Ta’limni tashkil etish turlari va shakllari. Dars — ta’jim tizimini tashkil etishning asosiy shakli sifatida. Reja

Masofaviy ta’lim – bu masofadan turib o‘qitishning usullariga asoslangan holda aholining 
keng qatlamlariga taqdim etiluvchi zamonaviy ta’lim texnologiyasidir. U o‘quv adabiyotlarining 
almashinish vositalari (Er sun’iy yo‘ldosh, televidenie, radio, kompyuter aloqa va boshqalar)ga 
tayanib, ixtisoslashtirilgan axborot muhiti yordamida masofadan mamlakat aholisining keng 
qatlamiga va xorijiy davlatlarga taqdim etiladigan ta’lim xizmatlar majmuidan iborat. 
Masofaviy ta’lim tizimida bo‘lajak mutaxassislarni tayyorlashning samaradorligini 
oshirishda ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi shaxsining muntazam aloqasini ta’minlash asosiy 
vazifa bo‘lib hisoblansa quyidagi ta’limiy imkoniyatlarni qo‘lga kiritish mumkin: 

masofaviy ta’lim o‘qishga ijobiy yondashuvni ta’minlaydi; 

pedagogik jarayon maqsadi sifatida ta’lim oluvchiga yo‘nalish berish imkoniyati bor; 

metodologik, nazariy, uslubiy bilimlarni egallashga imkon yaratadi; 

bilish faoliyatini mustaqil tashkil etish imkonini beradi; 

ta’limning turli axborotlarini topish va o‘zlashtirish imkonini beradi; 

zamonaviy pedagogik texnologiya asosida tashkil etiladigan bilish faoliyatini amalga 
oshirish borasida samarali qo‘llaniladi; 

axborotlarga bo‘lgan ehtiyojlarni qondirishda, axborot olish va undan foydalanish 
samaralarini hosil qilish borasidagi ishlanmalarni tayyorlashga keng imkoniyatlar yaratadi. 
Masofaviy ta’lim pedagogik faoliyatning ijodiy xarakterini oshiradi, ya’ni zaruriy 
axborotlarni izlay bilish, tanlangan axborotlar bilan ishlay bilish va informatika vositalari 
yordamida odamlar bilan muloqotni samarali amalga oshira bilish yo‘nalishlarini zamonaviy 
ta’lim talablariga mos holda ta’limni yanada optimallashtirib boraveradi. 
Ta'limda sinf – dars tiziminig vujudga kelishi. 
Ta'limni boshqarishning asosiy tashkiliy shakli quyidagi ma'lum belgilarga ega bo’lgan 
mashg’ulotlarni guruhiy yo’sinda o’tkaziladi: 
- mashg’ulotlarning har yili va har bir o’qish kuni bir paytda boshlanishi; 
- mashg’ulotlar va ular orasidagi tanafuslarning ma'lum vaqt davom etishi; 
- guruhlardagi bolalarning yoshi va soni jihatdan baravarligi; 
- material o’rganish sur'atining bir xilligi; 
- o’quv mashg’ulotlarining ma'lum tashkiliy shaklda o’tkazilishi. 
Guruhli mashg’ulotlarning sinf-dars tizimi deb atalgan bunday shakli keng tarqaldi, 
mustahkamlandi va hozir ham ancha takomillashgan holda mavjuddir. Dars yaxlit ta'lim 
jarayonini o’quv-tarbiya ishining boshqa tashkiliy shakllari - uy vazifalarini bajarish, predmet 
to’garaklarining mashg’ulotlari, sayrlar va hokazolar bilan uzviy birlikda aks ettiradi. Darsni ikki 
jihatdan: umuman ta'lim jarayoni va ta'limni tashkil etish shakli sifatida ta'riflab uni foydali deb 
hisoblash taklifi bor ( M.I.Maxmutov ). Ta'limning umumiy jarayoni sifatida qaralsa, dars 
o’qitish harakatining ta'lim mazmuni, prinsiplari va metodlari bilan belgilanadigan, ma'lum 
makon - zamon chegaralarida o’qituvchi rejalashtiradigan hamda boshqaradigan birgalikdagi 
ob'yekt o’qituvchi va o’quvchilar amalga oshiradigan asosiy shaklidir. 
Dars maktabda o’quv ishlarini tashkil qilishning asosiy shakli 
Hozirgi paytda o’quv ishlarini tashkil etishning quyidagi shakllari qo’llanadi: dars,

