Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan
Davlat moliyaviy nazorati organlarining vazifalari va
Yüklə 5,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
6.3. Davlat moliyaviy nazorati organlarining vazifalari va
funksiyalari Moliyaviy nazorat tizimida umumdavlat nazorat organlari, maxsus moliyaviy nazorat organlari alohida ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkam- langan hokimiyatni taqsimlanish prinsipi Prezident va vakolatli hukumat organlari tomonidan ijro hokimiyati organlarining moliyaviy faoliyatini nazorat qilishni nazarda tutadi. Bunday nazorat, avvalambor, respublika va mahalliy byudjetlarni, davlat maqsadli nobyudjet fondlarining loyihalarini ko‘rib chiqish va qabul qilishda hamda ularning ijrosi haqida hisobotlarni tasdiqlashda amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 78-moddasining 8- bandiga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Vazirlar Mahkamasining taqdimoti bo‘yicha mamlakat byudjetini qabul qiladi va uning ijrosi ustidan nazorat o‘rnatadi. Xalq deputatlari Kengashlari ayrim mintaqalarga ajratiladigan byudjet mablag‘laridan maqsadli foydalanish hamda mahalliy byudjetlarning ijro etilishini nazorat qiladi. Bundan tashqari, vakolatli organlar zimmasiga ayrim tarmoqlar va sohalarda byudjet mablag‘laridan foydalanish ustidan nazoratni amalga oshirish yuklatilishi mumkin. Parlament nazorati sohasidagi milliy tajriba, ushbu masalada huquqshunos-olim va ekpertlarning nazariy qarashlari hamda xorij tajribasini o‘rgangan holda mamlakatimizda 2016-yil 11-aprelda davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining parlament oldidagi mas’uliyatini kuchaytirish, munosabatlarni tartibga solish maqsadida O‘zbekiston Respublikasining “Parlament nazorati” to‘g‘risida O‘RQ-403-sonli Qonuni qabul qilindi. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining hamda ular mansabdor shaxslarining O‘zbekiston Respublikasi Konstitut- siyasi va qonunlarini, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining va ular organlarining qarorlarini, davlat dasturlarini ijro etish, shuningdek‚ o‘z zimmalariga yuklatilgan vazifalar hamda funksiyalarni amalga oshirish bo‘yicha faoliyati parlament nazorati obyekti hisoblanadi 41 . 41 O‘zbekiston Respublikasining “Parlament nazorati” to‘g‘risida O‘RQ-403-sonli Qonuni. http://www.lex.uz 154 Obyektga qarab, to‘liq, qisman, mavzuli va kompleks taftishlar mavjud. Ular rejalashtirilgan va rejadan tashqari ham bo‘lishi mumkin. Taftish jarayonida axborotni qamrab olish darajasiga qarab, barcha hujjatlar va moddiy qiymatlarni nazoratini qamrab oluvchi to‘liq taftish hamda hujjatlarning bir qismini nazorat qilishni qamrab oluvchi qisman taftishlarga bo‘linadi. Tekshiruvlar o‘tkaziladigan materialning xarakteri bo‘yicha hujjatli (hisobot hujjatlarining haqiqiyligini va qayd etilgan hujjatlardagi yozuvlarni tekshirish) va haqiqiy (pul va moddiy boyliklarning mavjudligini tekshirish) taftishlarga bo‘linadi. Mavzuli taftish bir tipdagi korxona, tashkilot va muassasalarning faoliyati bo‘yicha ma’lum bir mavzuga bag‘ishlab o‘tkaziladiki, bu narsa ularga xos bo‘lgan tipik kamchiliklar va buzilmalarni aniqlash hamda ularni bartaraf etish bo‘yicha tegishli choralarning qo‘llanilishiga imkon beradi. Kompleksli taftish tekshirilayotgan korxona, tashkilot va muassasa faoliyatining barcha tomonlarini qamrab oladigan va eng to‘liq bo‘lgan taftish bo‘lib, u nazorat subyektining xo‘jalik va moliya faoliyatini, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarning butligi va ulardan samarali foydalanish masalalari, buxgalteriya hisobi va hisobotining holati va sifati kabi masalalarni o‘z ichiga oladi. Kompleksli taftish natijalarining to‘liqligi va samaradorligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Rejali taftish vakolatli organ tomonidan tasdiqlangan reja asosida o‘tkazilsa, rejadan tashqari taftish qonun hujjatlarini buzilish holatlari aniqlangan, asosli shikoyatlar tushganda huquqni muhofaza qiluvchi organlar tashabusi bilan, shuningdek‚ yuridik shaxs tugatilayotganda o‘tkaziladi. Taftishning har qanday turini o‘tkazish uchun taftishning maqsadi, obyekti, mavzusi va asosiy masalalari ko‘rsatilgan dastur tuziladi. O‘tkazilgan taftish natijalari bo‘yicha dalolatnoma tuziladi va uning asosida aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish uchun chora-tadbirlar ishlab chiqiladi. Shuningdek, aybdorlarni javobgarlikka tortish choralari belgilanadi. 151 • byudjet moliyaviy nazorati; • soliqlar bo‘yicha amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat; • bojxona nazorati; • valyuta operatsiyalari ustidan amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat; • sug‘urta faoliyati bo‘yicha moliyaviy nazorat; • kredit operatsiyalari bo‘yicha moliyaviy nazorat; • pul massasi ustida amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat; • investitsion faoliyat bo‘yicha amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat; • va boshqalar. Byudjet nazorati moliyaviy nazoratning eng muhim shakllaridan biri bo‘lib, byudjetlarni tuzish, ko‘rib chiqish va tasdiqlash bosqichidagi vazifasi byudjetning daromad qismida mavjud zaxiralardan foydalanishning to‘liqligini tekshirish hisoblanadi. Shuningdek, byudjet xarajatlarini amalga oshirishda har bir turdagi moliyalashtirishni amalga oshirishning maqsadga muvofiqligini tekshiradi. Byudjetni ijro etish jarayonida byudjet mablag‘larini taqsimlashning o‘z vaqtida bajarilishi, ularning maqsadli va samarali qo‘llanilishi nazorat qilinadi. Soliq nazorati moliyaviy nazoratning bir qismi bo‘lib, uning asosiy maqsadi soliqqa tortishning takomillashgan tizimini tashkil etish, soliq to‘lovchilar, banklar va boshqa soliqqa oid munosabatlar qatnashuvchilari o‘rtasida soliq qonunchiligini buzilishiga yo‘l qo‘ymaydigan soliq intizomini yaratishdan iboratdir. Bojxona nazorati qonun hujjatlari va xalqaro shartnomalariga rioya etilishini ta’minlash uchun bojxona organlari tomonidan amalga oshiriladigan, shu jumladan xavfni boshqarish tizimi qo‘llanilgan holda amalga oshiriladigan chora-tadbirlar majmuidan iborat bo‘lib, uning asosiy vazifasi bojxona chegarasidan o‘tayotgan tovar va transport vositalarini nazoratdan va ko‘rikdan o‘tkazishda, ularni qonuniyligini aniqlash va tasdiqlash, bojxona bojlari va boj to‘lovlarini o‘z vaqtida va to‘liq undirilishini ta’minlashdan iborat. Valyuta nazorati valyuta operatsiyalarini amalga oshirishda valyuta qonunchiligiga rioya etilishini ta’minlashga qaratilgan tashkiliy–huquqiy chora-tadbirlar tizimi bo‘lib, bunda amalga oshirilayotgan valyuta operatsiyalarining amaldagi qonunchilikka muvofiqligi hamda ularni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan litsenziyalar va ruxsatnomalarning mavjudligi tekshiriladi. Valyuta 152 nazoratining maqsadi mamlakatda eksportdan valyuta tushumlarini to‘liq va o‘z vaqtida olinishini va import qilinadigan tovarlar uchun xorijiy valyutadagi to‘lovlarning haqiqiyligini ta’minlashdan iborat. Sug‘urta nazorati sug‘urta operatsiyalarini amalga oshirishda qonunchilikka