Tarix o’qitish metodikasi

Tarix o’qitishda talabalarni pedagogik amalietga tayerlash 
Reja: 

---

65
1. Tarix o’qituvchisining shaxsi va uning professional komponentligi. 
2. Tarix o’qitish-ijodiy faoliyat sifatida. 
3. Tarix o’qituvchisi faoliyati turlari. Tarix o’qituvchisi faoliyati mazmuni. 
4. Pedagogika amalietga tayerlash. Talabalarning dars o’tishlarini tashkil qilish. 
Adabietlar: 
1. Gaffarov Ya.X., Gaffarova M. O’zbekiston xalqlari tarixining o’qitish usullari.T., 1996 
2. Sadiev A. O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish.T., 1993 
3. Yo’ldoshev J.G. Malaka oshirishning nazariy va metodologik asoslari. (equd o’qituvchi 
bo’lish osnmiO’ T., 1998 
4. Yo’ldoshev J.G. Yangi pedagogik texnologiya: yo’nalishlari, muammolari, echimlari. 
«Xalq talimi», 1998. N4 
5. Goder G.İ. Metodicheskoe posobie po istorii drevnego mira.M., 1977. 
6. Zagvyazanskiy V.İ. Uchitel kak issledovatel.-«Pedagogika i psixologiya», M., 1980.N4 
7. Donskoy G.M. Zadaniya dlya samostoyatelnıy rabotı po istorii srednix vekov.M., 1992 
8. Professionalnaya deyatelnost molodogo uchitelya. M., 1982. 
9. Goryunova T.A., Koroleva İ.Sh. Put k professii uchitelya.-«Pedigogika i psixologiya».M., 
1981, N8. 
10. Student-praktikantlarg’a pedagogikalıq h’a’m metodikalıq eskertpeler.N., 1991 
11. Pamyatka studenta-praktikanta.N.,1995. 
12. Kutlumuratova G. «Pedagogikalıq praktika» (oqıo’ metodikalıq qollanba) N., 2005.
Eng avvalo, Prezidentimiz İ.A.Karimovning: «Tarix xotirasi, xalqning, jonojon 
o’lkaning davlatimiz xududining xolis va h’aqqoniy tarixini tiklash milliy o’zlikni anglashni, 
tabir joiz bo’lsa, milliy iftixorni tiklash va o’stirish jaraenida g’oyat muh’im o’rin tutadi. 
Tarix millatning h’aqiqiy tarbiyachisiga aylanib bormoqda. Buyuk ajdodlarimizning 
ishlari va jasoratlari tarixiy xotiramizni jonlantirib, yangi fuqoralik ongini shakllantirmoqda. 
Axloqiy tarbiya va ibrat manbaiga aylanmoqda»,-degan so’zlarini ayniqsa tarixchi 
o’qituvchilar dasturulamal sifatida qabul qilib olishlari kerak. (-«O’zbekiston XXI asr 
bo’sag’asida» 140 bet, T., 1997). Sababi tarixchi o’qituvchi eng avvalo eshlarda tarixiy bilim 
shakllandiradigan tarbiyachi h’isoblanadi. Tarix o’qituvchisining barkamol (h’ar tomonlama) 
insonni tarbiyalab etishtirishda roli katta. O’qituvchi shaxs xizmatlari h’aqida K.D.Ushinskiy: 
«...shaxsning bevosita tasirisiz xarakterga kirib boruvchi h’aqiqiy tarbiya bo’lish mumkin 
emas. Faqat shaxs gina shaxsning aniqlanishi va rivojlanishiga tasir qilishi mumkin, faqat 
xarakter bilan xarakterni h’osil qilish mumkin},-degan edi. Jamiyat h’ar tomonlama 
rivoyulanib borgan sari o’qituvchi shaxsiga h’am yuqori talablar belgilanadi. Uning shaxs 
sifatidagi sifatlari esh avlodga tarbiyaviy tasir qilishining bosh omili bo’lib qoladi. 

