Tarix o’qitish metodikasi

Tarix o’qitishda bosma matnlar bilan ishlash usuli 
 
 
Reja: 
 
1. Tarix o’qitishda qo’llaniladigan matnlar. Bosma matnlar bilan ishlashda o’qituvchining 
roli. 
2. Tarixiy h’ujjatlarning asosiy turlari va ular bilan ishlash uslublari. 
3. O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish va unda badiiy adabietdan foydalanish. 
 
 
 
 
 
Adabietlar: 
1. Sadullaev A. Qadimgi O’zbekiston ilk ezma manbalarda.T., 1996 
2. Kristeva O., Axryanov A. Toshdagi bitiklar.T.,1987 
3. Drachuk V. Ezuvlar o’tmish sirlari shoh’idi.T., 1980 
4. İbrat. Farg’ona tarixi.T.,1991 

---

33
5. Temur tuzuklari.T.,1991 
6. Mirkarim Osim.Utrar.T.,1962 
7. Amir Said Olimxon. Buxoro xonligining h’asrati tarixi.T.,1992 
i. Sadiev A. O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish.T.,1993 
Tarix o’qitishda qo’llaniladigan matnlarga darslik matni, tarixiy h’ujjatlar, ilmiy -
ammabop va badiiy, tarixiy adabietlar kiradi. Bosma matnlar o’quvchilar tarixiy bilimlarining 
asosiy manbai bo’lgani kabi o’qituvchining bilim manbaining asosini tashkil etadi. Matnlar 
ustida ishlash o’quvchilar bilimini kengaytiradi, tarixiy fakt va h’odisalarning moh’iyatini, 
ularning qonuniyatlarini chuqurroq tushunib olishlariga erdam beradi. Maktab o’quvchilari 
h’ar xil matnlar ustida ishlab mustaqil ish ko’rish masalasini h’osil qiladilar va tarixiy 
tadqiqot ishlarining dastlabki usullari bilan amaliy ravishda tanishadilar. 
Tarix o’qitishda darslik matni ustidagi ishlar o’quv uzlashtirilishi va uni esda saqlab 
qolish, o’quv matnini taqlil qilish va undan tarixiy voqea, h’odisalarning muh’im belgilarini 
bir-biriga taqqoslash, aniqlashtirish va umumlashtirish kabi turli xil maqsadlarda olib boriladi. 
Shuningdek, matn ustida ishlashda xronologiyani tayer tarixiy tushunchalar tarifni 
o’zlashtirish va ularni mustaqil aniqlash, darslikda baen qilingan voqea va h’odisalarning 
rivojlanishini ko’zatib borish, aniq tarixiy asoslar va statistik malumotlar asosida ijtimoiy 
rivojlanish bosqichlarini bilib olish, mah’alliy, vaqtli, sabab-natijali va tarixiy aloh’alarning 
qonuniyatlarini o’zlashtirish va aniqlashtirish, lug’at ishlarini mazmunli va suratli rejalar, 
jadvallar tuzish va boshqa shu kabi uncha murakkab bo’lmagan ezuv va grafik ishlarini olib 
borish, matn ustida dasturlashgan talim elementlarini amalga oshirish kabi vazifalar h’am 
ko’zda tutiladi. 
Umumtalim maktablari tajribasida darslik matni ustida ishlashning bir qancha usullari 
mavjud: 
1. tushuntirib va izoh’lab o’qish. O’qituvchi tarix o’qitishda, ayniqsa V,VI,VII, VIII 
sinflarda o’qitishning dastlabki oylarida butun mavzu eki uning biror bo’limini goh’ baen 
qiladi, goh’ darslik matnini o’qib, tushuntirib beradi. 
O’quvchilar tarixiy materialni tushunib, matnini o’qishda malum darajada malaka 
h’osil qilganlaridan keyin matnning eng muh’im qiyin joylarini izoh’lab o’qishga o’tiladi. 
2. Dasrlik matni mazmunini tah’lil qilish va ular ustida o’quvchilarning 
muloh’azalarini uyushtirish katta ah’amiyatga egadir. Bu yo’l bilan o’quvchilar matnini etibor 
bilan o’qib, undagi bosh masalalarni ikkinchi darajadagi masalalardan ajratib olishga, ular 
asosida reja tuzishga o’rganadi. 
3. O’quvchilar bob, paragraf va undosh joylarni bir-biridan ajrata bilishga urgatiladi. 
O’qituvchi yangi mavzuni baen qilishdan oldin o’quvchilarga shu paragraf ichidagi kichik 
sarlovh’ani o’qishni tavsiya qiladi va darsni baen qilish rejasi bilan tanishtiradi, ularning 
mazmuni va ifodalanishdagi tafovutlarning sabablarini izoh’lab beradi. 
4. Darslik matni mazmunini bevosita uzlashtirish bilan bog’liq bulgan ishlar. Bu 
darslik matni ustida olib boriladigan ishning markaziy masalasidir. Bu ishlar matnini tah’lil 
qilish, umumlashtirish, tarixiy faktorga bah’o berish, ular o’rtasidagi sabab va boshqa 
aloh’alarni ochib ko’rsatish va ularni taqqoslashdan iboratdir. 