rioya etilishini ta’minlashdan iborat bo‘lib, uning maqsadi sug‘urta bozori va uning ishtirokchilarini xatti- harakatlarini qonunchilik talablariga mos bo‘lishini ta’minlash hamda sug‘urtalanuvchi jismoniy va yuridik shaxslar manfaatlarini himoya qilishdan iboratdir. • investitsion faoliyat bo‘yicha amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat; Pul-kredit nazorati mamlakatdagi pul-kredit munosabatlarini qonuniyligini, ya’ni bu sohada qonunchilikning buzilish holatlarini, jumladan valyuta aktivlarini noqonuniy asosda xorijga chiqib ketish va inflyatsiyani kuchayib ketish holatlari oldini oladi va nazoratini ta’minlaydi. Kredit nazorati kredit beruvchi tashkilotlar tomonidan kredit berish, uni tekshirish va kreditlarni qaytarish vaqtida amalga oshiriladi. Investitsiya nazorati investitsiyalangan maablag‘lardan samarali foydalanishni nazorat qilishga qaratilgan bo‘lib, asosiy vazifalaridan biri markazlashgan investitsiyalardan foydalangan holda investitsion loyihalarni amalga oshirish va monitoring qilish hamda investitsion jarayonning samaradorligini oshirish uchun mablag‘larni keng jalb qilishga shart-sharoitlar yaratishdan iborat. Moliyaviy nazorat uni amalga oshirish usullari yordamida amalga oshiriladi va amaliyotda uning quyidagi usullaridan foydalaniladi: • tekshiruv; • tadqiq etish; • boshqaruv nazorati; • moliyaviy holat tahlili; • kuzatuv (monitoring); • taftish. Tekshiruv subyektlarning hisobot, balans va smeta hujjatlari asosida moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining alohida masalalari bo‘yicha amalga oshiriladi. Natijada moliyaviy intizomning buzilish holatlari aniqlanadi va uning salbiy oqibatlarini bartaraf etish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqiladi. Tadqiq etish korxonalar, tashkilotlar, muassasalar faoliyatining o‘ziga xos tomonlarini o‘z ichiga oladi, ammo 153 tekshirishlardan farqli o‘laroq, kengroq ko‘rsatkichlar bo‘yicha iqtisodiy tashkilotlarning moliyaviy ahvolini, ularni rivojlantirish istiqbollarini, ishlab chiqarishni qayta tashkil etish yoki yo‘naltirish zaruratini belgilaydi. Tadqiq etish jarayonida bajarilgan ishlar, material, yoqilg‘i va energiyalarning sarflanish hajmlari nazorat tarzida o‘lchanadi. Shuningdek, tadqiq etish so‘rash, kuzatish va inspeksiya qilish hollari orqali ham amalga oshirilishi mumkin. Boshqaruv nazoratida boshqarish organlari tomonidan muayyan faoliyat turiga litsenziya olgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyati ustidan nazorat olib boriladi. Nazoratning maqsadi belgilangan tartib va qoidalarga rioya etilishini nazorat qilishdan iborat bo‘lib, ularning buzilishi litsenziyaning bekor qilinishiga olib keladi (masalan, sug‘urta, bank, auditorlik faoliyatida). Moliyaviy nazorat usuli sifatida tahlil qilish tizimli va omillarga asoslangan bo‘lishi kerak. U davriy yoki yillik hisobotga muvofiq amalga oshiriladi. Tahlil orqali rejani bajarilish darajasi, xarajatlar normalariga amal qilish holatlari, moliyaviy intizomga rioya etilishi va hokazolar aniqlanadi. Moliyaviy nazoratning tahlil usuli iqtisodiy faoliyat natijalarini, tashkilotlarning, korxonalar va muassasalarning moliyaviy holatini baholash uchun moliyaviy va buxgalteriya hisobotlarini batafsil o‘rganishga qaratilgan. Kuzatuv (monitoring) bu xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatidagi mavjud o‘zgarishlarni aniqlash uchun doimiy ravishda olib boriladigan nazorat ishlarining tizimidir. Masalan, kredit tashkilotlari tomonidan berilgan kreditlardan foydalanish va