---

66
Mustaqillik g’oyalariga sodiq bo’lgan o’qituvchi shaxs sifatida kelajak avlodni milliy 
tariximizni, meroslarimizni qadrlashga o’rgata oladi. 
Uslubchilardan N.V.Kuzmina, A.İ.Sherbakova, F.N.Gonobolin, V.A.Slastenin, 
S.G.Vershilovskiylar tomonidan yurgizilgan tadqiqotlarga qaraganda o’qituvchining o’z 
professiyasining ah’amiyatini chuqur tushunish, uning jamiyatlik ah’amiyatini h’is qilish-
o’qituvchining pedagogik xizmatini jamiyatga xizmat qilish deb qabul qilishi bosh o’rinni 
egallaydi. 
Tarix o’qituvchisi manaviy etuk bo’lishi kerak. U adob-ah’loh’, adolatlik va 
meh’ribonchilik namunasi bo’lishi shart. Sababi o’qituvchining o’quvchilar bilan h’ar bir 
muloh’ati, meh’natga munosabati, jamiyatga, odamlarga munosabati o’quvchilar uchun ibrat 
timsoli bo’lishi krak. 
Tarix o’qituvchisi professional mah’oratini o’stirib borishi, davr talabiga javob berish 
h’ardoim gazarda tutiladi. 
Tarix o’qituvchisining shaxs sifatida etilishining uzi-uzoq davom etadigan va uzluksiz 
jaraen h’isoblanadi. Bu jaraen institut eki universitet devoridan boshlanadi va uning butun 
meh’nat aoliyati davomida davom etadi. 
K.D.Ushinskiy pedagogik xizmatni }Amaliy sanat turlaridan biri...} dep atagan edi. 
O’qituvchi professiyasining ijodiy xarakteri uning meh’nati bilan aniqlanadi. Bu meh’natning 
mazmuni o’zgarib va rivojlanib boradi. Sababi tarix bo’yicha o’quv dasturlari, darsliklari 
yangilanib boradi, yangi pedagogik g’oyalar va o’qitish metodlari paydo bo’ladi. Shuningdek, 
o’qitish jaraenida tarbiya h’am, o’qituvchinin o’zi h’am o’zgarib, rivojlanib boradi. Bu 
o’qituvchi xizmatining mazmuni va xarakterining uzliksiz o’zgartirib borishini, talim-tarbiya 
jaraenida yangi pedagogik vazifalarni echishni talab qiladi. Bu vazifalarni echish uchun eng 
optimal variantni tanlab olish o’qituvchining tarix, tarix o’qitish metodikasi, pedagogika va 
psixologiyani yaxshi bilishga bog’liq. Agarda o’qituvchi tayer metodik ko’rsatmalarga, dars 
rejalariga ega va talim-tarbiya maqsadi aniq bo’lgan taqdirda h’am ularni yangicha talqin 
qilish shart. Buning o’zi ijodiy izlanish h’isoblanadi. 
O’qituvchi professiyasining o’zgachaligi uning pedagogik ijodietini tarixni o’rganish 
jaraenida talim-tarbiya masalalari tizimining echimi sifatida aniqlaydi. Aniq pedagogik effekt 
beradigan tashkiliy ishlar talab qilindi. 
Yangi boshlagan tarix o’qituvchisi uchun ijodiy izlanish murakkab va qiyin kechadi. 
Konkret pedagogik situatsiyalardan o’zining moh’orati bilan chiqa olishi kerak. Buning 
uchun o’qituvchi avval o’quvchilarni, ularning tarixiy bilimi, ko’nikma va malakalarini, 
o’quv fani sifatida tarixga munosabatlarini o’rganadi. 
O’qituvchi ishidagi zaruriy tomonlardan biri, bu uning o’z pedagogik faoliyatini talqin 
qilish va bah’olashi h’isoblanadi. Bu soh’ada h’ar bir o’qituvchi javob topishi lozim bo’lgan 
savollarning besh guruh’ini tavsiya qilish mumkin. 
Birinshi guruh’ o’z faoliyatining samorodorligiga bog’liqli. Bu uchun qo’yidagilarni 
aniqlash zarur: a) o’quvchilar bilimni o’zlashtirishda ko’nlikma va malakalarini 

