi yashaydigan maskanlardan 683tasini Samarqand kengligiga 
nisbatan geografik koordinatlari belgilab chiqiladi, shuningdek, 1018 yulduzni o‘z 
ichiga olgan jadval tuziladi. Samarqand rasadxonasida olib borilgan ko‘p yillik 
tadqiqotlarning samarasi, Sharq klassik astronomiyasining nazariy va ilmiy 
masalalarini o‘zida mujassamlashtirgan hamda uni yangi dalil-isbotlar bilan 
boyitgan shoh asar Ulug‘bekning “Ziji jadidi Ko‘rag‘oniy” nomli kitobidir. Bu 

---

55 
asar 1437 yili yozib tugallangan bo‘lsa ham, unga muallif umrining oxiriga qadar 
bajargan ilmiy tadqiqot natijalari asosida kuzatishlar va qo‘shimchalarni kiritib 
boradi. Aytmoqchimizki, “Ziji Ko‘ragoniy”da keltirilgan ilmiy natijalarning 
aniqligi va mukammalligi jahon olimlarini hayratda qoldirdi. Masalan, yulduz yili 
haqidagi hisoblari Ulug‘bekda 365 kun 6 soat, 10 min, 8 sek, aslida 365 kun 6 soat 
9 min, 6 sekund. 
Ulug‘bek “Ziji” o‘z tarkibiga ko‘ra XIII-IX asrlarda boshlangan 
zamondoshlarimiz Muhammad Xorazmiy, Ahmad Farg‘oniy, Abu Rayxon 
Beruniy amalga oshirgan yulduzshunoslik an’analarini davom ettirsada, ammo 
ilmiy natijalari bilan ulardan ancha yuqori turadi. Bu shoh asar muqaddima va to‘rt 
maqoladan iborat. “Zij”ni o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, u faqat amaliy qo‘llanishga 
mo‘ljallangan bo‘lib, nazariy masalalarni bayon etishni Ulug‘bek o‘z oldiga 
maqsad qilib qo‘ymagan. Shuning uchun bo‘lsa kerak, “Zij”ni birinchi bo‘lib Ali 
Qushchi sharhlaydi, keyinchalik sharhlarni olimlardan Mirim Chalabiy va Xusayn 
Birjandirlar yozadi. 1447 yilda Ulug‘bekning otasi Shohruh vafot etadi. Shundan 
keyin Ulug‘bek Xurosonni Movarounnahr bilan birlashtirib, kuchli davlat tuzishga 
harakat qildi, lekin qattiq qarshilikka duch keldi. 1448-yil bahorida Hirot 
yaqinidagi “Tarnob” degan joyda Ulug‘bek bilan jiyani Alovuddavla o‘rtasida 
katta jang bo‘lib, qo‘shinning chap tomonidan Ulug‘bekning katta o‘g‘li 
Abdullatif, o‘ng tomonidan kenja o‘g‘li Abdulaziz boshchilik qildi. Jang Ulug‘bek 
g‘alabasi bilan tugadi, lekin g‘alabanoma Abdullatif nomidan emas, faqat 
Abdulaziz nomidan e’lon qilindi. Buning ustiga Abdullatifning Hirotdagi 
Ixtiyoriddin qal’asida saqlanayotgan mol-mulkni davlat mulkiga o‘tkazilishi 
o‘g‘ilning otaga nisbatan dushmanligini yanada oshirdi. Ulug‘bek Hirotda 
Abdullatifni qoldirib, o‘zi Samarqandga yo‘l oladi. O‘g‘lining otaga 
dushmanligidan Ulug‘bek saroyida xizmat qilayotgan ayrim rahbarlari, ayniqsa 
reaksion kuchlar foydalandilar. 1449 yil kuzida Abdullatif qo‘shinlari Ulug‘bekka 
qarshi hujum qilib, uni yengdi. Abdullatifning roziligi va ruhoniylarning fatvosi 
bilan Ulug‘bek Samarqand shahri yaqinidagi qishloqda qatl etildi. 
Mirzo Ulug‘bekning fojiali halokatidan so‘ng Samarqanddagi rasadxona 
faoliyatini uning shogirdi Ali Qushchi 1469-yilgacha davom ettiradi. Olimlarning 
aksariyati esa, Samarqandni tark etib Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlariga tarqalib 
ketadilar. Ular o‘zlari borgan yerlarga Samarqand olimlarining yutuqlarini va 
“Zij”ning nusxalarini ham yetkazdilar. Jumladan, Ali Qushchi 1473 yili 
Istambulga borib, u yerda rasadxona quradi. Shu tariqa Ulug‘bek “Ziji” Turkiyada 
tarqaladi va u Turkiya orqali Yevropa mamlakatlariga yetib boradi. Ulug‘bekning 
“Ziji Ko‘rag‘oniy” asarida geografiyaga oid ma’lumotlar nimalarda namoyon 
bo‘ladi degan savolning tug‘ilishi tabiiy. Uning sirlari bevosita “Zij”da yashirinib 
yotibdi. Buni biz bevosita “Zij” dan izlashimiz zarur bo‘ladi. Ma’lumki, 