qarz oluvchining moliyaviy holati doimiy ravishda kuzatiladi. Qabul qilingan kreditlarning samarasiz ishlatilishi va to‘lov qobiliyatining pastligi kreditlarning yanada yomonlashuviga va kreditni muddatidan ilgari qaytarish talabiga olib kelishi mumkin. Taftish moliyaviy nazoratning keng tarqalgan usuli bo‘lib, korxona, tashkilot va muassasalar moliya-xo‘jalik faoliyatini o‘zaro bog‘langan kompleks tekshiruvidan iboratdir. Taftish moliya va soliq masalalari bo‘yicha qonunchilikka rioya qilinishi, soliq, bojxona, boshqa organlarga, bankka va davlat statistika organlariga taqdim etiladigan hisob-kitob va hisobotlarning ishonchliligi ustidan nazoratni amalga oshirish maqsadida xo‘jalik yurituvchi subyektlarning buxgalteriya va boshqa moliya-ishlab chiqarish hujjatlarini tekshirish uslubidir. 176 nusxalari va boshqa hujjatlarni), korxona mansabdor va mas’ul shaxslaridan og‘zaki va yozma tushuntirishlar olish; • ichki auditni o‘tkazishga ko‘maklashish uchun korxonaning tegishli mutaxassislarini jalb etish. Nodavlat moliyaviy nazoratining bir turi mustaqil auditorlik nazorati bo‘lib, ushbu nazorat mustaqil malakali mutaxassislar tomonidan korxonaning moliyaviy hisobotini yoki u bilan bog‘liq moliyaviy axborotni ushbu hisobot yoki axborotning qonun va boshqa me’yoriy hujjatlarga muvofiqlik darajasi to‘g‘risida xulosa chiqarish maqsadida tadqiq etishdan iboradir. Auditorlik nazoratining asosiy vazifalari buxgalterlik va moliyaviy hisobotning ishonchliligini hamda amalga oshirilgan moliyaviy va xo‘jalik operatsiyalarining amalda bo‘lgan me’yoriy hujjatlarga muvofiqligini aniqlash, tekshirilayotgan iqtisodiy subyektlarning to‘lov-hisobot hujjatlarini, soliq deklaratsiyalarini va boshqa moliyaviy majburiyatlarini tekshirishdan iborat. Auditorlik xizmatlari quyidagi boshqa xizmatlarni ham ko‘rsatishlari mumkin 55 : Auditorlik tashkilotlari quyidagi professional xizmatlarini ko‘rsatishlari mumkin: • buxgalteriya hisobini yo‘lga qo‘yish, qayta tiklash va yuritish; • moliyaviy hisobotni tuzish; • milliy moliyaviy hisobotni buxgalteriya hisobi xalqaro stan- dartlariga o‘tkazish; • xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliya-xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish; • buxgalteriya hisobi, soliq solish, rejalashtirish, menejment va moliya-xo‘jalik faoliyatining boshqa masalalari yuzasidan konsalting xizmati; • soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha hisob-kitoblar va deklaratsiyalarni tuzish. • xo‘jalik yurituvchi subyekt taftish komissiyasining (taftish- chisining) vazifalarini amalga oshirish. Auditorlik tekshiruvi moliyaviy hisobot va boshqa moliyaviy axborot to‘g‘riligi va qonun hujjatlariga mosligini aniqlash maqsadida xo‘jalik yurituvchi subektning moliyaviy hisobotini 55 O‘zbektiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi qonuni yangi tahrirda 2000-yil 26-may, 17- modda. http://www.lex.uz 161 keng qo‘llash orqali byudjet daromadlarini ko‘paytirish zaxiralarini aniqlash va safarbar qilish; uchinchi, byudjet tizimi byudjeti va boshqa byudjetdan tashqari mablag‘lar hisobidan amalga oshirilayotgan xarajatlarning samaradorligi va qonuniyligini auditdan o‘tkazish va barcha darajada ularni qisqartirish bo‘yicha zaxiralarni aniqlash, byudjet tizimi byudjetlari va davlat tomonidan jalb qilingan mablag‘lar hisobidan amalga oshirilayotgan investitsiya loyihalarining maqsadga muvofiqligi va asosliligini baholash; to‘rtinchi, soliq va byudjet qonunchiligini yanada takomillashtirish bo‘yicha takliflarni ishlab