---

67
o’zlashtirishda qanday yutuqlarga erishdiO’ b) bu yutuqlarda nima qanoatlandirmaydi. (aniq 
mavzularni o’zlashtiralmasligi, bilimning chuqur emasining eki etarli emasligi va h’). 
İkkinchi guruh’-bu o’qitish natijasining to’liq emasligi sababini aniqlash. Masalan. Bu 
sabablarni shartli turda ikki guruh’ga bo’lish mumkin: o’quvchilardagi qanday da tayanch 
bilimning yo’qligidan bilim, ko’nikma va malakalarning etishmovchiligi; mustaqil ishlash 
darajasining yo’qligi. Bu sabablarning 1-guruh’i. 
Sabablarning ikkinchi guruh’i o’quvchilarning axloh’ xulqi bilan dalillanadi. Nima 
uchun o’quvchilar o’qigisi kelmaydi, tarixni o’rganish ah’amiyatini manosini ko’rmaydi; 
o’qituvchining o’quvchilar bilan konfliktlar yani ular nima uchun tarixni o’rganishni 
h’oqlamasligini va o’qish faoliyatida ularning munosabatiga qanday tasir qilish mumkinligini 
aniqlash kerak. 
Uchinchi guruh’-bu darsning samoradorligini oshirish uchun rezervni aniqla. Agarda 
o’qituvchida shunday rezerv bo’lsa, u o’zida nima etishmayatanligini aniqlay oladi 
(professional darajasi bilan bog’liq). Albatta pedagogik vazifalar h’am yangilanib boradi, 
yangisituatsiyalarni ayrim h’ollarda o’qituvchi bilmasligi mumkin., 
To’rtinchi 
guruh’ 
o’qituvchining komponentlik (omilkorligi) darajasini aniqlashga qaratilgan.Bunda 
o’qituvchining tarixiy psixologo-pedagogik va metodik bilim va malakasiga bah’o beriladi.
Beshinchi guruh’-bu professional doirada o’qituvchining xulh’, ah’loqini bah’olash va 
talqin qilish bilan bog’liq. Agar da o’qituvchi o’zining shaxsiy mah’oratlarinii h’isobga olgan 
tarzda, uni bah’olay bilishsa, ttarix o’qitish uchun ah’amiyatli bo’ladi. 
Pedagogning o’z o’quvchilarini yaxshi bilish h’arqachon o’qitish jaraenida da 
ah’amiyat kasb etadi. Shuningdek tarix o’qituvchisi tasirchang etib h’ikoya qilib berishni, uni 
tasavvurlar bilan boyita olish zarurlidir. 
O’qituvchining avvalo o’z imkoniyatlarini o’rganish pedagogik faoliyatiga ijodiy 
elementlarni kirgazish, malakasini oshirish kabi talablarni quyadi. 
Tarix o’qituvchisining ishini qator o’z-aro bog’lanishli bo’lgan faoliyat turlarining 
yig’indisi sifatida qarash mumkin. Bunday faoliyat turlariga tarix o’qitish, inson va jamiyat, 
}h’uquqshunoslik}, }dinishunoslik} fanlarini o’qitish, sinf va sinfdan tashqari o’quv 
mashg’ulotlarini, jumladan fakultativlar o’tkazish, o’quvchilarni tarbiyalash, malaka oshirish, 
ota-onala bilan ish; jamiyatlik ishlar. Bu faoliyatlarning h’ar biri o’ziga xos mazmunga ega, 
o’ziga xos javobgarlik yuklaydi. 
Msalan, o’quv mashg’ulotlariga, asosan darslarga qo’shimcha tayergarlik talab qiladi: 
a) shu kurslar bo’yicha maktab dasturini o’rganish darsliklar, o’quv qo’llanmalari, maxsus va 
uslubiy adabietlar, shuningdek oralash fanlar bo’yicha adabietlarni o’rganish; b) shu kurslarni 
utish uchun kerakli materiallarni to’plash va tizimga keltirish; v) o’qitish jaraenida 
foydalanish zarurligi bor ko’rsatmali va texnik o’qitish usullari bilan tanishish; g) sinf bilan, 
uning o’qitishga tayerlash darajasi, o’quvchilarning xususiyatlari bilan tanishish, perspektiv-
tematik rejalar tuzish. 