---

34
5. Darslik matni ustida ishlashning muh’im omillaridan biri o’quvchilarni uyda ishlash 
uchun beriladigan vazifani bajarishga o’rgatishdir. Reja tuzish, shunga muvofiq h’ikoya 
qilishga o’rgatish, matn yuzasidan berilgan savollarga javob topish, jadval, chizma, 
ko’rsatkichlar tuldirish va boshqa xil grafik ishlarni bajarish uy vazifasini ijodiy va mustaqil 
bajarish namunalaridir. 
6. Tarix o’qitishda o’quvchilarni darslik matnidan zarur tez topa bilishga o’rganish 
h’am talimning muh’im elementidir. 
7. O’quvchilarning faol aqliy faoliyatining muh’im usullaridan biri, ularning o’quvchi 
baen qilgan yangi materialni o’zlashtirishda mavjud bilimlarni ishga sola bilishdir. 
O’quvchilar olgan bilimlarini esdan chiqarib yubormaslik uchun vaqti, vaqti bilan ularning 
etibori darslik matniga qaratiladi. 
8. Uyda ishlab ishlab kelish uchun berilgan topshiriqlarni o’quvchilar qanday 
bajarganliklarini tekshirish malum bo’lgan, og’zaki eki ezma javoblaridan xatolarni, 
aniqsizliklarni tug’dirish uchun h’am darslik matniga murojat qilinadi. 
Shunday qilib, O’zbekiston tarixi va umuman tarix o’qitishda darslik matni ustidagi 
ishlar turli xil metodik usullar erdamida, o’qitish jaraenining barcha bosqichlarida materialni 
o’zlashtirish, bilimlarini mustah’kamlash, o’zlashtirish darsini tekshirish paytlarida olib 
boriladi. 
2. Tarixiy h’ujjatlar avvalo, o’qituvchining baenini aniqlashtirish, chuqurlashtirish va 
unga yanada aniqlik kiritish uchun xizmat qiladi, aeninin ishonchli va emotsional bulishini 
taminlaydi, utmishning erkin obrazlarini, tarixiy voqealarning yah’lit manzarasini 
gavdalantirishga, urganilaetgan davr xususiyatlarini anglab olishga erdam beradi, h’ujjat 
ustida ishlash o’quvchilarni aktlar va h’odisalarni mustaqil ravishda aniqlashga, ularni puxta 
anglab olib, xulosalar chiqarishga urgatadi. Tarixiy h’ujjatlar bilan ishlashning yana bir 
muh’im tomoni shundaki, bu ish o’uvchilarni tarixiy tadqiqot metodining elementlari bilan 
tanishtiradi, h’amda ularni tarixiy h’ujjatlarga tanqidiy qarashga urgatadi. 
Metodistlardan N.V.Andreevskaya, V.N.Bernadskiy, M.A.Zinovev, V.G.Kartsov, 
A.A.Vagin, N.V.Speranskayalarning asarlarida h’ujjatlarning o’qish materiali 
konkretlashtiriladigan uslub sifatidagi ah’amiyati ko’rsatiladi, ayniqsa İ.Ya.Lerner va 
N.G.Doyrilarning asarlarida o’qitishdagi tadqiqiy printsip muammosi urin oladi. Masalan, 
Lerner Rossiyadagi feodalizm davri tarixini urganishda aktlar, qonunchilik h’ujjatlar, 
statistika, memuar va boshqa h’ujjat turlaridan foydalanishni misollari keltiriladi. 
Maktab darsliklarida (tarix bo’yicha) h’ujjatli materiallar berilgan bo’ladi: 
1. Adabiy xarakterdagi manbalar 
Ularga yilnoma va xronikalardan parchalar, memuarlardan fragmentlar, pamflet, 
statyalar kiradi. 
2. Akt xarakteridagi manbalar. (gramota, davlat aktlari, qonun matnlari, qidirish ishlari 
(sledstvennıe dela) kiradi. 
Bu h’ujjatlar ijtimoiy, siesiy tuzum, moral, religiya (din h’aqida malumot beradi. 
Ularning mazmuni bo’yicha tanglab olishga o’qituvchi boshchilik qiladi. 
3. Badiiy adabiy h’ujjatlar: Xalq og’zaki ijodieti (miflar, eposlar va adabiy asarlar) 
proza, poeziya, satira badiiy asarlarda tarixiy h’aqiqat tasvirlanadi, ular davr koloritini beradi. 