---

56 
manbalarda u “Ziji jadidi Ko‘rag‘oniy” (“Ko‘rag‘oniy yangi astronomik jadvali”), 
“Ulug‘bek ziji” deb yuritiladi. Hozirgi kundagi ma’lumotlarga ko‘ra, “Zij”ning 120 
ga yaqin forsiy va 15 dan ortiq arabiy nusxasi mavjud. Shuni ta’kidlash kerakki, 
o‘rta asrda yozilgan ushbu asar lotin tiliga ham tarjima qilingan. Asar ikki 
bo‘limdan, ya’ni muqaddima va kuzatishlar natijasida 1018 ta yulduzning holati 
bo‘yicha tuzilgan jadvaldan iborat. Muqaddima 4 qismga ajratilgan. 1-qism – 
xronologiya bo‘yicha Sharq xalqlarining yil hisoblash usullari bayon qilingan 
bo‘lib, unda arab, yunon, eron, xitoy va uyg‘urlarda yil hisoblash tartiblari, 
ularning birinchisidan ikkinchisiga o‘tish yo‘llari va u xalqlarning o‘ziga xos 
milliy bayramlari va udumlarini hisoblash usullari ifodalangan. 2-qism – amaliy 
astronomiya masalalariga bag‘ishlangan. Unda ekliptika va ekvator orasidagi 
burchakni aniqlash, osmon jismlarining koordinatalarini topish usullari, meridian 
chizig‘ini o‘tkazish, qibla azimutini aniqlash, geografik koordinatalarni topish, yil 
davomiyligini aniqlash va osmon sferasida differensial o‘lchashlar o‘tkazish 
masalalari yoritilgan. 3-qismda sayyoralarning ko‘rinma harakatlari geotsentrik 
sistema asosida sharqlangan. 4-qismda goroskop haqida ma’lumotlar keltiriladi.
Shu o‘rinda biz, taniqli o‘zbek geograf olimi Hamidulla Hasanovning sa’yi-
harakatlari tufayli u “Ulug‘bek ziji”da geografiyaga taaluqli bo‘lgan ma’lumotlarni 
akademik T.N.Qoriniyoziyning “Ulug‘bekning astronomik maktabi” (Toshkent, 
Tanlangan 
asarlar 
6-tom, 
1967 
yil), 
Ozarbayjonlik 
astronom 
olim 
H.J.Mamadbeylining “Marog‘on observatoriyasining asoschisi Muhammad 
Nasriddin Tusiy” asarlari hamda O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik 
instituti (O‘zFAShI) kutubxonasi qo‘lyozmalar fondida saqlanayotgan “Ulug‘bek 
ibn Shohruh ibn Temur Ko‘ragon. “Ziji sultoni Ko‘ragoniy” № 2214 bo‘yicha 
taqqoslangan. Ular quyidagilardan iborat. T.N.Qoriniyoziy fikricha, “Ulug‘bek 
ziji” tafsilotini O‘zbekistonda birinchi bo‘lib, mukammal ochib berdi. 
Ulug‘bekning yulduzlar jadvali undan 100 yil keyin Yevropada tuzilgan jadvaldan 
ancha aniq edi. Unda berilgan asronomik jadvallar bilan bir qatorda shaharlarning 
geografik koordinatalari ham ko‘rsatilgan va u oldingi “zij”lardan ancha 
mukammalroq deb hisoblagan. H.J.Mamedbeyli asarida bunday deyilgan: 
“Nasriddin Tusiy tuzgan “Ziji Elxoniy”dagi ayrim jadvallar, jumladan, 
shaharlarning geografik koordinatalari jadvali “Ziji Ko‘rag‘oniy”ga to‘ppa-to‘g‘ri 
ko‘chirib yozilgan. Sinchiklab tekshirish natijasida shu narsa isbot etildiki, 256 
shaharning geografik koordinatasi berilgan bu jadval hech qanday o‘zgarishsiz 
“Ziji Elxoniy”dan “Ziji Ko‘rag‘oniy”ga ko‘chirilgan, faqat Samarqand shahrining 
koordinatalarigina boshqatdan aniqlangan” (232-bet). O‘z navbatida o‘zbek olimi 
tomonidan bir qator manbalar batafsil o‘rganilishi va taqqoslash usulidan 
mohirona foydalanib, Nasriddin Tusiy tuzgan “Zij”da 256 ta shahar, Ulug‘bek 
“Ziji”da 569 ta shahar koordinatalari berilganligini isbotladi. Hozirgi tadqiqotlar 

