Tarix o’qitish metodikasi

 
Tarix o’qitishning ko’rsatmali uslubi (2 soat) 
 
Reja: 
 
1. Tarixni ko’rsatmali o’qitishning funktsiyalari va ah’amiyati 

---

41
2. Ko’rastmali qurollar klassifikatsiyasi. 
3. Tarix darsida o’quv artinasi va darslik illyustratsiyalari bilan ish olib borish. 
4. Shartl ko’rastmali qurollardan foydalanish usullari. 
Adabietlar: 
1. Sadiev A. O’zbekistn xallari tarixini o’qitish.T., 1993 
2. Tustiev İ. Temur va Temuriylar sulolasining tangalari.T.,1992 
3. Safaeva E. O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitishda mah’alliy materiallardan 
foydalanish.T.,1993 
4. Roh’imov J. O’zbekiston tarixini o’rganishda arxiv manbalaridan foydalanish.T.,1995 
5. Gora P.V.Metodicheskie priemı i sredstva naglyadnogo obucheniya istorii v sredney 
shkole.M.,1971 
6. Nikiforov D.İ. Naglyadnost v prepodovanii istorii.M.,1964 
7. O’zbekiston tarixi davlat muzeyi.T., 1994 
8. Raxmatullaev T, O’zbekiston xalqlari tarixini o’rganishda arxeologiya materiallaridan 
foydalanish.T.,1994 
Kurgazmali uslub tug’risida pedagog Ya.A.Komenskiy,... o’quvchilar sezib idrok 
etishi mumkin bo’lgan narsalarni, albatta, sezgilar vositasi bilan , yani kurish mumkin bo’lgan 
narsalarni ko’z bilan kurib, eshitish mumkin bo’lgan narsalarni quloq bilan eshitib h’idi bor 
narsalarni h’idlab ko’rib, tamini sezish mumkin bo’lgan narsalarni tatib ko’rib, ushlab sezish 
mumkin bo’lgan narsalarni ushlab bilib olishlari kerak” (Krmenskiy Ya.A. Buyuk 
didaktika.T,,”O’qituvchi” 1975, 174- bet). 
Ko’rsatmalilik deganda, avvalo o’qitish va o’rganishning ko’rsatmali usuli, o’qituvchi 
baenining ko’rastmali bo’lishi, uning o’quvchilardagi tayer obrazlarga suyana bilishi, o’quv 
materialini baen qilish vaqtida ko’rsatmali qurollardan foydalanish va ko’rsatmali qurollar 
vositasida o’quvchilarning bilish faoliyatini tezlashtirish h’amda ularning o’rganilaetgan 
tarixiy asoalarni voqea va h’odisalarni aynan o’zini eki ularning tasvirlarini ko’rish erdamida 
o’rganishlari tushuniladi. 
Ko’rsatmali tasvirlar tarixiy fakt va h’odisaarning tashqi ko’rinishigina emas, balki 
ulraning ichqi moh’iyatni h’am ochib beradi. Tarix o’qitishda ko’rsatmalilikning ah’amiyati 
tarixiy faktlarni, h’odisalarni ko’rish organlari ishtirokida mushoh’ada etish va ular h’aqida 
aniq tasavvur h’osil qilish bilan chegaralanmaydi, murakkab tarixiy h’odisalarni, 
tushunchalarni tushunib olishni h’am engillashtiradi, tarixni tug’ri real tushunisha erdam 
beradi. Demak, tarixiy voqealar takrorlanmaydi. Chuning uchun h’am tarixiy bilimning 
muh’im manbai sifatida h’ar xil ko’rsatmali qurollarni qabul qilamiz. Ular orqali tarixiy 
o’tmish gavdalantiriladi. Faktlar konkretlashtiriladi. Masalan: o’rta asr h’unarmandchilik 
ustaxonasi bilan inglis manufaktrasining kartinasini fabrika-zavod kartinalari bilan taqqoslash 
orqali ijtimoiy taraqqiet bosqichlarini, uning qonuniyatlarini o’zlashtirishga bo’ladi. 
Ko’rastmali o’qitish usuli-nazrozat, qabul qilish, esda saqlash, so’zlash malakalarini 
oshirishga erdam beradi. 

