Таълимни ташкил этиш турлари ва шакллари

Ta’limni tashkil etish shakllari va ularning didaktikada rivojlanishi. Jaxon pedagogik fani va amaliyotida ta’limni tashkil etishning turli shakllari mavjud. Jamiyat rivojining xar bir yangi boskichi ta’limni tashkil etishga uz ta’sirini utkazadi.
Ayni vaktda ta’limning kuyidagi shakllari ajratib kursatiladi: individual, individual-guruxli, sinf-dars, leksion-seminarli va sinfdan tashkari, auditoriyadan tashkari, maktab va maktabdan tashkari. Ular ukuvchilarni kamrab olishi, ukuvchilar faoliyatini tashkil etishi, jamoaviy va individual shakllarining nisbatlari, mustakilligi darajasi va ukish jarayoniga raxbarlik kilish xususiyatlari kabi belgilariga kura kuyidagi uch asosiy turga ajratiladi:

1. 
   individual;
   
2. 
   sinf-darsli;
   
3. 
   ma’ruza-seminarli.
   

kadim zamonlarda mavjud bulgan ukitishning eng kadimgi shakli ta’limning individual shakli xisoblanadi. Xayotiy tajribalarni ajdodlardan-avlodlarga uzatish ibtidoiy jamiyatda yuzaga kelgan. Yozuv paydo bulishi bilan kavm boshligi turli belgilar yordamida uzining tajribalarini yoshlarga urgatgan. Ukituvchi va ukuvchining bevosita va individual alokasiga misol sifatida repetitorlikni kursatish mumkin. Ukishni tashkil etishning individual shakli antik davr va urta asrlarda yagona usul bulgan, undan ba’zi mamlakatlarda XVIII asrgacha keng foydalanilib kelingan.
Individual ta’lim bir kator afzalliklarga ega, shuning uchun bu usuli bizning davrimizgacha repetitorlik shaklida saklanib kolgan. Uning usutunligi ukuv faoliyati mazmuni, metodi va suratini tula individualashtirish, anik bir masalani xal etishda uning xar bir xarakati va operasiyalarini kuzatib borishga imkon berishidan iborat. Individual ta’lim ukituvchining yukori pedagogik malakaga ega bulishini talab etadi.
Individual ukitishning ustunliklari bilan bir katorda bir kator kamchiliklari xam mavjud bulib, ular kuyidagilardan iborat:

1. 
   vaktning tejamli emasligi;
   
2. 
   ukituvchi ta’sirining cheklanganligi (ukituvchining vazifasi ukuvchiga topshirik berish va uni bajarilishini tekshirishdan iborat);
   
3. 
   boshka ukuvchilar bilan xamkorlikda ishlash imkoniyati cheklanganligi (bu xolat ijtimoiylashishi jarayoniga salbiy ta’sir kursatadi);
   
4. 
   jamoada ishlash tajribasining shakllanmasligi.
   