---

57 
bo‘yicha ularning soni 637 tani tashkil qiladi. H.Hasanov “Sayyoh olimlar” 
asarining (176-b)da Bosh meridianlar qo‘lda chizilgan sxemani keltirgan. Uning 
tahlili shuni ko‘rsatadiki, Ptolemey, Xorazmiy va Beruniy Afrika qit’asining 
g‘arbiy qirg‘oqlari bo‘yida joylashgan (Schastlivыe, Bajennыx, Ferro, Sa’da, 
Saodat) orollar turkumini: Boshlang‘ich meridian sifatida olgan bo‘lsa, Nasriddin 
Tusiy va Ulug‘bek esa, Atlantika okeanida joylashgan Azor orollari, Yashil Burun 
orollarini ham G‘arbda (Vechnыe, Rayskie, Xolidot orollari) bo‘lgan punktlarini 
bosh meridiani sifatida olgan. Hozirda, bosh meridian sifatida Angliyadagi 
Grinvich (1676) observatoriyasi olingan. Samarqanddagi Ulug‘bek observatoriyasi 
va memorial muzeyiga ekskursiya paytida eksponantlar ichida e’tiboringizni o‘ziga 
beixtiyor tarzda jalb qiladigan, yorqin shu‘la tarqatib turgan globusga ko‘zingiz 
tushadi. Unda belgilangan iqlimlarning chegaralari, tog‘lar, cho‘llar, vohalar, 
dengizlar, daryolar belgilab qo‘yilganligini XV asr madrasa toliblari, olimu 
fuzalolar, elchilar, sayyohlar o‘z ko‘zlari bilan ko‘rishgan. Tashrif buyurganlar esa 
uni keng ommalashtirgan. Shu sababli Yevropa olimlari orasida keng tarqalgan va 
Ulug‘bekning jahon olimlari orasidan munosib o‘rin egallaganligidan dalolat 
beradi. Ulug‘bekning ta’lim-tarbiya, ilm-fan ravnaqi haqidagi g‘oyalari va hissasi 
beqiyosdir. U davlat ishlari bilan band bo‘lishiga qaramasdan, avvalo, yosh 
avlodning aqliy va ma’rifiy tarbiyasiga katta ahamiyat berib, ularni dunyoviy 
bilimlarni egallashga da’vat etgan, faqat rivojlangan fan va madaniyat inson 
tafakkurining kamol topishiga ko‘maklashishiga ishongan. Alloma yoshlar olgan 
va egallagan bilimlarning ahamiyatini bu bilimlardan maqsad nima ekanligini 
anglash, bilimlarni takomillashtirib borishlari, ularni hayotga tadbiq etish yo‘llarini 
bilishlari, zarur kasblarni egallab olishlari lozim deb hisoblagan. Shu bois, 
Ulug‘bek bilimlarni nafaqat kitoblardan, balki, bevosita hayotning o‘zidan 
egallashni uqtirgan. 
Ulug‘bek yangi-yangi ilmiy kashfiyotlar qilishni inson uchun oliy fazilat deb 
bilgan. Ulug‘bek ushbu ezgu g‘oyalarni amalga oshirish maqsadida Movarounnahr 
shaharlarini, xususan, Samarqand va Buxoroni ilmu-ma’rifat dargohiga aylantirdi. 
Ulug‘bek o‘zidagi shu insoniy fazilatlarni ilm-fanni ravnaq topishiga, yoshlarni 
tarbiyalashga bag‘ishlagan. Yoshlar taqdiri haqida qayg‘urgan, maktablar ochib, 
bolalarni o‘qitgan, ularga bilim bergan, ta’lim-tarbiyani rivojlantirishga intilgan, 
o‘qituvchilarga nisbatan hurmat va ehtiromda bo‘lgan, ularni moddiy va ma’naviy 
tomondan qo‘llab turgan. Shu sa’y-harakatlari bilan ta’lim sifatini ko‘tarishga, 
madrasalarda o‘qish-o‘qitish tizimini jonlantirishga katta hissa qo‘shgan. 
Chunonchi, madrasadagi o‘quv tizimini isloh qilib, unda astronomiya, matematika, 
geografiya kabi aniq fanlarni o‘qitishni joriy etdi, ta’lim mazmunining sifatini 
oshirdi, madrasalarda o‘qitish muddatini 15-16 yildan 8 yilga qisqartirdi. 