---

35
4. Darsliklarda keltirilgan tarixiy manbalar, tarixiy taraqqietning muh’im 
muammolarini tasvirladi: ijtimoiy-iqtisodiy ah’vol, ichki va tashqi siesat, ijtimoiy h’arakatlar. 
Hujjatli materiallar bilan ishlash natijasi ishni tug’ri tashkil qilishga bog’liq. Darsning 
maqsadida kelib chiqa o’tirib, o’quv materialning mazmuniga qaray h’ujjatlarni urganish 
yo’llari aniqlanadi: 
Agar h’ujjatlar tarixiy voqealarning manosini berdigan bulsagina o’qituvchining 
baeniga qo’shiladi. Masalan: ”Borodino jangi” mavzusida jang oldidagi Napoleon va 
Kutuzovlarning askarlarga murojaatlarini keltirish mumkin. ”Napoleon”: Askarlar ”Mana 
sizlar kutgan jang. “alaba sizlarga bog’liq. U bizga h’am kerakli narsalarni qulay uy beradi. 
Vatanga tezroq qaytamiz”. Kutuzov: ”Sizlarga ona erni h’imoya qilishga, etiqod va h’aqiqat 
bilan oxirgi tomchi qoninggiz qolguncha xizmat qilishingizga tug’ri keladi”. Bularni 
taqqoslab, o’qituvchi tushuntirib beradi, vatanga sadoqat, tarbiyaviy jih’otlari ochib beriladi. 
Tarixiy h’ujjatlar o’qituvchining baeniga urganilaetgan jaraenlarni konkretlashtirish 
uchun h’am kirgiziladi. 
Masalan: Amir Temur davlati mavzusida Shorofuddin Ali Yazdiy asarlaridan 
foydalanish mumkin. Masalan bu asarlardan parchalar keltirish orqali tarixiy shaxslarning 
ijtimoiy-siesiy qarashlarini ifoda etishga bo’ladi. 
Agarda h’ujjat matnlari darsliklaridagi bulimlarning mazmuni bilan bog’liq bulgan, 
o’quvchilarga tushunarli bulgan matnlar mustaqil urganish uchun( qushimcha topshiriq 
sifatida xom) beriladi. Masalan: (Jah’on tarixi 7 -sinf) p. 30. Frantsuz xalqining inglizlarga 
qarshi kurashi. Janna D Ark Mavzusiga bog’liq bo’lgan darslikda keltirilgan ”Orleon enidagi 
g’alabadan frantsuzlar qo’shinidagi ruh’iy h’olat h’aqida ”Zadogon yigitning ota-onasiga 
ezgan maktubini keltirish mumkin: Qirolning qushini bo’ngacha misli kurilmagan darajada 
katta, odamlar urushga h’ech qachon h’ozirgidek bah’onu dil kirishgan emas edi. Mening 
rotam h’am usib borayapti, ammo saroyning puli juda kam, biron erdam bulishga kuzim 
etmaydi. Binobarin, onojon iltimos qilamanki erimni soting eki shon sharafimizni saqlab 
qolish uchun pul topishning boshqa yo’lini qidiring”. 
Tarixiy h’ujjatlar ustida ishlashning turli usullari bor: 
Birinchidan, o’qituvchi tarixiy h’ujjatni uzi taqlil qilib berishi mumkin. 
İkkinchidan, tarixiy h’ujjatlarni o’qituvchining bevosita rah’barligida darsda, tah’lil 
qilishi mumkin. 
Uchinshidan, o’quvchilarga o’qituvchi malum h’ujjatlarni uyda mustaqil taqlil qilib 
kelishi topshirilishi mumkin. 
Tarix fanini o’qitishni h’ar tomonlama tarixiy h’ujjatlar bilan tanishtirishi orqali olib 
borish mumkin, bu h’olat o’qituvchi baenini yanada aniqlashtirida va qiziqarli bulishini 
taminlaydi. 
3. Tarixning boshqa kurslari singari O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish va 
o’rganishda badiiy adabietning roli kattadir. Badiiy adabietdan darsda, darsdan tashqari 
mashg’ulotlarda foydalaniladi va o’quvchilarga mustaqil o’qishga tavsiya qilinadi. 
Tarix o’qitishda, shu jumaladan O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitishda 
foydalaniladigan badiiy adabietlarni h’am qo’yidagi ikki turga: a’) o’rganilaetgan davrning 
adabiy edgorliklari va b) tarixiy-nasriy badiiy asarlarga bo’lish mumkin. 

