Tarix fanini o’qitishnda zamonaviy yondashuvlar solejon Toshev Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti Annotatsiya

 empatiya yordamida amalga oshirilishi mumkin.
Empatiya yunoncha - "ehtiros", "azob", "tuyg'u",boshqa odamning hozirgi hissiy 
holati bilan ongli hamdardlik ma’nosini bildiradi. Tarixiy empatiya esa tarixiy 
hodisalar va tarixiy shaxslar hayotini o’zida his etish demakdir. 
Tarixiy empatiyani shakllantirish usullaridan biri tarixiy hodisalarni hikoyasi 
hisoblanadi. Rus tadqiqotchilari asarlarida hikoya usulidan darslarida samarali 
foydalanish 
haqida 
so'z 
boradi. 
Ular 
orasida 
P.V.Goran, 
A.A.Vagin, 
P.S.Leibengrublar alohida qayd etiladi. Hikoya orqali bolalarda empatiya 
shakllanishiga hissa qo'shish uchun A.A.Vagin tomonidan aytilganidrek turli xil 
maxsus vositalardan foydalanish talab etiladi. Tarixiy hodisalarni jonlantirish orqali 
tarixiy mavzu yanada ishonchli bo'lishiga erishiladi va o'rganilayotgan tarixiy 
hodisalarning o'ziga xosligini yaxshiroq ochib berishga imkon beradi [11,431].
Tarix darslarida badiiy adabiyot namunalaridan foydalanish ham tarixiy 
haqiqatni aniqlashtirishga, o'tmishning yorqin tasvirlarini yaratishga yordam beradi. 
Bundan tashqari, tarixiy voqealarni hikoya qilishda turli xil namoyishlarni qo'llash 
samrali hisoblanadi. Misol uchun, moddiy madaniyat obektlarining tasviriy 
ko'rinishlari, o'qitishning texnik(audio-vizual) vositalari shular jumlasidandir. 
Bularning barchasi o'quvchilarga tarixiy davrning muhitini tasavvur qilish, o’zini 
o’tmishda tarixiy hodisalar ichida his qilish tuyg'usini boshdan kechirish imkonini 
beradi. 
"Science and Education" Scientific Journal
August 2020 / Volume 1 Special Issue
www.openscience.uz
9

---

Tarixiy empatiya shakllanishining yana bir usuli, bu shaxsiyatdir. Ta’lim 
oluvchining qalbida taqdirlar, harakatlar, hayot sharoitlari, tarixiy shaxsning faoliyati 
haqida tasavvur taixiy shaxsning holati va faoliyatini ijtimoiy hayotdagi odatiy hodisa 
sifatida tushunishga imkon beradi [12, 240]. 
Tarixiy empatiya shakllantirish quyidagi vazifalarni o'z ichiga oladi: 
▪ Xayoliy sayohat. Tarix darsi jarayonida o'tmish kishisini ko'rishimiz mumkin 
bo'lgan narsani tasvirlash talab etiladi. Misol uchun: "Men XVIII asrdagi Qo’qon 
xonligiga boraman va...", "….keling, feodal qal'asiga kiraylik..." singari kirish 
so’zlari yordamida ta’lim oluvchilarni o’rganilayotgan tarixiy davrga boshlab borish 
va tarixiy sayohat uyushtirish tarixiy empatiya shakllantirish usullaridan biri 
hisoblanadi. Bunday vazifalarning ijobiy tomoni shundaki, ta’lim oluvchilar tarixiy 
tafsilotlarga e'tibor berishadi . 
▪ Xayoliy intervyu. Bir talaba tarixiy shaxsga aylanadi, qolgan ta’lim oluvchilar 
unga savollar beradi. Beriladigan savollar tarixiy qahramon hayoti va faoliyatiga oid 
bo’lishi talab etiladi. Ushbu turdagi topshiriq oldingi vazifani bajarishga qodir 
bo'lgan dars ishtirokchilarini yaxshi tayyorgarligini talab qiladi. 
▪ Tugallanmagan jumla usuli
– Tarixiy shaxsdan, masalan, Sohibqiron Amir 
Temurga tegishli bo'lgan iborani davom ettirish so’raladi.("Biz kim mulki Turon..."). 
Shunday qilib har qanday tarixiy voqeyalarning tugashini taxmin qilish tajribasini 
amalga oshirish taklif qilinadi. 
▪ Tarixiy tanlov
 - "…siz qanday qilardingiz ", " ….kimni yoqlardingiz ?", "Siz 
qaysi toifa tarafidasiz?”, va b.». Mazkur savollar asosida ta’lim oluvchi tarixiy 
hodisalarni o’zida his qilgan holda tarixiy shaxslar o’rnida qaror qabul qilish va 
tarafni belgilashi mumkin bo’ladi. Chet ellik metodistlar dars jarayonida quyidagi 
vazifalardan foydalanishni taklif qilishadi: "Agar siz 15 yoshli Shoh Richard III 
bo'lsangiz, dehqonlarning qo'zg'olonlarida isyonchilar bilan kurashayotganda nimani 
his qilasiz? Ularning talablariga rozi bo'larmidingiz?" Ushbu vazifani bajarayotganda 
talabalar nafaqat tarixiy materiallarni bilishlarini, balki mavjud bilimlarni tahlil qilish 
orqali ham muammo bo'yicha o'z nuqtai nazarini taqdim etishlari kerak bo’ladi. 
▪ Qayta tiklangan rasm
- tarixiy rasmlarning monologlari yoki suhbatlari bilan 
tanishish. Ushbu turdagi topshiriqni bajarayotganda talabalar tarixiy bilimlarni 
namoyish qilishlari kerakligini aniq tasavvur qilishlari talab etiladi, shuning uchun bu 
vazifa nafaqat darslik asosida, balki qo'shimcha adabiyotlarni jalb qilish bilan ham 
amalga oshirilishi mumkin. 
Birinchi shaxsdan olingan kompozitsiya
- turli janrlardan foydalangan holda 
bitiklar, xotiralar, kundalik yozuvlariga asosan guvoh yoki ishtirokchi nomidan 
o'tmish voqealari haqida hikoya qilinadi.
Tarix o’qitish va tarixiy tadqiqot jarayonida ta’lim ishtirokchilari va 
tadqiqotchilar oldida tarixiy atamalar va tushunchalarni tushunish, izohlash va 
"Science and Education" Scientific Journal
August 2020 / Volume 1 Special Issue
www.openscience.uz
10