---

ekskursiya, o’quv ustaxonalaridagi mashg’ulotlar, mehnat va ishlab chiqarish ta'limi 
shakllari, uy ishlari, sinfdan tashqari o’quv ishlarining shakllari (predmet to’garaklari, studiyalar, 
olimpiadalar, tanlovlar). 
Darsning tashkiliy shakllari 
Pedagogik adabiyotlarda va maktab amaliyotida darsdagi ishlarni tashkil etishning asosan 
uchta: yakka tartibdagi, umumiy va guruhiy shakllari qabul qilingan. 
O’quvchilar bilan olib boriladigan yakka tartibdagi ishlar rejasini quyidagi yo’sinda tuzish 
mumkin: 
- dastlab mustaqil ishlarni o’tkazish hamda o’quvchi yashaydigan va o’qiydigan 
sharoitlarni tahlil qilish orqali uning imkoniyatlarini o’rganish; 
- o’quvchilar bilan yakka tartibda ishlashning didaktik vositalarini yaratish; 
- har bir o’quvchi uchun eng maqbul topshiriqlarni hamda bilim olishi va kamol topishi 
nazorat qilish sistemasini belgilash, o’quvchini o’z vaqtida murakkabroq masalalarni hal qilishga 
o’tkazish, amalga oshirilgan ishlarni tahlil qilish va umumlashtirish, tuzatish va xulosalar 
chiqarish 
O’quv ishlarini tashkil etishning umumiy shakli 
Umumiy shakl darsda, o’qituvchi va o’quvchilar faoliyatining shunday turidirki, unda 
o’quvchilar hammalari uchun umumiy bitta ishni baravar bajaradilar. Olingan natijalar sinf 
bo’yicha muhokama qilinadi, taqqoslanadi va umumlashtiriladi. Ommaviy ta'lim sharoitida 
o’quv ishlarini tashkil etishning umumiy shakli g’oyat muhimdir. U bolalarda jamoatchilik 
hissini tarbiyalash, ularni mulohaza yuritishga, o’quvchilarning mulohazalaridagi xatolarni 
topishga o’rgatish imkonini beradi. To’g’ri rahbarlik qilinsa, bolalarning o’quv imkoniyatlari 
aniqlansa, sinfda turli muammolarni muhokama etish juda samarali tadbir hisoblanadi. Bu tadbir 
o’qituvchidan hamma o’quvchilarning fikrlashiga mos ishni topish mahoratini, ularning 
istaklarini tinglay olishni talab qiladi.
Darsning umumiy shaklida ko’zlangan maqsadlar bo’yicha va ayniqsa, o’quvchilarda 
dalillar bilan muhokama yuritish ko’nikmalarini rivojlantirishda ajoyib natijalarga erishish 
mumkin. Agar bolaning o’quv imkoniyatlari to’g’ri baholansa, darsni tashkil qilishning umumiy 
shakli o’quvchilarga yakka tartibda yondashishdan keng foydalanish imkonini ham beradi. 
O’qituvchi ulardan o’z imkoniyatlariga bog’liq holda turli darajadagi umumlashmalarni so’raydi. 
Shu tariqa o’quvchilarning tinglashlari ham, o’z bilimlari va fikrlarini o’rtoqlari bilan 
taqqoslashi, tezda to’ldirishi, undagi xatolarni topish ko’nikmalarini shakllantirishi juda 
muhimdir.