---

36
Adabiy edgorliklar-tarixiy h’odisa va voqealar o’z zamondoshlari tomonidan ezib 
qoldirilgan asarlar bo’lib, ular o’tmishni o’rganishda o’ziga xos manba bo’lib xizmat qiladi. 
Badiiy adabiet edgorliklari ezib olingan og’zaki ijodiet asarlari, afsonalar, dostonlar, 
qo’shiqlar, masallar va boshqalar kiradi. Ularning ko’pchiligi qayta-qayta ishlangan, xalq 
h’aeloti bilan boyitilgan. Masalan, Eron shoh’i Kayxisravga qarshi kurashda zur jasorat va 
mardlik ko’rsatgan To’maris h’aqidagi, o’z xalqining ozodligi va mustaqilligi uchun h’aetini 
qurbon qilgan, Eron askarlarini sah’roga boshlab borib h’alok etgan cho’pon Shiroq h’aqidagi 
afsonalar, ”Gurug’li”, ”Alpomish” dostonlari shular jumlasidandir. Tojik va fors adabietining 
klassik shoiri Abulqosim Firdavsiyning jah’onga mashh’ur ”Shoh’noma” sida Eron va O’rta 
Osie xalqlarining qah’ramonona o’tmishi, vatanparvarligi tasvirlanadi. O’rta asrlar 
adabietining otasi, buyuk shoir Rudakiy o’zining sherlarida ona-Vatanni, uning tabiatini va 
odamlarini, insoniylikni tarannum etadi, h’aqsizlik va adolatsizlikka qarshi chiqadi. 1069-
1070 yillarda ezilgan Yusuf Xos Hojib Bolasag’uniyning ”Kutadg’u bilig” (”Saodatga olib 
boruvchi bilim”) asarida feodallar, savdogarlar, chorvadorlar, h’unarmandlar h’aqida, 
feodallar zulmi ostida qiynalgan meh’natkash xalqning ah’voli h’aqida h’ikoya qilinadi. XI 
asr oxirlarida yaratilgan Maxmud Qoshg’ariyning ”Devonu lug’atit turk” (“Turkiy tillar 
lug’ati” tuplami) asarida O’rta Osie va Qozog’istonda yashagan qabila va xalqlarning tarixi, 
og’zaki ijodieti va tiliga doir qimmatli malumotlar baen qilingan. XIV-XVI asrlardagi 
O’zbekistonning siesiy ah’voli, xo’jalik va madaniy h’aetini o’rganishda Alisher Navoiynng 
mazmundor ijodi va uning taraqqiyparvar g’oyalari muh’im rol o’ynaydi. Ayniqsa, uning 
besh dostondan iborat ”Xamsa” si, ”Chor devon” deb atalgan lirik sherlari to’plami. 
”Mah’bubul qulbu”, ”Muh’okamatul lug’aytn” va boshqa ilmiy-adabiy asarlarida 
insonparvarlik tarannum etiladi. Novoiy adolat uchun, xalq baxt-saodati uchun kurashadi, 
o’zining dostonlarida oddiy kishilar (toshtaroshlar, qashchilar va boshqalar) obrazini 
tasvirlaydi. Zih’iriddin Muh’ammad Boburning ”Boburnoma” sida 1484-1530 yillardagi 
O’rta Osie, Afg’oniston va Hindistonning siesiy, iqtisodiy va madaniy h’aetiga doir asosiy 
voqealar tug’risida qimmatli mag’lumotlar berilgan. Muh’ammad Solih’ning 
”Shayboniynoma” sida Temuriylar davrida mamlakatni xarobalikka olib kelgan o’z-aro 
urushlar yaqqol tasvirlab berilgan. Adabiy edgorliklarning bazi birlariga (O’zbekiston xalqlari 
tarixiga doir) o’quvchilarni tanqidiy kuz bilan urgatib borish kerak. Afsona va qah’ramonlik 
dostonlaridan foydalanganda qaysi joyi uydirma va qaysi joylarida mavjud voqealik aks 
etganini tushuntirish lozim. 
Nasriy badiiy asarlaridagi tarixiy romanlar, tarixiy mavzularda ezilgan qissalar, 
urganiladigan davr h’aqidagi h’ikoyalar kiradi. Bu asarlar tarixiy manbalar, memuarlar va 
h’ujjatlar ilmiy ezilgan bo’lib, ularda o’tmish voqealari badiiy tasvirlar va badiiy obrazlar 
orqali ifodalanadi. 
Nasriy badiiy asar tarix fani uchun h’ujjatli manba bula olmasa da, o’quvchilarga 
o’tmish aniq obrazlarda, badiiy shaklda tushunarli va qiziqarli qilib ifodalashda muh’im 
vosita bo’lib xizmat qiladi, tarixiy roman va qissalarni o’qish natijasida o’quvchilarda tarixga 
qiziqish uyg’onadi. Adabiy edgorliklar tarix darslarida ko’pincha dars materiallarini 
xulosalash va umumlashtirish uchun asos bo’lib xizmat qilsa, Nasriy badiiy asarlar o’quv 
materialini oydinlashtirishni va o’quvchi baenining obrazli h’amda maroqli bo’lishini 
taminlaydi. 