chiqish, tizimli qonunbuzarliklarning sabablari hamda o‘zini oqlagan jahon tajribasini o‘rganish va umumlashtirish orqali byudjetni rejalashtirishning zamonaviy usullarini joriy qilish; beshinchi, respublika byudjeti va mahalliy byudjetlar o‘rtasidagi nisbatning maqbulligini, mahalliy davlat hokimiyati organlarining daromad bo‘yicha vakolatlari va xarajatlar bo‘yicha majburiyatlari belgilanishining to‘g‘riligini baholash, ularning o‘zini- o‘zi moliyaviy ta’minlash bo‘yicha takliflar ishlab chiqish; oltinchi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti topshirig‘i bo‘yicha davlat va hududiy ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarorlari, shuningdek‚ O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining xorijiy mamlakatlarga davlat tashrifi davomida imzolangan kelishuv va hujjatlarni amalga oshirishning to‘liqligi va samaradorligi bo‘yicha nazoratni tashkil etish; yettinchi, O‘zbekiston Respublikasining pul-kredit va valyuta siyosati, davlat aktivlari va majburiyatlarining holati, oltin-valyuta zaxiralarini boshqarish, shuningdek qimmatbaho metall va qimmatbaho toshlar bilan bajarilayotgan operatsiyalarni tashqi auditdan o‘tkazish. Hisob palatasi o‘z faoliyatini amalga oshirish jarayonida huquqlarga ega 45 : • davlat va xo‘jalik boshqaruv organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari va boshqa organlar hamda tashkilotlardan 45 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 10-avgustdagi “O‘zbekiston Respublikasi Hisob palatasi faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” PF-5147-son Farmoni. http://www.lex.uz 162 o‘zining vakolatiga kiruvchi masalalar bo‘yicha materiallar va ma’lumotlarni so‘rab olish; • o‘ziga yuklatilgan vazifalarni amalga oshirish uchun davlat organlari va tashkilotlarning ma’lumotlar bazasiga kirish; • O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Markaziy bankdan davlat mablag‘larini bank hisob raqamlaridagi va yagona g‘azna hisobvarag‘idagi harakati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni so‘rab olish; • tekshirish o‘tkazish va uning natijalari bo‘yicha bajarilishi majburiy bo‘lgan ko‘rsatmalar berish; • tekshirishlar o‘tkazish uchun o‘z vakolati doirasida davlat organlari va ularning vakillari, nodavlat auditor xizmatlari va alohida mutaxassislarni jalb qilish; • Davlat byudjeti daromadlari prognozining to‘g‘riligini baholash, soliq solinadigan bazani kengaytirish, soliqlarning yig‘iluvchanligi to‘liqligini va soliqqa tortish obyektlarining to‘liq hisobga olinishini ta’minlash bo‘yicha o‘tkaziladigan nazorat tadbirlariga moliya, soliq va boshqa organlarning xodimlarini jalb etish; • Hisob palatasi vakolatlari doirasiga kiruvchi masalalar bo‘yicha tekshirilayotgan tashkilotning mansabdor shaxslaridan yozma tushuntirishlar olish; • nazorat tadbirlari natijalari bo‘yicha qonun hujjatlari va huquqni qo‘llash amaliyotini yanada takomillashtirish, davlat organlari va tashkilotlarning faoliyati samaradorligini oshirish, samarasiz soliq hamda bojxona imtiyozlarini bekor qilish, soliq ma’muriyatchiligi va soliq solinadigan bazaning to‘liq qamrab olinganligini yaxshilashga qaratilgan soliq stavkalarini o‘zgartirish yuzasidan takliflar kiritish; • o‘z vakolatlari doirasida davlat organlari va tashkilotlarga ularning ma’lumotlar bazasidagi nomuvofiqliklarni bartaraf etish to‘g‘risida bajarilishi majburiy bo‘lgan taqdimnomalar kiritish; • O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat soliq qo‘mitasiga, shuningdek‚ mahalliy davlat hokimiyati organlariga hududiy davlat soliq va moliya organlari rahbarlariga nisbatan intizomiy jazo choralarini qo‘llash to‘g‘risida taqdimnomalar kiritish; • Hisob palatasi bilan oldindan kelishilib olinishi belgilangan barcha masalalar bo‘yicha tegishli xulosalar berish. 