---

58 
Ulug‘bekning 40 yillik hokimlik davrida Samarqand yanada gullab 
yashnadi. Ayniqsa, hunarmandchilik, me’morchilik va adabiyot ravnaq topdi. Ilm-
fan yuksaldi, savdo rivojlandi, ajoyib bog‘lar barpo etildi. Shuningdek, uning 
rahbarligida talaygina jamoat binolari (karvonsaroy, tim, hammomlar) ham barpo 
etildi. Tarixchi Hayvar Mirzo o‘zining “Tarixi Rashidiy” asarida: “Mirzo Ulug‘bek 
tarixnavis donishmand edi, va “To‘rt Ulus” (tarixini) ham yozib qoldirgan” deb 
yozgan. Hozirgi kunda bu asar o‘zbek tilida nashr qilingan. Uning 2 nusxa 
qo‘lyozmasi Britaniya va Istambul muzeylarida saqlanmoqda. Ulug‘bek fanda 
kuzatish metodiga va ilmiy asboblarning roliga katta e’tibor bergan. Ilmiy 
haqiqatni ochishda matematik vositalar va mantiqiy usullar rolini alohida qayd 
etadi. O‘z ilmiy kuzatishlari va konkret xulosalarida tabiatning moddiy mavjudligi 
va undagi hodisalar obyektiv sababini bog‘lanishlarga asoslanishidan kelib 
chiqadi. Ulug‘bek merosi – “Ziji Ko‘rag‘oniy” uning vafotidan so‘ng ko‘p o‘tmay 
Yevropa madaniyati dunyosiga kirib bordi. Uning ilmiy merosini Turkiya, Eron, 
Afg‘oniston, Hindiston va Yevropa mamlakatlarining olimlari o‘rgandilar, o‘z 
navbatida, Ulug‘bekning tadqiqot usullaridan foydalandilar, uning rasadxonasiga 
o‘xshatib rasadxonalar qurdilar. Xitoy astronomlarning aytishicha: “Biz 
xitoyliklar, astronomiya sohasida barcha bilimlarimizni G‘arbdan Samarqand 
atroflaridan olganmiz”, deb e’tirof etishgan. Bu Ulug‘bek kashfiyotini jahon faniga 
qo‘shilgan katta hissasini to‘la isbotlaydi. Uning pedagogikasi “Shogirdlar yuzida 
o‘qituvchini ko‘rish” prinsipiga asoslangan edi. U o‘qituvchi-ustozni har 
tomonlama bilimdon, darslarni puxta tayyorlab o‘tadigan, yuqori ma’lumotli 
bo‘lishini istadi. U bilimlarni mustaqil o‘rganish kerakligini, ahamiyatini aytib, 
izohladi. U o‘zidan ko‘plab munosib shogirdlar qoldirdi. 
Ulug‘bek tavalludining 600 yilligi YuNESKO homiyligida 1994 yil aprel 
oyida Parijda, oktabr oyida Toshkent va Samarqandda tantanali ravishda 
nishonlandi va xalqaro konferensiyalar o‘tkazildi. Shu yili Toshkentda Ulug‘bekka 
haykal o‘rnatildi. Uning siymosi Pulkovo rasadxonasi, Moskva davlat universiteti 
konferensiyalar zalida, dunyodagi mashhur olimlarning portretlari qatoridan joy 
olgan. Samarqandda Ulug‘bekning memorial muzeyi tashkil etilgan. Toshkent 
shahrida O‘zbekiston milliy universiteti, tuman, planetariy, ko‘cha, mahalla, metro 
stansiyasi, istirohat bog‘i, shaharcha Ulug‘bek nomi bilan ataladi, Samarqand 
arxitektura qurilish institutiga, Kitob xalqaro kenglik stansiyasiga, 2019 yildan 
boshlab Toshkent shahridagi iqtidorli maktab o‘quvchilarining astronomiya 
maktabiga Ulug‘bek nomi berilgan.

---

59 
Buyuk alloma