---

37
İlesovning ”Nafrat suqmoqlari” da qadimgi massaget qabilalarining botirligi, chupon 
Shiroqning qah’ramonona jasorati jonli va qiziqarli tasvirlab berilgan. Uning ”Dog’li ulim” 
qissasida esa kuchmanchi sak qabilalari boshlig’i Tumarisning Eron podshosi Kayxisravga 
bo’ysinishiga rozi bulmaganligi, g’azabi kelgan Eron podshosi Amudare bo’ylariga kuchli 
qushin tortib kelganligi, ammo jasur kuchmanchilar forslar ustidan ajoyib g’alaba 
qozonganligi h’ikoya qilinadi. V.Vitkovich va S.Ulug’zodaning ”İbn Sino” nomli 
kinostsenariysi h’amda K.M.Moyseevning ”Dona Beruniy yulduzlari” nomli qissasida o’rta 
asrlardagi tarixiy vaziyat, o’sha davrdagi ulug’ olimlarning h’aeti va faoliyati bilan bog’liq 
bo’lgan voqealar tarixiy aniqlik va erqin badiiy shaklda tasvir etib berilgan. 
Mo’g’ul-tatarlarning O’rta Osie va rus erlariga bostirib kirishi va qardosh xalqlarning 
ularga qarshi olib borgan qah’romonona kurashlari V.G.Yanning tarixiy romanlar trilogiyasi: 
”Chingizxan”, ”Botuxon” va ”So’ngi dengizgacha” nomli asarlarida, M.Osimning ”Utror” 
qissasida ishonarli h’amda qiziqarli qilib tasvirlangan. S.P.Borodinning ”Samarqand 
osmonidagi yulduzlar” nomli uch tomlik romanida temuriylar h’ukmronligi davrida 
soxtalashtirilganiga qaramay, ko’pgina shah’arlar va mamlakatlar tasvirlanadi, turli sotsial 
qatlamlarga mansub odamlarning obrazlari keltiriladi. Oybekning ”Navoiy”, G.Golubevning 
”Ulug’bek”, N.İ.Leonovning ”Ulug’bek-buyuk astronom” kabi roman va qissalari h’am shu 
davrlarga taaluqlidir. 
R.Fayziyning ”Hazrati inson” , İ.Rah’imning ”Chin muh’abbat” romanlari, Oydinning 
”Yuragida o’ti bor”, A.Qah’h’orning ”Xotinlar”, ”Oltin yulduz” va ”Dardaqdan chiqqan 
qah’ramon h’iqoyalari, “.”ulomning “Men Sharqdar kelaetirman”, ”Sen etim emassan”,
Hamid Olimjonning ”Kulinga qurol ol”, ”Yigitlarni frontga junatish”, Oybekning “Evga 
o’lim” sherlari, K.Yashinning ”O’lim bosqinchilarga” pesasi qardosh xalqlar h’amqorligini 
sharaflaydi. Bu asarlarda frontdagi jangchilarning manaviy, ruh’iy kuchi, h’aetning eng og’ir 
damlarida h’am ularda h’aq ishning g’alabasiga ishonch, umidvorlik kayfiyatining kuchli 
bo’lganligi, meh’nat ah’lining jasorati tarannum etiladi. 
Badiiy adabiet asarlaridan foydalanishning muvaffaqiyati ularni maqsadga muvofiq 
tanglanishiga ko’p jih’atdan bog’liq. Ularni tanlashda qo’yidagi ikki jih’otga aloh’ida etibor 
berish lozim: birinchidan, tanlangan asarlar talim-tarbiyaviy ah’amiyatini unda tarixiy 
h’odisalar naqadar h’aqqoniy va ilmiy qilib eritilganligini, ikkinchidan uning yuqori 
darajadagi badiiy qimmatini nazarda tutish kerak. 
O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish jaraenida badiiy adabietdan foydalanganda 
qo’yidagilarga etibor beriladi: 
a) tarixiy arboblar, xalq ommasi vakillarining obrazlarini va xalq ommasining rolini 
ko’rsatish; 
b) tarixiy voqealar rivojlanishidagi manzarani gavdalantirishga erdam beradigan 
parchalar tanlab olinadi. 
Badiiy adabietdan o’qituvchi baenidagina foydalanish bilan kifoyalanib bo’lmaydi. 
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar jaraenida tarixiy-badiiy adabietdan foydalanishga va 
uning o’quvchilar tomnidan o’rganilishiga h’am aloh’ida ah’amiyat beriladi. Chunki 
o’quvchilarning tarix dasturi, shu jumladan O’zbekiston xalqlari tarixi dasturi yuzasidan 
o’rganishi zarur bo’lgan bilim va malakalarning h’ammasini h’am sinf-dars mashg’ulotlari 
doirasiga sig’dirib bo’lmaydi. 

