Таълимни ташкил этиш турлари ва шакллари

Ukituvchining darsga tayyorgarligi. Darsning samaradorligi uning puxta tayyorlanganligi va samarali tashkil etilganligi bilan boglik. Yaxshi rejalashtirilmagan, yetarlicha uylab chikilmagan, shoshilinch tuzilgan va ukuvchilar imkoniyatlariga moslashtirilmagan dars sifatli bula olmaydi. Darsga tayyorgarlik anik sharoitlarda eng yukori yakuniy natijaga erishishni ta’minlovchi ukuv-tarbiyaviy jarayonni tashkil etilishini ta’minlash, komleks chora-tadbirlarni ishlab chikishdir.
Ukituvchining darsga tayyorgarligida kuyidagi uchta boskich kuzga tashlanadi: tashxislash, bashoratlash, loyixalashtirish (rejalashtirish). Shu bilan birga ukituvchi amaliy materiallarni yaxshi bilishi, uz fanini erkin olib borishga erishishi lozim. Darsga tayyorgarlik asosini bulajak mashgultning algoritmlari, samaradorligi boglik bulgan omillar va xolatlarni xisobga olishni ta’minlovchi kadamlarni ketma-ket tartib bilan bajarish tashkil etadi.
Algoritmni amalga oshirish anik sharoitlarni diagnostika kilish bilan boshlanadi. Tashxis didaktik jarayon kechadigan barcha sharoitlarni oydinlashtirish, uning natijalarini belgilashdir. Unda ukuvchilarning imkoniyatlari, ularning faoliyatlari va xulklari, motivlari, talab va layokatlari, kizikish va kobiliyatlari, bilimdonlik darajasi, ukuv materialining xususiyati, uning amaliy axamiyati, dars tuzilishi, yangi axborotni uzlashtirish, mustaxkamlash va tizimlashtirish, bilim, kunikma va malakalarini nazorat kilish xamda tuzatish kabi xolatlar namoyon buladi.
Bashoratlash bulajak darsni tashkil etilishining turli varianlarini baxolash va ulardan kabul kilingan mezonlarga muvofik eng ma’kulini tanlab olish.
Loyixalashtirish (rejalashtirish) ukuvchilarning ukuv faoliyatini boshkarish dasturini yaratish bo’lib, u darsga tayyorlanishning yakuniy boskichi xisoblanadi. Loyixa (boshqarish dasturi) qisqa va anik, erkin tuzilgan, pedagog o’zi uchun boshkarish jarayoni muxim vaziyatlari (kimdan va qachon so’rash, qayerda mavzuni kiritish, mashgulot keyingi boskichiga kanday utish, oldindan kuzda tutilmagan kiyinchiliklar yuzaga kelganida jarayonni kaysi sxema buyicha kayta uzgartirish)ni belgilab olishga imkon beruvchi xujjatdir. Boshkarish dasturi darsning an’anaviy rejasidan boshqarish ta’sir ko’rsatishlarini anik va tushunarli belgilab olish bilan farq qiladi.
Ta’limning yordamchi shakllari. Ta’limning yordamchi shakllari: tugarak, praktikum, seminar, konferensiya, maslaxat (konsultasiya), fakultativ mashgulot, ukuv ekskursiyalari, ukuvchilarning mustakil uy ishlari va boshkalar sanaladi.
Maktabdan tashkari mashgulotlarning asosiy va barkaror turlariga ukish jarayonining tarkibiy kismi sifatida karaladigan, ukuvchilarning mustakil uy ishlari kiradi. Uning asosiy maksadi – darsda uzlashtirilgan bilim, ko’nikma va malakalarini kengaytirish, chukurlashtirish, ularni esdan chiqarishning oldini olish, o’quvchilarning individual layokati, iste’dod va qobiliyatini rivojlantirishdan iborat. Bu ishlar ukuv dasturi talablari, ukuvchilarning kizikish va extiyojlari xamda ularning rivojlanish darajalarini xisobga olib kuriladi. Ukuvchilarning mustakil uy ishlari ma’lum didaktik vazifalarni bajaradi. Chunonchi, darsda uzlashtirilgan bilim, kunikma va malakalarni mustaxkamlash, sinfda ishlab chiqilgan o’quv materialini kengaytirish va chukurlashtirish, mashklarni mustakil bajarish kunikmalarini shakllantirish, dasturli material doirasiga kiruvchi xajmda individual topshiriklarni bajarish asosida mustakil fikrlashini rivojlantirish, individual kuzatishlar, tajribalar, gerbariy, tabiiy namunalar, otkritkalar, rasmlar, gazeta va jurnal lavxalari statistik ma’lumotlar kabi ukuv kullanmalarini tuplash va tayyorlash va boshkalar.
