Shunday qilib, tsivilizatsion yondashuv nuqtai nazaridan tarixiy jarayon hujumkor xususiyati ‘Yuqori - quyi’ ko’rsatkichlari bilan emas, balki har bir tsivilizatsiya o’z rivojlanish va o’z taqdirini o’zi belgilash jarayonida insoniyat filogenetik yo’lining barcha asosiy bosqichlaridan o’tishi va o’z tarixi va betakror individualligiga ega bo’lgan noyob ijtimoiy tuzilma sifatida qaralishi bilan belgilanadigan izchil nochiziq jarayon sifatida namoyon bo’ladi.
Shunday qilib, tsivilizatsion yondashuv nuqtai nazaridan tarixiy jarayon hujumkor xususiyati ‘Yuqori - quyi’ ko’rsatkichlari bilan emas, balki har bir tsivilizatsiya o’z rivojlanish va o’z taqdirini o’zi belgilash jarayonida insoniyat filogenetik yo’lining barcha asosiy bosqichlaridan o’tishi va o’z tarixi va betakror individualligiga ega bo’lgan noyob ijtimoiy tuzilma sifatida qaralishi bilan belgilanadigan izchil nochiziq jarayon sifatida namoyon bo’ladi.
Formatsion va tsivilizatsion yondashuvlarni taqqoslash quyidagi xulosalarga kelish imkonini beradi: 1) formatsion yondashuv tahlil jarayonida butun jamiyatni qamrab olishga harakat qiladi va asosiy etiborni uning dinamikasiga qaratadi; tsivilizatsion yondashuv esa jamiyatning bir qismini (ayrim tsivilizatsiyani) o’rganadi, jamiyatni esa statik deb etirof etadi; 2) formatsion yondashuv jamiyat hayotining iqtisodiy omillariga alohida etibor beradi; tsivilizatsion yondashuv asosiy etiborni manaviy omillarga qaratadi.
Tarix falsafasi rivojlanishining hozirgi bosqichida tarixning shunday bir talqini vujudga keladiki, unda mualliflar bu muqobil yondashuvlarning ijobiy g’oyalaridan foydalanishga va ularning kamchiliklari o’rnini to’ldirishga harakat qiladilar. Mazkur yondashuv monadaga doir yondashuv degan nom olgan.
Tarix falsafasi rivojlanishining hozirgi bosqichida tarixning shunday bir talqini vujudga keladiki, unda mualliflar bu muqobil yondashuvlarning ijobiy g’oyalaridan foydalanishga va ularning kamchiliklari o’rnini to’ldirishga harakat qiladilar. Mazkur yondashuv monadaga doir yondashuv degan nom olgan.
Monadaga doir yondashuvning o’ziga xos jihati shundan iboratki, u jahon tarixiy jarayoniga ko’p sonli tarixiy individlar (sotsiumlar)dan iborat bo’lgan yaxlitlik sifatida qaraydi. Bunda monadaga doir yondashuvning formatsion elementi tarixiy rivojlanishning ayni bir bosqichini boshdan kechirayotgan turli mamlakatlar uchun umumiy bo’lgan jihatlarga, tsivilizatsion element esa ijtimoiy organizmlarning xususiyatlariga, ularning betakrorligiga etiborni qaratadi. Shunday qilib, monadaga doir yondashuv doirasida formatsion yondashuvning umumlashtiruvchi imkoniyatlari va tsivilizatsion yondashuvning individuallashtiruvchi imkoniyatlari ularni qarama-qarshi qo’yish asosida emas, balki ularning yagonaligi va bir-birini to’ldirishini tan olish asosida hisobga olinadi va ro’yobga chiqariladi.