---

38
O’quvchilarni tarixiy-badiiy asarlarni doimiy ravishda o’qib borishga o’rgatish ularni 
o’qishga qiziqtirish va o’qishning ah’amiyatini tushuntirishdan boshlanadi. O’qituvchi 
o’quvchilarni avvalo darslik va o’quv qo’llanmalarida tarixiy-badiiy adabietlardan keltirilgan 
voqealar, sheriy parchalar, ularning mazmuni bilan tanishtiradi, ularni o’rganish yo’llarini 
ko’rsatib beradi, nashr qilinaetgan yangi asarlardan ogoh’ qiladi, ularni o’qib borishni 
uyushtiradi. 
O’quvchilarni tavsiya qilingan tarixiy-badiiy adabietlarni o’qishga qiziqtirishda 
o’qituvchining o’qilishi kerak bo’lgan h’ar bir asarni o’quvchilarga namoyish qilib, uning 
bazi muh’im va maroqli joylarini ifodli o’qib berishi, ularning ana shu asarlar muallifi bilan 
uchrashuvlarini tashkil etib, turishi, tarixiy mavzularga bag’ishlangan kecha va 
konferentsiyalar o’tkazib turishi, o’qilgan asarlar yuzasidan munozaralar uyushtirish kabi 
tadbirlari h’am muh’im o’rin tutadi. 
VII sinfda ”Mug’ul bosqinchilarning tajovuzi va O’rta Osie xalqlarining ularga qarshi 
kurashi” degan mavzuni o’rganishda uning talim tarbiya vazifalarini uyg’unlashtirib 
borishning muh’im vositasi bo’lgan o’qituvchi baenining ishonarli va eh’tirosli bo’lishini 
taminlashda badiiy adabietdan olingan faktlar, bazi voqealarning ah’amiyati ko’rsatiladi. 
Darsning 
maqsadi: 
a) Chingizxon boshliq mo’g’ul bosqinchilarning O’rta Osiega h’ujumini, ularning 
shah’ar va qishloqlarni, O’rta Osie xalqlari madaniyatini er bilan yakson qilib, xalq boshiga 
og’ir musibatlar solishini; 
b) O’rta Osie xalqlarining o’z ozodligi va mustaqilligi uchun bosqinchilarga qarshi 
olib qah’ramona kurashi, boshqa xalqlar olib borgan umumiy kurashning bir qismi ekanlgini ; 
v) mo’g’ul xonlarining h’ukmronligi qardosh xalqlar irodasini buqa olmaganligini, 
bosqinchilarga qarshi birgalikda olib borilgan to’xtovsiz kurashlar pirovardida bosqinchilar 
zulmidan ozod bo’linishiga olib kelganligini ko’rsatib berishdan iboratdir. 
Mazuni baen qilish rejasi: 
1. Chingizxon boshliq mo’g’ul istilchilarining O’rta Osiga bostirib kirishi. 
2. O’rta Osie xalqlarining mo’g’ul istilochilariga qarshi qah’ramona kurashi. 
3. Mo’g’ullar h’ukmronligining o’rnatilishi va uning oqibatlari. 
4. Mo’g’ul-tatar h’ukmronligi va mah’alliy zolimlarga qarshi Mah’mud Torobiy 
boshchiligidagi quzg’olon. 
Mavzuning birinchi qismini baen etganda o’quvchilar ko’z o’ngida XIII asr boshlarida 
O’rta Osie va boshqa xalqlar boshiga tushgan musibatning og’ir va dah’shatli manzarasi aniq 
gavdalantirilishi kerak. MO’g’ullar istilosi O’rta Osie xalqlari boshiga beqies kulfatlar 
solganligini, boy shah’arlarni, sug’orish inshoatlarini buzib, bog’-rog’larni, ekinzorlarni, 
madaniyatni oeg’ osti qilib, ko’chmanchi mo’g’ul qabilalariga topshirganligini, 
mo’g’ullarning zabt etilgan mah’alliy xalqlardan juda og’ir soliqlar olib turganligini 
o’quvchilarga shunchaki so’zlab berish bilangina mavzuning maqsadi va talim-tarbiyaviy 
vazialarini amalga oshirib bo’lmaydi. O’quvchilarga mo’g’ullar istilosi o’zining miqiesi, 
vayrongarchilik kuchi, vah’shiyligi jih’atida o’sha vaqtgacha jah’on tarixida ro’y bergan 
barcha istilolardan eng dah’shatlisi bo’lganligini anglatish, h’is qildirish kerak. Mo’g’ullar 
istilosining vah’shiena xarakterini o’quvchilar ko’z o’ngida gavdalantirshda, ularning h’is-
tuyg’ulariga tasir etishda, bosqinchilarga qarshi nafratni oshirishda tarixiy-badiiy adabietdan 