---

42
2. Tarix o’qitishda qo’llaniladigan ko’rsatmali qurollar klassifikasiyasi: ko’rsatmali 
qurollar uzining mazmuni, tarixiy obrazlarning xarakteri, ularni tayerlash texnikasi va 
foydalanish usullariga qaray bir qancha turlarga bo’linadi.
I. Buyum ko’rsatmalilik: tarixiy edgorliklar, esdalik joylari, memorchilik edgorliklari, 
xo’jalikka doir va boshqa kurilishlar, meh’nat qurollari; qurol-yarog’lar, ro’zg’or byumlari, 
shu jumladan arxeologik topilmalar. Bunda maktab muzey eksponatlari ah’amiyatga ega. 
2. Tasviriy ko’rastmalar: o’qitishda foydalanish uchun ishlangan tarixiy tasvirlar va albomlar, 
sanat asarlari, suratlar, rasmlar, fotoh’ujjatlar va fotoko’chirmalar, darsliklardagi rangli 
suratlar, o’quv diapozitivlari diafilmlar va kinofilmlar, maketlar, h’ar xil modellar va 
boshqalar. (Kompozitsion tasvirlash qurollariga-o’quv kartinalari, reproduktsiya, badiiy 
kinofilm va boshqalar kiradi). 
Tasviriy ko’rgazmalilik-ko’rsatmali o’qitishda eng muh’im urinda turadi. (Bu h’aqida 
S.A.Pavlovichning, N.S.Michurina bilan birgalikda ezgan ”İzgotovlenie naglyadnıx posobiy 
po istorii v shkole”. L., 1961. P,A.Gerasimov, G.G.Gerasimovalarning ”Samodelnıe maketı i 
modeli po istorii. Albom chertejey”. M., 1967. kitoblarida va ”Oborudovanie urokov istorii 
samodelnımi naglyadnımi posobiyami” nomli maqolalar to’plamidan ko’rish mumkin). 
3. Shartli ko’rsatmali qurollar: Tarixiy va tekshiruv xarittalari, tarixiy atlaslar, 
chizmalar, grafika, diagramma va pedagogik rasmlar. 
Badiiy kartinalar-bu sanat asaridir. U malum bir tarixiy davrning konkret rassomiga 
tegishli. U orqali madaniyatni o’rganish bilan birga tarixiy jaraenni bilib olish mumkin 
bo’lgan tarixiy manba sifatida h’am qabul qilishga bo’ladi. Masalan: V.Surikovning 
”Suvorovning Alp tog’i bo’yicha kesib o’tishi”, G.G.Myasoedovning ”Zemstvo tushlik 
qilmoqda” va boshqa kartinalar h’am madaniy h’am tarixiy ah’amiyatga ega. Uslubiy 
adabietlarda tarixni bilish jraenidagi o’quv kartinasining o’rni qo’yidagicha ko’rsatiladi: a’) 
kartina manba sifatida ko’rinadi; g’) kartina o’qituvchining baenini illyustratsiyalaydi; q) 
kartina h’ikoyadan so’ng o’qituvchining baenini mustah’kamlaydi 
Boshqa fanlardagi bulgani singari tarix o’qitishda qo’llaniladigan-tasviriy ko’rsatmali 
vositalar ichida o’quv rangli tasvirlari muh’im o’rin tutadi. 
O’quv kartinalariga ko’rsatmali qo’llanmalar maxsus rassom eki illyustratorlar 
tomonidan maktab tarix kursining malum bir mavzulari bo’yicha ishlangan ko’rsatmali 
qo’llanmalari kiradi. 
Syujet xarakteriga binoan o’quv kartinalari voqealik va tipologik bo’lib bo’linadi. 1) 
voqealik tasvirlarda-muh’im voqealar, ijtimoiy h’aetdagi noeb faktlar, h’arbiy h’arakatlar 
siesiy ah’vol, ozodlik uchun h’arakatlar eritiladi. O’lar syujetli baenlashni talab qiladi. 
O’qituvchi boshchiligida kartina ko’rib chiiladi.Bunday voqealik kartinalar bilan ishlashda 
qo’yidagicha izchillikni saqlash kerak: a) kartina mazmuniga umumiy aniqliq berish; b) 
Tasvirlangan voqeaning o’rni va vaqtini ko’rsatish; v) Uning mazmunidagi bosh va ikkinchi 
darajali tomonlarini tavsiflash (xarakteristika) a) umumiy xulosa qilish. 
Masalan: voqealik kartina baen ishlashni ko’rib chiqamiz. ”Rossiyadagi birinchi 
deh’qonlar urushi” degan mavzuda qo’zg’olonning olib borilishini ochib berishda rassom 
E.E.Lissnerning ”Moskva enida Bolotnikovning deh’qonlar armiyasi jangining boshlanishi” 
kartinasidan foydalanimiz. Uni qo’yidagi faktlar bilan h’ikoya qilish mumkin: “Kartinada 
Nijnie Kotlı selosida Moskva enidagi h’al qiluvchi jang ifodalangan. U 1606 y. 2- dekabrda 

