Tarbiya jarayonining mohiyati va mazmuni. Tarbiya qonuniyatlari tamoyillari va umumiy metodlari

Axborotni uzatish va qabul qilish xarakteriga qarab tarbiya usullari quyidagi turlarga bo’linadi:
So`z orqali ifodalash usuli
Ko`rgazmalilik usuli
Amaliy, namuna usuli
Rag`batlantirish va jazolash usuli

‘’’’’’

29.,30.,31. chizmalar
Tarbiya usullarini o’rganish, tahlil qilish bu usullardan pedagogik jarayonda foydalanish ko’nikma va malakalarni egallashni osonlashtiradi. Ularni shartli ravishda quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin:
1) ijtimoiy ongni shakllantiruvchi usullar, 2) faoliyat jarayonida ijtimoiy xulq va tajriblarni shakllantirish usullari, 3) o’z - o’zini tarbiyalash usullari, 4) rag’batlantirish usuli va jazolash usullari.
Ijtimoiy ongni shakllantiruvchi usullar. Bu guruhga o’quvchilarda ilmiy dunyoqarash, e’tiqodni ma’naviy va siyosiy g’oyalarni shakllantirish maqsadida ularni ongi, hislari, irodasiga ta’sir ko’rsatish usullari kiradi. Bu guruh usullarining mohiyati shundan iboratki ular orqali jamiyat o’quvchilar ongiga qanday talablar qo’yayotgani yetkaziladi. Yoshlarning dunyoqarashini shakllantirish, hayot mazmunini tushunib olishlariga ko’maklashishishi uchun ijtimoiy ongni shakllanti-ruvchi usullar ishlatiladi. O’quvchilarda siyosiy onglilik va ijtimoiy faolligini tarbiyalash lozim. Tushuntirish bu ijtimoiy ongni shakllan-tirishda eng muhim ishlatiladigan omildir.
Tushuntirishning vazifasi o’quvchilarni yuksak madaniyatli milliy g’ururli qilib tarbiyalashga yordam berishdan iborat.
Tushuntirishda o’quvchilarda mamlakatimiz fuqarosining o’z davlatiga nisbatan huquqlar va burchlar bilan bog’langanligi borasida ma’lumotlar beriladi. Bunda davlat bayrog’i, gerbi, madhiyasi, konstitutsiyasiga sadoqat ruhida tarbiyalashning roli katta.
Suhbat va hikoya. O’quvchi shaxsini g’oyaviy - axloqiy shakllantirishda o’qituvchining jonli so’zi eng ta’sirli usul hisoblanadi. Suhbat turli mavzularda uyushtirilishi mumkin. Axloqiy mavzular (kishilarning jamiyatdagi axloq mezonlari, o’zini tutish qoidalari), estetik mavzularda (tabiat go’zalligi hamda inson go’zalligi), siyosiy mavzularda (davlatning ichki va tashqi siyosati), ta’lim va bilimga oid mavzularda (koinot hayvonot dunyosi).
Suhbat davomida o’quvchilarni qalbidagi fikrlarini aytishga jasoratini uyg’otishga, o’quvchilarni fikrlashga majbur qiluvchi savollar berish juda muhimdir. Bu borada bahs va munozaralarning ahamiyati katta.
Hikoya. O’quvchilar, odatda hayotdan va boy badiiy adabiyotdan olingan aniq misol bilan to’liq hikoyalarni tinglaydilar. Ularga axloq mezonlari, tarix qoidalari, Vatanimizning tarixiy, tabiiy boyliklari, san’at haqida hiqoya qilib berish mumkin. Badiiy adabiyot, radio, televideniye, Internet tarmoqlaridagi, gazeta va jurnallardagi maqolalar ham qimmatli material bo’ladi. Suhbat ham, hikoya ham o’kuvchilarning yoshiga mos mavzularda ular tushunadigan so’zlar orqali ravon va jonli o’tkazilishi kerak.
Namuna. O’quvchilar o’z atrofidagi kishilarda hamma yaqin axloqiy sifatlarni ko’rishlari va namuna olishlari nihoyatda muhimdir. O’qituvchining shaxsan o’zi namuna bo’lishi ayniqsa yoshlarga katta ta’sir ko’rsatadi. Ular o’qituvchining darsida va hayotda o’zini qanday tutishini, muomala qilishini, o’z vazifalarini qanday bajarishini kuzatib yuradilar. O’quvchilar o’zlariga yaqin kishilarning xulq atvoriga taqlid qiladilar. Xulq atvor bolalarda yaxshi sifatlarning, ba’zan esa yomon sifatlarning ham tarkib topishiga ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun o’qituvchi va ota - onalar har qanday holatda ham o’zlarini tuta bilishlari kerak. Maktablarda ishlab chiqarish ilg’orlari bilan uchrashuvlar o’tkaziladi. Bolalar o’z ota - onalarining ishlab chiqarishdagi muvaffaqiyatlari bilan faxrlanadilar. Ularga taqlid qilishga intiladilar. Namuna xalq pedagogikasida ham keng foydalanilgan. Ota - bobolarimiz o’z farzandlarini hamisha yaxshilardan, donolardan, ulug’ kishilardan ibrat olishga da’vat qilib kelganlar. Masalan, «Qush inida ko’rganini qiladi», «Onasini ko’rib qizini so’ra», «Axloqni axloqsizdan o’rgan», «Bola oldida birovlarning g’iybatini qilma, bolang g’iybatchi bo’ladi». Shu oddiy iboralar ostida qancha fikrlar jamlanib yotganligining guvohi bo’lamiz.