175 bilan “Korxonalardagi ichki audit xizmati to‘g‘risida Nizom” qabul qilingan. Ushbu Nizomga ko‘ra ichki audit korxona boshqaruvining ijro etuvchi organi va tarkibiy bo‘linmalari tomonidan O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga, ta’sis hujjatlariga va ichki hujjatlarga rioya qilinishini tekshirish va monitoring olib borish yo‘li bilan ular ishini nazorat qilish va baholash, ma’lumotlarning buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotda aks ettirilishining to‘liqliligi va ishonchliligini ta’minlash, xo‘jalik operatsiyalarini amalga oshirishning belgilangan qoidalari va taomillari, aktivlarning saqlanishi hamda korporativ boshqarish prinsiplari joriy etilishi bo‘yicha korxona tarkibiy bo‘linmasining (ichki audit xizmati) faoliyati hisoblanadi. Quyidagilar ichki audit xizmatining asosiy vazifalari hisoblanadi: • kuzatuvchi kengashni ishonchli axborot bilan ta’minlash va ichki audit amalga oshirilishi natijalari bo‘yicha korxona faoliyatini takomillashtirishga doir takliflarni tayyorlash; • ichki audit jarayonida aniqlanadigan kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan korxona boshqaruv organlariga tavsiyalarni tezkorlik bilan kiritish, ularning bartaraf etilishini nazorat qilish. Ichki audit: • tasdiqlangan biznes-reja bajarilishini; • korporativ boshqarish prinsiplariga rioya qilinishini; • buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobning holatini; • soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘g‘ri hisoblab chiqilishi va to‘lanishini; • moliya-xo‘jalik faoliyatini amalga oshirishda qonun hujjatlariga rioya etilishini; • aktivlarning holatini; • ichki nazoratning holatini tekshirish va ularning monitoringini olib borishni amalga oshiradi. Ichki audit xizmati quyidagi huquqlarga ega: • ichki auditni amalga oshirish davomida paydo bo‘ladigan masalalar bo‘yicha korxonaning hujjatlarini (rahbarning buyruqlari, farmoyishlari, boshqaruv organlari qarorlari, ma’lumotnomalar, hisob-kitoblar, zarur hujjatlarning tasdiqlangan 174 natijalar qiyoslab, tahlil qiladi, investitsion loyihalarning natijalariga moliyaviy baho beradi, korxonaning moliyaviy holatini nazorat qiladi. Ichki moliyaviy nazorat tizimi aniq xo‘jalik yurituvchi subyektlar hamda tashkilotlar va muassasalarning rahbarlari va funksional tuzilmalari tomonidan amalga oshiriladigan kundalik ish-faoliyatning ajralmas qismidir. Ushbu tizimning mohiyati asosan korxonalar, ularning ayrim tuzilmaviy bo‘linmalari tomonidan amalga oshiriladigan ishlab chiqarish va xo‘jalik faoliyatini xo‘jalik yurituvchi subyektning o‘z buxgalteriyasi, moliya bo‘limi va ayrim iqtisodiy xizmatlari tomonidan tekshirishdan iborat deb, u “ichki xo‘jalik nazorati” atamasi bilan belgilangan. Ichki nazorat tizimi quyidagi prinsiplarga asoslanadi: • to‘xtovsiz ishlash – ichki nazorat tizimining doimiy va tegishli ishlashi, korxonada me’yordan og‘ishlarni o‘z vaqtida aniqlab, ularning kelajakda kelib chiqishini oldini olishga imkon beradi; • ichki nazorat tizimi barcha ishtirokchilarining hisobdorligi – har bir shaxs tomonidan olib boriladigan nazorat funksiyalarining ijro sifati ichki nazorat tizimining boshqa ishtirokchisi tomonidan nazorat qilinadi; • xizmat vazifalarini taqsimlash – korxona nazorat funksiyalarini