Mazkur sabablar XVI asrdan boshlab individual ukitish usulining axamiyati pasayib, uning urnini ta’limning individual-guruxli shakli egallashiga imkon berdi.
Ta’limning individual-guruxli shaklidagi Yevropada XVI asrda keng foydalana boshladilar. Markaziy Osiyo davlatlarida bu usuldan kadim davrlarda xam foydalanganlar. Bunga Avesto davri misol bula oladi, bu davrda ukuvchilar uchun asosiy ukuv kullanma zardushtiylikning mukaddas manbai “Avesto” (eramizdan avvalgi VII-XVI asrlar) bulib kelgan. Avesto davri jamiyatidagi maktablarda individual ukitish jamoali ukitish bilan birga olib borilar edi. Ukituvchi “Avesto” kitoblaridan birini ochadi va ukuvchilar navbatma-navbat kelib ovoz chikarib ukiydilar, keyin esa xamma birgalikda ukilganni takrorlaganlar, mashklarni maxsus taxtachalarda yozganlar. Akliy mashklar ukituvchining ukuvchi bilan erkin suxbati davomida olib borilgan. Jismoniy tarbiyalash individual va jamoali mashgulotlar shaklida amalga oshirilgan. Jismoniy tarbiyaning maksadi yoshlarni xarbiy xizmatga tayyorlashdan iborat bulgan. Otda yurish, ov kilish, kilichdan foydalanishni bilish, suvda suzish, yugurish, nayza otish va shu kabilar xarbiy tayyorgarlikning majburiy turlari xisoblangan. Ta’lim olish jarayoni kun chikkandan kun botgungacha davom etgan, uy vazifalari mavjud bulmagan¹.
XI asrdayok Abu Ali ibn Sino uzining “Tadbiri manzil” nomli ilmiy asarining maxsus “Amuzish va parvarishi modrasas farzand” («Bolalarni maktabda ukitish va tarbiyalash») bulimida ukuvchilarga jamoali ukitish xakida kuyidagi tavsiyalarni beradi:
1) agarda ukuvchilar birgalikda ukisalar, ular zerikmaydilar, fanni urganishga kizikish kuchayadi; ularda bir-birlaridan ortda kolmaslik uchun uzaro musobakalashish istagi rivojlanadi, ular bolaning ukishi yaxshilanishiga yordam beradi.
2) uzaro suxbatlarda ukuvchilar kitobdan ukish yoki kattalardan eshitgan kizikarli ma’lumotlarni bir-birlariga aytib beradilar;
3) bolalar birgalikda yigilganlarida bir-birilari bilan dustlashadilar va bir-birlarini xurmat kiladilar; ular fakatgina musobakalashmaydilar, balki bir-birlariga ukuv materiallarini uzlashtirishda yordam beradilar; bu bilan bolalar magrurlanadilar, bir-birlaridan yaxshi odatlarni urganadilar².
Burxoniddin Zarnuji (XII asr) «Bilim olish yulida ukuvchiga maslaxatlar» nomli uzining ilmiy asarida dars olib borish buyicha tavsiyalar beradi. Uning kup yillik dars utish tajribalari asosida mazkur ilmiy asar yaratilgan va XX asrgacha uziga xos pedagogika darsligi sifatida Markaziy Osiyo madrasalarida foydalanilib kelingan. Asarda maktabda dars taxminan bir soatlar davom etishi kerakligi yoziladi. Ukituvchi maktabda darsga tushinish va uzlashtirish mumkin bulgan ukuv materiallarini tanlab olishi, darsda urganilagandigan materiallarni tushuntirib berishi kerak. Ukuv materiali shunday tanlanishi kerakki, u ikki marotaba takrorlanganda uzlashtirilsin. Shuning uchun u katta matnlarni kismlarga bulish va boshka darslarda uni albatta takrorlashni taklif etadi¹.
XV asrda jamoali ukitishni tashkil etish goyasini Muxammad Taragay Ulugbek davom ettiradi. Mutafakkir uzining madrasalarida individual mashgulotlar tizimini bekor kiladi va “jamoa” sinf-dars tizimiga yakin bulgan shaklini joriy kiladi. Umumiy ma’ruzani 50-70 nafar kishidan iborat katta guruxga odatda uz soxasida mashxur bulgan olim mudarris (ukituvchi-professor) ukiydi, amaliy mashgulotlarni esa 10-15 kishidan iborat kichik guruxda kichik mudarris (ukituvchi) olib boradi. Ukitishning muxim metodlari munozara va tortishuvlar xisoblangan. Samarkand madrasasida ma’ruzalarni allomaning uzi va kozizoda Rumiy, Mavlono Muxammad, Ali kushchi, Avaz Kirmani kabi va boshka mashxur olimlari ukiganlar. Muxammad Taragay Ulugbek va uning izdoshlari tomonidan matematika, metafizika, astronomiya, georafiya, tarix fanlaridan yangi darsliklar yaratildi, bu darsliklar oddiy va tushunarli shaklda yozilgan. Lekin “jamoa” usulida xam uzining salbiy tomonlari bulgan. Jamoa usulida XX asr maktabida mashxur bulgan guruxli-laboratoriya metodida bulgani kabi uzlashtirishni individual xususiyati xisobga olinmagan. Yaxshi uzlashtirmagan ba’zi shogirdlar xam ilgorlar katorida bir kullanmani urganishdan boshkasini urganishga uz-uzidan utavergan, kerakli bilimni egallay olmagan xolda madrasani bitirib chikadilar².
Individual-guruxli shaklining mazmuni mashgulotlarni ukituvchi bir ukuvchi bilan emas, balki tayyorlik darajasi turlicha bulgan turli yoshdagi bolalar guruxi bilan olib borishidan iborat edi. Ukituvchi navbat bilan xar bir ukuvchidan utilgan materialni suraydi, yangi savollarni tushuntiradi, mustakil ishlash uchun individual topshiriklar beradi, kolgan bolalar uz ishlari bilan shugullanadilar. Ukishni bunday tashkil etishda bolalar mashgulotlarga yilning turli davrlarida xamda kunning turli vaktlarida kelishlari mumkin bulgan.
XV va XVI asrlar davomida Yevropada ishlab chikarishning rivojlanishi kuzatildi. Ushbu uzgarishlar bolalarga ta’lim berishning ommaviy shakli yuzaga kelishiga zamin yaratdi.
Ulardan biri bolalarni guruxli (jamoali) ta’lim sanaladi. U /arbiy Rossiya (xozirgi Belorussiya va Ukrainaning garbiy kismlari) birodarlik¹ maktablarida ilk bor kullanilgan va ukish sinf-darsli shaklining asosi bulib kolgan. Bu tizimlar XVII asrda Yan Amos Komenskiy tomonidan “Buyuk didaktika” asarida nazariy jxatdan asoslab berildi va ommaviylashtirildi. Olim pedagogikaga ukuv yili, ukuv kuni, dars, mashgulotlar orasidagi tanaffus, ukuv ta’tillari kabi tushunchalarni kiritdi. kuyosh it yulduzlari turkumida bulganida bolalarni dam olishga yuboradilar («ta’til» lotinchada – kunlarning eng kizigan davri deganini bildiradi).
Sinf-dars tizimi garchi 350 yil avval asoslangan bulsada bugungi kunda xam keng kulamda kullanilib kelinmokda.
Sinf-dars tizimining mazmuni ukuv ishlarini tashkil etish uziga xos shakli sifatida kuyidagilarda iborat:

• 
  bir xil yoshdagi va taxminan bir xildagi tayyorgarlik darajasiga ega bulgan ukuvchilar sinfni tashkil etadi. Bu sinf maktabda ukishning umumiy davriga asosan doimiy tartibini saklab koladi;
  
• 
  sinf faoliyati yagona yillik reja va dastur asosida, doimiy dars jadvali buyicha tashkil etiladi, buning natijasida bolalar maktabga yilning bir vakti va oldindan belgilangan kun soatlarida kelishlari kerak buladi.;
  
• 
  mashgulotlarning asosiy birligi dars xisoblanadi;
  
• 
  dars odatda bir fan yoki mavzuga bagishlangan buladi, shu bois ukuvchilar sinfda bitta material ustida ishlaydilar;
  
• 
  darsda ukuvchilarning ishiga ukituvchi raxbarlik kiladi, u uz fani buyicha ukish natijalari, xar bir ukuvchini aloxida bilimini baxolaydi va yil oxirida ukuvchini keyingi sinfga utishi xakida karor kabul kiladi.
  

Sinf-dars tizimi K.D.Ushinskiy tomonidan yanada rivojlantiriladi. U bu shaklning xamma ustunliklarini ilmiy asoslab berdi. Dars, ayniksa, uning tashkiliy kurilishi va tipologiyasining ixcham nazariyasini yaratdi. K.D.Ushinskiy xar bir darsning bir-biri bilan ketma-ket boglangan kuyidagi uchta kismini ajratib kuratadi:

1. 
   ilgari urganilgan bilimlar asosida yangi bililarni anglashni amalga oshirish va ukuvchilarda materialni jadal kabul kilishga maksadli kursatmani yaratishga karatiladi. Darsning bu kismi K.D.Ushinskiyning fikricha darsga guyoki “eshik” xisoblanadi.
   
2. 
   asosiy masalani xal etishga yunaltiriladi va darsning muxim, markaziy kismi xisobalanadi.
   
3. 
   amalga oshirilgan faoliyatga yakun yasash va bilim, kunikma va malakalarni mustaxkamlashga karatiladi.
   