---

39
foydalanish g’oyat muh’imdir. Bu asarlardagi erqin obrazlar, maroqli voqea o’qituvchi 
baenining ishonchli bo’lishini taminlaydi, o’quvchilarning kafyiyatiga ijobiy tasir ko’rsatadi. 
Mo’g’ullarning vah’shiena istilosi tarixi Mirkarim Osimning ”O’tror” qissasi bilan 
V.G.Yanning ”Chingizxon” romanida keng va ishonchli qilib baen etilgandir. 
O’qituvchi Chingizxon boshliq mo’g’ullrning O’rta Osiega yurishi, bu urushning 
bosqinchilik xarakteri h’aqida gapirib, o’quvchilar diqqatini ”O’tror” qisssidan olingan 
parchaga jalb qiladi. Shubh’asiz, O’qituvchi baeniga kiritilgan bu parcha o’quvchilarni 
h’ayajonlantiradi, ularning h’is-to’yg’ulariga tasir ko’rsatadi, bosqinchilarga qarshi nafrat 
uyg’otadi. 
Temirtoshning bog’ida bo’lgan mudh’ish voqea, vah’shyilk, -deb so’zini davom 
ettiradi o’qituvchi, -mo’g’ul bosqinchilarining qadami etgan h’amma joyda h’am sodir 
bo’lgan edi. Mo’g’ul bosqinchilarining bog’dagi qilmishlari, 70 yashar gunoh’siz kampirning 
vah’shiena o’ldirilishi bosqinchilarning yirqichligi h’addan oshib ketganligini ko’rsatadi. 
Mo’g’ul istilolaridan cheksiz azob chekkan O’rta Osie xalqlarining butun vajudi 
bosqinchilarga qarshi qah’r-g’azab va nafrat bilan to’lib-toshgan edi. Bosqinchilar tomonidan 
vah’shiylarcha o’ldirilgan mushtipar ona-kampirdagi qah’r-g’azab esa uning bir uchqini edi, 
xolos. O’rta Osie xalqlarining mo’g’ul bosqinchi larigan qarshi g’azabi o’quvchilarga ana shu 
yo’sinda kursatib beriladi. Bu esa o’quvchida dushmanga, umuman bosqinchilarga qarshi 
nafrat, ona yurtga, uning h’imoyachilariga meh’r-muh’abbatni oshiradi. 
Mavzuning ”O’rta Osie xalqlarining mo’g’ul-tatar bosqinchilariga qarshi 
qah’ramonana kurashi” ga bag’ishlangan bo’limini baen etganda, ayrim shah’arlardagi boy 
tabaqalarning vakillari, ruqoniylar, shuningdek bazi shah’arlardagi lashkarboshilar o’z 
h’aetlari va mol-mulklarini saqlab qolish maqsadida bosqinchilar bilan yashirin til biriktirib, 
ona yurtga xienat qilganliklarini va O’rta Osie xalqlarninig mo’g’ul bosqinchilariga qarshi 
qah’ramonona kurashganliklarini ko’rsstib berish kerak. 
O’qituvchi O’tror 6 oy moboynida mudofaachilar tomonidan qah’ramonlarcha 
mudofaa qilinganligi. Buxoro va Samarqand qushinlarining jasorati. Xujand h’ukmdori 
Temur Malik boshchiligidagi otryadning shah’ar h’imoyachilari orasida qilgan qah’ramonligi, 
bosqinchilarga katta talofat etkazganligi, Xorazmshoh’ davlatining poytaxti Gugand 
(Urganch) shah’ri h’imoyachilari olti oy moboynida mo’g’ul bosqinchilariga qarshi 
qah’ramonona jang qilganliklari, h’ar bir shah’ar, qishloq, kucha va mavzeni mo’g’ullar juda 
ko’p qurbonlar berib, shah’ardagi boy tabaqalarning chiqqan xoinlar erdamidagina egallashga 
muvofiq bo’lganliklarini so’zlab beradi. Bu o’rinda V.G.Yanning ”Chingizxon” romanidagi 
olingan qo’yidagi parcha esda qolarlidir: 
“..Jaloliddin etti yuz mard otliq bilan o’rlgan musulmon qo’shininng o’rtasida edi. 
Utepalik ustida turib, jangga rah’barlik qilaetgan Chingizxonni ko’rgan, yigitlari bilan 
shunday shiddatli h’ujumga tashlandiki, h’atto mo’g’ul xonining o’zi h’am otiga qamchi urib 
qocha boshladi. 
Lekin uzoqni ko’ruvchi va eh’tietkorlik bilan ish tutuvchi Chingizxon jang oldidan o’n 
ming saralangan askarini pistirmadi saqlab qolgan edi. Ular enboshdan chiqib, Jaloliddinga 
h’ujum qildilar, uni uloqtirib tallab, Aminalmulk boschiligidagi trkmanlarning o’ng qonotiga 
tomon otildilar. Mo’g’ullar ularning saflariga vah’ima solib, qushininng urtasiga tomon qisib 
bordilar. Bu erda ular bir-birlariga aralashib ketdilar va chekina boshladilar... 