---

43
bo’lib o’tdi. Ung tomonda otda turgan İvan Bolotnikovning o’zi. U Nijnie Kotlıdagi 
o’rnashgan dushman tomonga otlanaetgan otlik kazak bo’linmalarini qutlamoqda. Piedalar 
h’am tez yurmoqda. Qo’zg’olonchilarning h’ar xil kiyimlari, qurollari aniq ko’rsatilgan. 
Deh’qonlar qo’llariga tushgan narsalari: kolya bolta, pichoq va h’okazalar bilan qurollangan. 
Ularning ko’pchiligini o’zlari yasashgan eki bo’lmasam Shuyskiy askarlari bilan bo’lgan 
jangda tortib olgan. Mana kartinada 3 ot bilan tortib dushmannan olingan pushkani sudrab 
boraetir. Qo’rollonchilarning birqanchasi tun (shuba), ayrimlari yarim tun, ayrimlari esa mis 
shlem h’am kiyishgan, oeq kiyimlari h’am h’ar xil. Bitta kazak orqalariga qo’llari bog’langan 
qo’lga tushgan ikkita dushmanni boshqaruvchiga olib boraetir. 
Bu h’ikoya orqali o’quvchilar İvan Bolotnikov qo’zg’olonining mag’lubiyatga uchrash 
sabablarini h’am anglaydi. Masalan: qatnashganlarning ijtimoiy tarkibining h’ar xilligi, mast 
darajada qo’rollanish. 
Tipologik kartinalar-o’rganilaetgan davr uchun yaqqol bo’lgan voqealarni aks 
ettiruvchi tasvilar. Bunday kartinalar ijtimoiy, iqtisodiy h’aet h’odisalarini ifoda etadi. 
O’rganishda h’ikoya va suh’bat usullaridan foydalanish mumkin. Hikoya paytida 
dramatizatsiya elementlarini tug’ri so’zlardan (pryamoy rechi) kiritiladi. Masalan: ”Russkaya 
Pravda” vaqtidagi sud” kartinasi bo’a’icha h’ikoya qilish. ”Knyaz h’ovlisi. Knyaz o’z 
qasrining pillapoyasida o’tiribdi. Atrofida knyaz drujinasi. Yaqinda kimdir boyaringa tegishli 
g’allani eqib yuborgan. Bunda esh bir smerdtan gumon qilinadi. 
-Usha kuni, sen uyingda yo’q eding-kaxr bilan deydi unga knyaz.
-Ha, men uyda tunamadim. Men ovda edim va kim eqib ketganligini bilmayman. 
Ammo knyaz esh yigitni va uning otasini tinglashni h’am istamaydi. (bolasining 
so’zini tasdiqlashga h’arakat qilgan otasini) 
Knyaz ishni (olov bilan) temir bilan sinash orqali echishga buyuradi. 
-Sen, -deydi u yigitchaga-elong’och qo’ling bilan qizlirilgan temirni olovdan tortib 
olishing kerak. Agar qo’ling qattiq kuysa demak sen aybdorsang. 
Ayblonuvchi englarini chimarib, xudodan uzining aybsiz ekanligiga guvoh’lik bershi 
uchun iltijo qilib, cho’qindi va sinovga tayerlandi. Uning otasi bir qadam oldiga qadam ottiyu, 
qatib qoldi. Cholni bolasi uchun qurqinch bosgan. U albatta, agar bolasining quli ko’ysa nima 
bo’lishini bilar edi, h’aqiqatda u aybsiz bo’lsa h’am, qishloqdan h’aydab chiqarilib, mulki 
tortib olinar edi. 
Shu tariqa sud feodallarning manfaatlarini h’imoya qilgan”., 
Qadimgi shah’arlar 
qurilishlar, memorchilik, edgorchilik eki ularning ansambli tasvirlangan tarixiy tasvirlar h’am 
bor bo’lib, unda uqituvchining tariflai va tushundirish qo’llaniladi. Meh’nat qurollarini tavsif 
qilishda analitik tariflash, turar joy, kiyim, madaniy edgorliklarni qarashda suratli tariflashdan 
foydalaniladi. 
Tipologik kartinalarni o’rganishda ko’pincha suh’bat usulidan foydalaniladi. Masalan: 
”Gonchar ustaxaasi” kartinasini o’rganishda h’ar xil savollar, topshiriqlar berish mumkin: 
Kartinalar qanday ishlab chiqarish tasvirlangan: Tasvirdagi odamlar nima bilan mashg’ulO’ 
Aniqroq qaranglar ustoxona qaysi shah’arda joylashganO’ Kartinada kimlar qo’l, kimlarning 
ozod fuqorolar ekanligini ajrata olasizlarmiO’ Bunday xulosaga kelishinglarga sababO’ 
Qullarning ah’voli h’aqida nima ayta olasizO’ va h’okoza. 