Darslarda pedagogning o’quvchilar tomonidan uy vazifalarining xalol bajarishlariga kam e’tibor berayotganliklari, ularni sinfda tekshirishga uninmasliklari, yaxshi uzlashtirayotgan o’quvchilarni ragbatlantirib bormasliklari ta’lim amaliyotda keng tarkalgan kamchilik xisoblanadi. Uy vazifalarini tushuntirib berishga kupincha vakt yetmaydi, ular shoshilinch beriladi. Pedagoglar kamdan-kam xollarda ukuvchilar uy vazifasini bajarayotganda duch keladigan qiyinchiliklarini kursatib beradilar, ularni bartaraf etish yulini esa kursatmaydilar. Natijasida mustakil uy vazifalarining bajarilishi samarasiz bulib koldi.
Fan tugaraklari yunalishi, mazmuni, ish metodi, ukish vakti va boshka jixatlari bilan ajralib turadi. Ular o’quvchilarning qiziqish va qobiliyatlarini rivojlantirish, ukishga ijobiy munosabatni shakllantirishga yordam beradi. Tugaraklar o’qishni xayot bilan alokasini kuchaytiradi, fanlararo bogliklikni rivojlantiradi. Fan tugaraklarida o’quvchilarning ishlari o’quv jarayonini faollashtiradi, o’qish sifatini oshirishga yordam beradi.
Ta’limning yordamchi shakllariga ekskursiyalar xam kiradi. Ular ommaviy, guruxli va kichik guruxli bulishi mumkin. O’quv ekskursiyalari aloxida fanlar xamda bir kancha fanlar buyicha xam rejalashtiriladi. Ekskursiyani muvaffakiyatli utkazish uchun ukituvchi unga puxta tayyorlanishi: ob’yekt va mashrut bilan oldindan tanishib chikishi, tula rejani ishlab chikishi, ukuvchilarni bulajak topshiriklarni bajarishga jalb eta olishi kerak. Ekskursiya rejasida mavzu va maksad, ob’yekt, u bilan tanishish tartibi, ukuvchilar idrok etish faoliyatlarini tashkil etish, topshirikni bajarish uchun zarur bulgan vositalar va uskunalar, yakun yasash kursatiladi. Ekskursiyani utkazish metodikasi mavzu, didaktik maksad, o’quvchilarning yoshi, ularning rivojlanishi xamda ekskursiya ob’yektiga boglik buladi.
Maktab ukuv rejasi turli fakultativ va tanlovi buyicha kurslarni tashkil etishni kuzda tutadi. Ular ukuvchilar, ularning ota-onalari istak va kizikishlarini xisobga olish bilan ishlab chikiladi. Amaliyotda fermerlik, iktisod, elektro va radiotexnika, elektronika, polimerlar ximiyasi, astrofizika, psixologiya, etika, antik tarix, botanika ba’zi soxalari, ikkinchi chet tili, etnografiya, stenografiya, kutubxona ishi, rassomchilik, musika kabi kurslarni fakultativ sifatida urganiladi. Fakultativ va fanlarni ruyxatini aniklashda fakat ukuvchilar istaklari emas, balki ijtimoiy talablar va maktab imkoniyatidan kelib chikiladi. Fakultativ va tanlovi buyicha mashgulotlar majburiy va umumiy urta ta’lim fanlari bilan uzviy bogliklikda utkazilishi kerak.
Maslaxat (konsultasiya - ukuv suxbati)ga talablar kupincha ukuvchilarning ma’lum ukuv materiali yoki topshirigi ustida mustakil ishlashi sababli yuzaga keladi. Bunda kuprok ukuvchi savol beradi. Tugri tashkil etilgan konsultasiya ukuvchilarga ukuv materialini egallashda kiyinchiliklarni yengishga yordam beradi. Konsultasiya davomida ukituvchi ukuvchilar faoliyatini u yoki bu masalani tugri tushunishga mustakil keladigan, ular uchun kiyin topshirikni tushunib oladigan kilib, urganilayotgan materialni moxiyatini ochishga urganadigan kilib yunaltiradi. Konsultasiya ukituvchiga ukuvchilar bilimlaridagi kamchiliklarni aniklash, aloxida e’tibor berishni talab etuvchi vaziyatlarga ularning dikkatini jalb etishga imkon beradi. Tugri tashkil etilgan konsultasiya ukuvchilarda uzini nazorat kilish, bilimlarga tankidiy kuz bilan karashni tarbiyalaydi. Ukimishlilik darajasini tugri aniklashga yordam beradi.