---

40
Jaloliddin yigitlari bilan birga tushgacha olishdi, odatdagi osoyishtaligini yo’qotgach, 
quturgan yo’lboris singari mo’g’ullarning goh’ ung tomoniga, goh’ chap tomoniga h’amla 
qila boshladi... U dushman saini erib o’tishga urinib, jon-jah’li bilan olishardi. Ah’volning 
mushkulligini fah’mlagan Jaloliddin sevikli turkman otiga mindi, kaltak va boshqa h’arbiy 
kiyimlarini tashlab, faqat qilichini qoldirdi, Otni burib, tepalikdagi Send daresining mavj 
eriga chiqib, Jaloliddin qilichi bilan Chingizxonga tah’didqildi va ot choptirib chaklakzor 
ichiga kirib ketdi. 
Chingizxon nih’oyatda h’ayratda qolganligidan qulini og’ziga qo’yib, bollariga 
Jaloliddinni ko’rsatdi: -O’qil degan mana shunday bo’lishi kerakA’”,-dedi. 
O’qituvchi o’z baenida yuqoridagi keltirilgan va boshqa erqin tarixiy faktlar, qisqa-
qisqa voqealardan foydalanib, O’rta Osie xalqlarining o’z mustaqilligi va ozodligi uchun 
mo’g’ul bosqinchilariga qarshi olib borgan qah’ramonona kurashlarini o’quvchilarning ko’z 
o’ngida gavdalantiradi, ularni ona yurt ozodligiga mustaqilligi uchun kurashchilarga h’urmat 
ruh’ida tar-bayanlaydi, ularning qah’romonligi, jasurligi, fidokorligi o’quvchilarga g’urur va 
zavq bag’ishlaydi, h’is-tuyg’ulariga tasir ko’rsatadi. 
Shunday qilib, badiiy adabiet asarlaridan tanlangan bu xildagi parchalarning 
o’qituvchi baeniga kiritilishi materialning chuqur o’zlashtirilishiga, uning ishonchli va tasirli 
bo’lishiga erdm beradi. 
Mavzuning ”Mo’g’ullar h’ukmronligining o’rnatilishi va uning oqibatlari” bo’limi 
baenida O’rta Osie xalqlari mo’g’ul bosqinchilariga qarshi qah’ramonona kurashganliklariga 
qaramay, bu er dagi o’zaro feodal bosqinchilarga qarshi birlashgan h’olda zarba erishga 
h’alaqit berganligi, arim shah’ar amaldorlari va boy feodallarning xoinligi, Xorazm davlati 
kurshinlariga nisbatan Chingizxon qo’shinlarining son jih’atidan ustunligi h’amda yaxshi 
qurollanganligi, mah’alliy xalqning etarli darajada uyushmaganligi tufayli bosqinchilar O’rta 
Osieda o’z h’ukmronligini o’rnatishga muvaffaq bo’lganliklari tushuntirib beriladi. 
Mavzuning ”Mo’g’ul bosqinchilar va mah’alliy zolimlarga qarshi Mah’mud Torobiy 
osshiligidagi qo’zg’olon” degan oxirgi bo’limini tushuntirganda O’rta Osie mo’g’ullar 
h’ukmronligi o’rnatilgan bo’lsa h’am, bosqinchilar O’rta Osie xalqlarining o’z ozodligi 
h’amda mustaqillikka nisbatan irodasini buqa olmaganini aloh’ida maqidlab o’tish kerak. 
Mo’g’ullar h’ukmronligiga qarshi kutarilgan Mah’mul Torobiy boschiligidagi va boshqa 
quzolonlar bunga misol bo’lishi takidlanadi. Bu qo’zg’olon h’aqida gapirganda uning faqat 
mo’g’ul bosqinchilarigagina emas, balki mah’alliy feodal zodagonlarga h’am qarshi 
qaratilganligini va buning ah’amiyatini tushuntirib berish kerak. 
Xulosa qilib aytganimizda, talim-tarbiyaning asosiy manbai o’qituvchi baenining 
ishonarli va eh’tirosli bo’lishida, talim-tarbiya vazifalarini muvaffaqiyatli h’al qilishda, 
o’qituvchilarning aqliy faoliyatini va mustaqilligini oshirishda badiiy adabietdan 
foydalanishning ah’amiyati kattadir.