Darsni tashkil etish ilmiy asoslarini ishlab chikishga A.Disterveg xam katta xissa kushdi. U ukituvchi va ukuvchining faoliyatiga taallukli ukitish tamoyillari va koidalari tizimini ishlab chikdi, ukuvchilarning yoshi imkoniyatlarini xisobga olishni zarurligini asoslab berdi.
Ta’limning sinf-dars tizimi aloxida ukuv fanlarini ukitish metodikasi va didaktikasiga oid asarlarida uning afzallik va kamchiliklarini kursatib berdi.
Afzalliklari: yaxlit ukuv-tarbiyaviy jarayonning tartibli ketishini ta’minlovchi anik tashkiliy tizim; jarayonlarning oddiy boshkarilishi: muammoning jamoa bulib muxokama kilinishi, masalaning yechimini birgalikda izlash jarayonida bolalar urtasida uzaro munosabatlarning shakllanish imkoniyati; ukituvchining ukuvchilar va ularning tarbiyasiga doimiy emosional ta’sir kursatishi; ta’limning emosionalligi (zero, ukituvchi bir vaktning uzida ukuvchilarning katta guruxi bilan ish olib boradi), ukuv faoliyatiga musobakalashish elementlarini kiritish uchun sharoitning yaratilishi, bilimsizlikdan bilimlarni uzlashtirish sari xarakatlarning muntazamligi va ketma-ketligi.
Kamchiliklari: tizimning asosan bilimlarni urtacha darajada uzlashtiruvchi ukuvchilar uchun muljallanganligi, bush uzlashtiruvchi ukuvchilar uchun kiyinchiliklarning yuzaga kelishi va kuchli uzlashtiruvchi ukuvchilar kobiliyatlarining rivojlanish sur’atining ortga surilishi; ukituvchi uchun ukitish mazmuni va ukitish sur’atlari xamda metodlari buyicha individual ishlarni tashkil etish, shuningdek, ukuvchilarning individual xususiyatlarini xisobga olishdga kiyinchilikning yuzaga kelishi; katta va kichik yoshli ukuvchilar urtasidagi munosabatlarning karor topmasligi.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida akliy rivojlanishida farki bulgan ukuvchilarni ukitishda individuallashtirishga axamiyat karatish masalasi ayniksa dolzarb xususiyat kasb etdi. Shunga mos ravishda tanlab ukitish shakli yuzaga keldi (AkShda Batov, Yevropada Maingeyms tizimi).
Yevropa va AkShda XX asr boshida ukuvchilarning individual, faol, mustakil ukuv ishlarini ta’minlashga karatilgan kuplab ta’lim tizimlarining samaradorligi sinab kurilgan. 1905 yili Dalton shaxrida (Massachusets shtati) ukituvchi Yelena Park Xerst tomonidan birinchi bor kullanilgan ta’limning individuallashtirilgan tizimi ular orasida eng radikal xisoblangan. Bu tizim dalton-reja nomi bilan pedagogika va maktab tarixiga kirdi. U ba’zan laboratoriya yoki ustaxonalar tizimi deb xam ataydilar.
Bu tizimning mazmuni kuyidagilardan iborat: ukuv faoliyatining muvaffakiyati maktabda ishlash sur’atining xar bir ukuvchining imkoniyatlari, ularning kobiliyatlariga moslashtirilishiga boglik: ta’lim faoliyati ustun turadigan ukishni an’anaviy tashkil etish ukuvchining mustakil ukuv faoliyatining markaziy xisoblanishi, ukituvchi vazifasining faoliyatni odob bilan tashkil etishdan iboratligi, sinf laboratoriyalarining ustaxonalar bilan almashtirilishi, darslarning bekor kilinishi, ukituvchining yangi materialni tushuntirmasligi, ukuvchining laboratoriya yoki ustaxonalarda ukituvchidan olingan topshirik asosida mustakil shugullanishlari va zarur bulgan paytda ukituvchidan yordam surashlari.
Mazkur tizim bir kator kamchiliklariga kura keskin tanki dga uchragan.
XX asr 20-yillarida maktab ishlari Ilmiy tekshirish instituti ta’limning loyixali tizimini targib kila boshladi. Uni amerikalik U.Kilpatrik ishlab chikkan. Ukitish bu tizimining mazmuni ukuvchilarning uzlari loyixa ishlari mavzuni tanlab olishlaridan iborat. U mavjud xakikiy xayot bilan boglangan bulishi va ukuv guruxi ixtisoslashishlariga karab (yunalishlari) ijtimoiy-siyosiy, xujalik-ishlab chikarish yoki madaniy-turmush tomonlarini aks ettirishi kerak bulgan.
60-yillarda Tramk rejasi juda mashxur buldi. Uni amerikalik professor pedagog Lyuyd Tramk ishlab chikkan. Ukitishni tashkil etishning bu shakli katta auditoriyalarda (100-150 odam) mashgulotlarni, 10-15 kishilik guruxlarda va ukuvchilarning individual ishlarini birgalikda olib borishni taklif etadi. Turli xildagi texnik vositalardan foydalanib umumiy ma’ruzalarni olib borishga ukuv vaktining 40 % iajratiladi. Kichik guruxlarda mashgulotlarga (seminarlar) – 20 % i kabinet va laboratoriyalarda individual mustakil ishlarni bajarishga 40 % i ajratiladi.
70-yillarda ukishni tashkil etish noan’anaviy shakllarini izlash davom ettiriladi. Tajriba va sinov maktablarini izlash birinchi navbatda sinf-dars tizimini modernizasiyalashtirish fikri bilan boglik bulgan. Izlanishlar asosiy masalasi – ukishni individuallashtirish edi.
Birinchi universitetlar paydo bulishi bilan ta’limning ma’ruza-seminar tizimi yuzaga kela boshlaydi. U yaratilgan paytdan beri xali deyarli xech bir katta uzgarishlarga ega emas. Ma’ruza, seminar, amaliy va laboratoriya ishlari, konsultasiya va tanlagan kasbi buyicha amaliyot xozirgacha leksion-seminar tizim sifatida ukishning asosiy shakllaridan biri bulib kelmokda. Leksion-seminar tizimi uzining sof kurinishida oliy va oliy maktabdan keyingi ta’lim amaliyotida kullaniladi. Uzbekistonda uch yillik urta maxsus, kasb-xunar ta’limini tadbik etilishi bilan leksion-seminar tizimidan akademik lisey va kasb-xunar kollejlarida foydalanila boshlandi. Oxirgi paytlarda leksion-seminar tizimi elementlaridan urta maktab katta sinflarida xam kullanila boshlandi.