Tarbiya metodlari

O`z-o`zini tahlil qilish. O`z shaxsini tahlil qilishga, xatti-harakatlari haqida o`ylashga o`rgatadi.
O`z-o`zini nazorat qilish uchun o`quvchi o`zining yurish-turishi, intizomi, ijobiy odatlarini ortib borish va aksincha, salbiy odatlarni kamayib borishi haqida muntazam ravishda kundaligiga yozib boradi.
O`z-o`zini baholash. O`quvchining qobiliyatini o`z kuchi bilan yuzaga chiqishiga yordamlashish zarur. O`z-o`zini baholash qiyin, lekin o`quvchini bunga yetarli tayyorlash mumkin. Buning uchun irodali bo`lishi, o`zining o`quvchilik ijtimoiy burchini tushunishi, o`qish va tarbiya olish uchun sabablar, motivlar asos bo`lishi, ya`ni tahsil va tarbiyalanishni hohlashi, o`zini o`rtoqlarining, yaqin kishilarining ko`zi bilan ko`rish va o`z-o`zini takomillashtirishga intilishi lozim.
O`z-o`zini baholash o`quvchi uchun o`zining imkoniyatlarini hisob-kitob qilish, baholash, o`ziga chetdan turib holisona baho berish, o`zidan qoniqish hosil qilishda yordam beradi.
Rag’batlantirish va jazolash metodlari
O’quvchilarni tarbiyalashda rag’batlantirishning o’rni katta. Rag’batlantirish o’quvchining ruhini, kayfiyatini ko’taradi, ularni tetiklantiradi, g’ayratiga g’ayrat qo’shadi, o’z kuchiga ishonchini orttiradi. Maktab tajribasida rag’batlantirishning turli shakllari qo’llaniladi: ma’qullash, ko’ngilni ko’tarish, ishonch bildirish, maqtash, yozma tashakkur, mukofotlash. Bundan tashqari jamoat tashkilotlari faoliyatida raqbatlantirish shakllari mavjud,
Ma’qullash: boshni qimirlatib ma’qullash yuv va qo’l harakatlari bilan «balli», «barakallo», «rahmat», «juda soz» kabi so’zlar orqali.
Ko’ngilni ko’tarish, dalda berish ba’zan o’qishda va ishda muvaffaqiyatsizlikka uchragan paytda o’quvchilar ko’nglini ko’tarish va dalda berish kerak bo’ladi.
Ishonch bildirish. O’quvchi kuchi yetadigan biror vazifani topshirish. Masalan, nazorat ishini yig’ishtirish va h.k.
Qayd etish. O’quvchilar xulqining yaxshilanib borayotganligini qayd etish. Devoriy gazeta, maktab uzelida va h.k.
Maqtash. Kishini maqtash juda foydali deydi M.Gorkiy, - chunki bu narsa uning o’ziga bo’lgan hurmatini oshiradi, o’z kuchiga ishonchni orttiradi. Sinf yig’ilishi, hurmat daftariga, maktab hurmat taxtasiga yozish, rasmini qo’yish shakllari ham mavjud.
Mukofotlash. Yoshma tashakkur va minnatdorchilik xatlari.
O`qituvchi bolalarning har biri o`sib, ulg’ayib, kamol topib borayotganidan xursand bo`layotganini sezishi kerak. Faqat shundagina bola o`zining olg’a siljib borayotganini ko`ra biladi, o`z-o`ziga, o`z kuchiga ishonadi. Uni hurmat qilishadi, unga ishoniladi, unga quloq solishadi,u jamoaga kerak, u o`qituvchini qiziqtiradi, ular bir-birlariga ishonadilar. Bunga erishish uchun rag’batlantirish usulidan foydalanish lozim.Chunki rag’batlantirish bolaga ishonishga, unda bo`lgan qobiliyat va fazilatlarning kuchini e`tirof etishga asoslangan. Rag’batlantirish o`quvchining ko`nglini ko`taradi, quvonch keltiradi, yanada yaxshiroq bo`lishga intilishga yordam beradi. Maktablar tajribasida rag’batlantirishning quyidagi turlari qo`llanadi:
1. O`quvchining kuchi etadigan, mas’uliyatli topshiriq berish orqali bolaga ishonch bildirish; bunda o`quvchi o`z qadr-qimmati bilan faxrlanadi;
2. Maqtash (ota-onalar, bolalar jamoasi oldida);
3. Esdalik sovg’asi (kitob, ruchka, o`quv asbobi va boshqalar);
4. Maqtov yorlig’i berish;
5. Stipendiya bilan taqdirlash;
6. Hurmat taxtasiga fotosuratni qo`yish;
7. Ma`suliyat va jamoaning minnatdorchiligi;
8. Safda birinchi o`rinda turish;
9. Musobaqalarda bayroq ko`tarish;
11. Gazeta-jurnal va radio-televidiniyelarda e`lon berish.
Har qanday rag’batlantirish pedagogik talablarni hisobga olgan holda qo`llanishi lozim. Ya`ni rag’batlantirish haqiqiy xizmatga muvofiq bo`lishi, ketma-ket bo`lmasligi, haddan oshirib maqtash, boshqa o`quvchilarga taqqoslab, ularni kamsitishga yo`l qo`ymaslik, rag’batlantirishga bo`lgan talabchanlikni bo`shashtirmaslik va hokazo.
O’quvchilarni tarbiyalash metodlari orqali majbur etish, jazolash tadbirlari ham mavjud. Turli odobsizlik, jaholatlardan o’zini tiyish, o’zini tuta bilish faqat ishontirish yo’li bilan emas, balki majbur etish va turli jazo choralarini qo’llash yo’li bilan ham tarbiyalanadi.
Maktabda qo’llanadigan jazo choralari: o’qituvchi, sinf rahbari, maktab direktori va o’rinbosarlarining tanbehi, parta sinf doskasi yoniga tikka turkizib qo’yish, bajarilmagan topshiriq yoki uy ishini darsdan so’ng bajartirish uchun olib qolish, pedagogika kengashiga chiqarish xulqiga quyilgan bahoni pasaytirish, sinfni iflos qilgani uchun uni tozalashga majbur etish, bir sinfdan boshqa sinfga va maktabga o’tkazish va h.k. Bundan tashqari do’q-po’pisa qilish, uyaltirish-qizartirish, qopalash yo’llari ham qo’llaniladi.