---

44
Ayrim h’ollarda o’quvchilrning o’zlarining gapirib berishlariga etibor qilib, joiz bo’lsa 
qo’shimcha savollar beriladi. 
Kartinalar bilan ishlashda h’am aniq talab qo’yiladi yani darsda kartinalar 
demonstratsiyasiga aylanib yuborish mumkin emas. 
Tarix o’qitishda ijtimoiy guruh’larning, tarixiy shaxslarning tipik obrazlarini 
shakllantirishda portretlar katta o’rin tutadi. Ular bilan ishlashda tavsifnoma, tarixiy shaxs 
h’aeti va xizmatlari h’aqida baen etiladi. Masalan: (”Jah’on tarixi 7 sinf). 61. Markaziy 
h’okimiyatning kuchayishi” (Fr,) degan mavzuda XVIII asrda Filipp da Shampen chizgan 
Kardinal Rishelening portretini foydalanish mumkin. U 1624-1642 yillarda Frantsiyani idora 
qilib turgan Kardinal unvonini olgan Rishele Frantsiyada kotolik cherkoviga boshchilik qilar 
va shu bilan bir vaqtda qirolning birinchi vaziri edi. 
Tarix darsida karikaturalardan h’am foydalaniladi. Bu o’quvchilarda davrni 
tushunishda qiziqish o’yg’otadi. Masalan: o’-sinf ”Jah’on tarixi” o’h’. Reformatsiyaning 
Evropaga eyilishi. Katolik cherkovining reformatsiyaga qarshi kurashi mavzusida. XVI asrga 
oid ”Rim papasi” karikaturasini kurish mumkin. Karikatura ostiga: “Papaning injilni 
tushuntirish eshakning surnoy chalishidan va notalarni o’qiy olishidan h’am h’unukro 
eshitiladi”-deb ezilgan va h’. 
Tarix o’qitishda kursatmali qurollardan foydalanishda eng qul keladigani darslik 
illyustratsiyalari h’isoblanadi. Masalan: S.V.İvanovning ”Bosqoqlar” kartinasi. 
İndulgentsiyalar sotish (XVI asr gravyura) va h’. 
Tasvirlar ustida mustaqil ishlay olish uchun o’quvchilar:
a’) tasvirni tug’ri tah’lil qilishlari va tushunishlari 
2) undan tarixiy bilim ola bilishlari 
3) so’zlashganda tasvirdan foydalanish va tasvirga qarab h’ikoya qila bilishlari. 
4) tasvirni h’am tarixiy manba h’am sanat asari sifatida tushuna bilishlari lozim. 
Shartli-grafik qo’llanmalar tarixiy jaraenning son va sifat tomonlarini tasvirlaydi. 