takrorlamaslikka xarakat qiladi va bu funksiyalar ishchi-xodimlar o‘rtasida shunday taqsimlanishi kerakki, bunda ma’lum bir aktiv, operatsiyalar hisobi, aktivlar butligini ta’minlash va ularni sanoqdan o‘tkazish operatsiyalarini tasdiqlash bilan bog‘liq funksiyalar aynan bir shaxsni birlashtirmasligi kerak; • operatsiyalarni tegishlicha ma’qullash va tasdiqlash – korxona vakolatli shaxslarning o‘zlarining tegishli vakolatlari doirasida moliyaviy-xo‘jalik operatsiyalarining barchasini tasdiqlash uchun tartib o‘rnatishga xarakat qiladi; • doimiy rivojlanish va takomillashtirish; • va boshqalar. Ichki xo‘jalik nazorati tizimida ichki audit xizmati alohida o‘rin egallaydi . Vazirlar Mahkamasining 2006-yil 16-oktyabrdagi “Ustav fondida davlat ulushi bo‘lgan korxonalarning samarali boshqarilishini va davlat mulkining zarur darajada hisobga olinishini ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 215-son qarori 163 Davlat moliyaviy nazorati tizimida O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi, Markaziy bank, Davlat soliq qo‘mitasi va ularning quyi organlari alohida o‘rin tutadi. Moliya-kredit tizimi muassasalari tomonidan amalga oshiriladigan nazoratlarning mazmuni va maqsadi belgilangan vakolat doirasidagi amaliy ehtiyojlar bilan belgilanadi. Moliya vazirligi o‘z tizimiga kiruvchi korxonalar, muassasalar va tashkilotlar faoliyatini to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki o‘zi tashkil etadigan organlar orqali muvofiqlashtiradi va yo‘naltiradi. Mamlakatimizda moliya organlari faoliyatini tubdan takomillashtirish, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining soliq-byudjet siyosatiga qat’iy rioya etilishini ta’minlash, iqtisodiyotning real sektori tarmoqlarini hamda ijtimoiy sohani barqaror, mutanosib va jadal rivojlantirish, mahalliy byudjetlarning daromad bazasini mustahkamlash, byudjet mablag‘laridan samarali foydalanishga yo‘naltirilgan vazifalari, funksiyalari, ish shakllari va uslublarini qayta ko‘rib chiqish maqsadida quyidagilar O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi hamda uning bo‘linmalari faoliyatining ustuvor vazifalari hamda yo‘nalishlari etib belgilandi 46 : • iqtisodiy o‘sishning barqaror yuqori sur’atlarini, iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning moliyaviy mutanosibligini ta’minlashda, davlatning ijtimoiy majburiyatlarini to‘liq va o‘z vaqtida bajarishda, yirik investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlashda moliya organlarining rolini oshirishga yo‘naltirilgan yagona davlat soliq-byudjet siyosatini amalga oshirish; • iqtisodiyot va aholiga soliq yukini kamaytirish, ishlab chiqarish samaradorligini ta’minlash, mineral-xomashyo, yer- suv hamda boshqa resurslar va uskunalardan oqilona foydalanishda soliq hamda boshqa majburiy to‘lovlarning rag‘batlantiruvchi rolini kuchaytirish yo‘li bilan soliq tizimini izchil takomillashtirib borish, soliq ma’muriyatchiligi samaradorligini oshirish, soliqlar hamda boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblash va to‘lash tartibini soddalashtirish, shuningdek, soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning to‘liq yig‘ilishini ta’minlash maqsadida ularning stavkalarini optimallashtirish; 46 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 18-martdagi “Moliya organlari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2847-son Qarori. http://www.lex.uz 164 • byudjetlararo munosabatlarni tubdan takomil- lashtirish, Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlarining daromad bazasini barcha choralar bilan kengaytirish, viloyatlar va tumanlarni subvensiyadan chiqarib, ularning mutanosibligi va o‘zini o‘zi qoplay olishini ta’minlash, hududlar hokimliklari bilan birgalikda Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar hamda Toshkent shahrini kompleks va intensiv rivojlantirish asosida Davlat byudjetiga qo‘shimcha manbalar jalb etish yuzasidan tizimli ishlarni amalga oshirish, tabiiy va iqtisodiy salohiyatdan yanada to‘liq va samarali foydalanish, hududlar iqtisodiyotini modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash; • moliyaviy resurslarni iqtisodiy taraqqiyotning eng ustuvor yo‘nalishlariga, ijtimoiy sohani, ayniqsa qishloq joylarida, jadal rivojlantirishga, maqsadli investitsiya dasturlarini moliyalashtirishga, belgilangan me’yorlarga muvofiq ularni real moliyalashtirish manbalari bilan mustahkamlashga, ushbu asosda kreditorlik va debitorlik qarzlarini kamaytirishga jamlash; • iqtisodiyot bazaviy tarmoqlarining moliyaviy barqarorligini ta’minlash borasidagi ishlarni muvofiqlashtirish, qishloq xo‘jaligini moliyaviy qo‘llab-quvvatlashning samarali usul va mexanizmlarini joriy etish, tovarlar va xizmatlarning ayrim turlariga narx va tariflar belgilash tartibini takomillashtirish hamda to‘lov intizomini mustahkamlash; • byudjet tizimidagi byudjet mablag‘laridan maqsadli hamda oqilona foydalanish ustidan davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirish, qat’iy iqtisod qilish, ishlab chiqarish va muomala xarajatlarini kamaytirish, nobudgarchilik va talon-torojlikni, maqsadga nomuvofiq chiqimlarni tugatish yuzasidan vazirliklar, idoralar, xo‘jalik subyektlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari bilan birgalikda keng qamrovli profilaktika ishlarini olib borish; • O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki va boshqa valyuta nazorati organlari bilan birgalikda valyuta-moliya siyosatining asosiy tamoyillari va usullarini shakllantirish, davlatning valyuta resurslarini ko‘paytirish va ulardan samarali foydalanish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish; • fuqarolarning pensiya ta’minoti sohasida davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlarini ishlab chiqish, Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi 173 • banklarning ichki auditi bo‘yicha talablar belgilash; • bank aktivlarini sifat bo‘yicha tasnif qilish va aktivlar bo‘yicha ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlarni qoplash uchun shunday zaxiralar tuzishni talab qilish; • banklarga ular faoliyatida aniqlangan tartibbuzarliklarni bartaraf etish bo‘yicha bajarilishi majburiy bo‘lgan yozma buyruqlar, ko‘rsatmalar jo‘natish. Davlat moliyaviy nazoratning ayrim funksiyalarini boshqa organlar ham bajaradi. Bu, xususan, O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo‘mitasi huzuridagi Qimmatli qog‘ozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat etish markazi 53 ga taalluqli bo‘lib, u o‘z faoliyatini O‘zbekiston Respublikasi vazirlar Mag‘kamasining 1996-yil 30-martdagi 126-sonli qarori bilan tasdiqlangan “ O‘zbekiston Respublikasi Davlat raqobat qo‘mitasi huzuridagi Qimmatli qog‘ozlar bozorini muvofiqlashtirish va rivojlantirish markazi to‘g‘risida” Nizom 54 ga asosan olib boradi. Markaz zimmasiga barcha davlat organlari va xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan qimmatli qog‘ozlar to‘g‘risidagi qonunchilikka rioya etilishini nazorat qilish vazifasi yuklatilgan. Yüklə 5,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|