---

ulardan foydalanish kabi til bilan bog’liq muhim vazifa turadi. Ingliz tadqiqotchisi 
Graham Swift in Husbands fikriga ko’ra o’tmish haqida turli yo’llar bilan 
tushunchalarga ega bo’lish, tarixiy shaxslarninig qarashlari, e’tiqod va faoliyatlarini 
izohlash va tarixchilar tomonidan tarixiy jarayonlarni ifodalashlari uchun 
qo’llaniladigan, tarixiy ifoda va tushunchalarni o’zida jamlagan maxsus til “tarixiy 
til” deb nomanadi [13,16] . 
Tarix o’qituvchisining o’ziga xos vazifasi tarixiy tushunchalarni o’rgatish bilan 
birga uni kelajakga yetkzishni ta’minlashdir. Tarixni o'qitish samaradorligini 
ta'minlash uchun, tarix o'qituvchisidan ma'lum bilim darajasi va ba'zi o'qituvchilik 
qobiliyatlariga ega bo’lishi, tarixiy voqealarni, faktlarni, odamlarni, jarayonlarni va 
o'ziga xoslikni tushunish va tushuntirish uchun transformatsiya, sharhlash, baholash, 
tahlil va sintez qobiliyatlari va ko'nikmalarga ega bo'lish talab etiladi.
Tarix o’qitish jarayonida boshqa ijtimoiy fanlar bilan o'zaro bog'liqligidan kelib 
chiqib materiallar tayyorlash, masalan geografiya, fuqarolik bilimlari, diniy 
madaniyat va axloqshunoslik fanlaridagi ma’lumotlardan foydalanish talabalarga 
nafaqat mavzularni yaxshiroq o'rganishga yordam beradi, balki umuman ijtimoiy 
voqeliklarni idrok etish va real hayotni tushunish imkoniyatini beradi.
Dars jarayonida tarixiy materiallar va manbalardan (tarixiy hujjatlar, tarixiy 
ashyolar, rasmlar, xaritalar) foydalanish juda muhim va foydalidir. Bundan tashqari, 
tarix darslarida axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va internetdan foydalanish 
o'quvchilarning aqliy rivojlanishiga hissa qo'shibgina qolmay, ularning tarixiy 
tafakkur va o'rganish darajalarini oshiradi.