Faoliyat jarayonida ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirish usullari. Bola rivojlanishining o’zligini bilishning asosiy omili bu faoliyatdir. Faoliyat nuqtai nazaridan yondoshilgan qoida maktab hayotining hamma jabhalarida ta’lim - tarbiya jarayonlariga singib ketadi. Faoliyat o’quvchilar bilimlarini mustaqil egallashga undaydi, ularni qay ixtisosga moyilliklarini aniqlashga ijodiy faoliyat tajribasini hissiy qadriyat munosabatlarini o’zlashtirishlariga yordam beradi. O’quvchilarni birinchi sinfdan boshlab imkoniyat darajasidagi foydali mehnat bilan shug’ullanishlariga erishish lozim. Bunday mehnat ko’pchilik jamoa bo’lib bajarilganida yaxshi natija beradi.
Mashq va o’rgatish usullari. Bolalar faoliyatini oqilona maqsadga muvofiq ravishda va har tomonlama tashkil qilish mumkin. Mashq- bolalarni axloq mezonlari va xulq- atvor qoidalarini bajarishga odatlantirishdir. O’quvchilar odatlarni yaqinlaridan meros qilib olmaydilar, balki ular bilan muntazam muloqotlari tufayli taqlid qilish tarbiya orqali hosil qilinadi. Oxir oqibatda odat ehtiyojga aylanadi.
Mashq - muayyan hatti- harkatlarni ko’p marotaba takrorlashni o’z ichiga oladi. Mashq natijasida ko’nikma, odat, yangi bilimlar hosil qilinadi. Mashq va odatlantirish o’quvchi uchun ongli ijodiy jarayondir.
O’rgatish. Ijodiy xulq- atvorning odatiy shakliga aylantirish maqsadida o’quvchilarning bajarishlari uchun rejali izchil tarzda tashkil qilinadigan turli harakatlar amaliyot ishlaridir. O’rgatish bir necha izchil harakatlar yig’indisidir. O’qituvchi bu harakatlarni ko’rsatib berishi, tushuntirishi lozim. Tarbiya amaliyotida mashq qilishning turli xillari mavjud. Faoliyatda mashq qilish mehnat ijtimoiy faoliyat, jamoadagi faoliyat, o’zaro munosabat odatlarini tarbiyalashga qaratilgan. Kun tartibi mashqlari maktabda, oilada o’rnatiladigan kun tartibiga amal qilish, shu bilan bog’liq o’z istak va harakatlarini boshqarish va bo’sh vaqtdan to’g’ri foydalanish odatiga o’rgatadi.
Topshiriq. O’quvchilarning mehnat topshiriqlarini jamoa bo’lib bajarishlari ularda ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirishda alohida ahamiyat kasb etadi.
Pedagogik talab - bu usul tarbiyaning eng muhim usullaridan biridir. Talab - bu o’quvchining turli vazifalarni bajarishi; ijtimoiy xulq atvor mezonlarini ifodalashi; u yoki bu faoliyatla qatnashib bajarilishi zarur bo’lgan aniq bir vazifa sifatida namoyon bo’lishi; u yoki bu haraktda rag’batlantiruvchi yoki uni to’xtatuvchi bo’lishi; oqilona harakatlarga undovchi bo’lishi mumkin².
O’z - o’zini tarbiyalash usullari. O’quvchida o’z - o’zini tarbiyalashga, ya’ni o’z ustida ongli batartib ishlashga ehtiyoj paydo bo’lgandagina tarbiya jarayonini samarali deb hisoblasa bo’ladi. O’z - o’zini tarbiyalash o’quvchilarning o’zini - o’zi idora qilishi organlari faoliyatida qatnashishlari, ularning ijtimoiy faollik mavqeini shakllantirishning ta’sirchan vositasidir. O’quvchilar o’qishda, tarbiyada, dam olishda o’z -o’zini tarbiyalash usullaridan foydalanadilar, o’z-o’zini tarbiyalash tashabbuskorlik va mustaqillikka undaydilar. O’z - o’zini tarbiyalash sifatlari bola bunga tayyor bo’lganda, u o’zini shaxs deb anglay boshlagach, amaliy ishlarga mustaqillik ko’rsata boshlagan vaqtda paydo bo’ladi.