Grafiklar va diagrammalar jamiyat h’aetining ijtimoiy-siesiy h’odisalarini, iqtisodiy 
rivojlanishini sifatlash uchun kengroq foydalaniladi. Ular aniqlik kirgazib, yangi bilimlar 
manbai sifatida ko’rinadi. İjtimoiy-iqtisodiy statistika materiallari maktab darsliklarida va 
ko’rgazma qo’llanmalarda statistik malumotlar, jadval, diagrammaYu grafik turida beriladi. 
Diagrammalar o’rganilaetgan h’odisalarni, jaraenlarni vaqt bo’yicha taqqoslashda 
erdam berdi. U murakkab jaraenlarni qisqacha kursatib berishga imkon tug’diradi. O’quv 
jaraenida darsning maqsadi va diagramma turiga qarab diagramma va grafiklar bilan ishlash 
usullari tanlanadi. Diagrammalar h’ar xil ko’rinishda bo’lishi mumkin.. Tarix o’qitishda 
sxematik suratlar h’am keng qo’llaniladi. Masalan: jang sxemalari, siesiy tuzim, iqtisodiy 
bog’lanishlar sxemasi va h’. Sxematik suratlar erdamida tarixiy h’odisalar tah’lil qilinadi. 
Masalan: Franklarda feodallar sinfi va qaram deh’qonlar sinfining kimlardan iborat 
bo’lganligini sxemada beramiz. 
3èðîë 
ãåðåçîãëàð âà ãðàôëàð 

---

45
Dars paytida h’oqlagan sxematik suratlardan foydalanish mumkin. Ayniqsa 
o’qituvchining doskada ish olib borishi maqsadga muvofiq. Uslubchi V.S.Murdeev (Risunki 
na klassnıy doske v perpodavanii istorii.M., 1960 c.9). uning ah’amiyati h’aqida ezgan edi. 
Masalan, o’qituvchi doskada h’odisalarni izchil tarzda, h’oqlagan joyida tuxtab, sxema 
erdamida ochib bera oladi. Bunday izchil olib borish, o’quvchilarga oson bo’ladi. Tayer 
turdagi sxemalarni darsni mustaqkamlashda, o’zlashtirilgan matrialni tekshirishda foydalanish 
tavsiya qilinadi. 
Sxematik ko’rsatma qurollariga karta, karta-sxema, joy planlari va h’okazolar kiradi. 
Ular asosan malum bir joyga xos (lokal) tasavvurlarni shakllantirish uchun qo’llaniladi. Lekin 
uning yana bir funktsiyasi bor, yani ular orqali tarixiy voqealar, h’odisalar orasidagi 
bog’lanish lar, ulrning dinamikasi, madaniyatini h’am ochib berishi mumkin.