---

68
Bu umumiy ishlardan keyin o’qituvchi h’ar bir mashg’ulotga bevosita tayergarlik 
ko’radi, oldingi dars natijasini talqin qiladi; darsning maqsadini, tipini aniqlaydi, darsga o’quv 
materialini tanlaydi, ish olib borish yo’llarini aniqlaydi. 
Fakultativ kurs bo’yicha mashg’ulotni tashkil etishda o’qituvchi materialni chuqurroq 
o’rganishga o’quvchilarni o’naltirib, qo’shimcha ish o’tkazadi. 
O’quv mashg’ulotlarini o’tkazish o’quvchilarning daftarlarini tekshirish bilan birga 
yurgiziladi. 
O’qituvchi faoliyati mazmuniga o’quvchilarning bilimlarini bah’olashni tashkil qilish, 
uni o’tkazishning ormalarini va usullarini aniqlash, qo’shimcha savollar ishlab chiqish kiradi. 
O’qituvchining tarix xonalaridagi ishiga, xonani bezash, o’quv qo’llanmalari, 
ko’rsatma qo’llanmalari va h’. saqlash va tizimga keltirish kiradi. 
Mazmuni bo’yicha o’qituvchining metodik ishi h’am murakkabdir. U boshqa 
o’qituvchilarning darslariga kirish va talqin qilish maktab va rayondagi metodik birlashmalari 
ishlariga qatnashish, baenatlar tayerlash, ochiq dars tashkil qilish, maqolalar ezish, 
qullanmalar tuzishda qatnashish va h’okazalardan iborat. 
Dars-bu jadval asosida malum vaqt davomida o’qituvchining o’quvchilar bilan olib 
boriladigan o’qitish va tarbiyalash jaraeni h’isoblanadi. O’quvchi ishining natijali bo’lishi 
uning pedagogik qobiliyatiga bog’liq. Bu qobiliyatlar qo’yidagilardan iborat: 
1. Didaktik qobiliyat. Bu qobiliyatga ega o’qituvchi o’zining fanini yaxshi biladi, 
o’nga juda qiziqadi, o’quvchilarga materialni aniq, mazmunli qilib mah’orat bilan murakkab 
mavzuni oson, tushunnarsiz tomonini tushunarli qilib etkazib beradi. 
2. Akademik qobiliyati. Bu qobiliyatga ega o’qituvchi ilmiy ishlar bilan chug’ullanadi, 
o’z o’stida tinmay izlanadi, mutaqassizligi byicha etuk bo’ladi. Bunday o’qituvchilar dars 
jaraenida ilmiy-texnik yangiliklarni berib boradi. 
3. Pertsevtik qobiliyat. Bu qobiliyatga ega o’qituvchi psixolog sifatida o’quvchilarning 
xulq-atvorini yaxshi tushunadi. 
4. O’qituvchining so’zlash qobiliyati. Biz dars jaraenida ayrim o’qituvchilar juda 
qattiq, ayrimlari juda past ovozda gapiradi. Lekin ko’rsatilgan qobiliyatga ega o’qituvchilar 
dars tushundirish paytida eng malum usulni tanlaydi. Metodik jih’atdan o’qituvchilarning bir 
xil tonda gapirishlari tug’ri kelmaydi, bu o’quvchilarni eliqtirib quyadi. Shuning uchun 
o’quvchilarga jonli tasir qilib, h’ar xil intonatsiyada etkazib bera oladigan o’qituvchilar 
yuqoridagi qobiliyatga ega h’isoblanadi. Darsda o’qituvchining mimikasi h’am tasir qiladi. 
5. Tashkilotchilik qobiliyat. Bunday qobiliyatga ega o’qituvchilar nafaqat darsda, 
balki sinfdan tashqari h’ar qanday ishlarni o’z vaqtida katta ah’amiyat bilan amalga oshira 
oladi. 
Pedagogik amalietga tayerlanaetgan talabalar bu qobiliyatlarni uzlashtirishlari lozim. 
Bakalavr yo’nalishdagi talabalar uchun pedagogik amaliet 8 h’aftaga belgilangan. 
Talabalar dastlabki h’afta ichida bekitilgan maktab faoliyati bilan, dars jadvallari, tarix 
xonalari bilan tanishadi. Tarix bilan qator boshqa fanlardan darslarga kirib, tah’lil qilishni 
o’rganadi. Keyingi h’aftadan talabalarga dars o’tishga ruxsat etiladi. 

---

69
Pedagogik amaliet davomida qator h’ujjatlar tuplanadi. Amalietning dastlabki 
kunlaridan boshlab kundalik daftar qo’yiladi. Har bir talaba yakka ish rejasiga ega bo’lib, 
unda shu 1 h’afta ichida ishlanadigan ishlar ezilgan bo’ladi. U maktabdagi malum xodim va 
uslubchi o’qituvchilar tomonidan tasdiqlanishi shart. 
Talaba h’ar bir darsga puxta tayergarlik kuradi. Har bir tarix kursi bo’yicha tematik 
reja ishlab chiqiladi va u h’am yuqoridagidek tasdiqlanadi. Rejada h’ar bir mavzuga ajratilgan 
soat, qisqacha mazmun ko’rsatiladi. 
Dars konspektasi bo’lishi shart. 
Sababi asosiy tayergarliksiz darsga kirish mumkin emas. Har bir o’tilgan dars uslubi 
o’qituvchi, fan o’qituvchilari bilan birgalikda talqin qilinai, protokollar eziladi. Darslarga 
ko’rsatmali qurollaor tayerlash talab qilinadi. 
Talabalar amaliet davomida bir-birlarining darslariga kiradi va bu bo’yicha tah’lil 
daftarini yurgizadi. 
Talabalar amaliet davomida bir qancha tarbiyaviy ishlar olib boradi. Har biri sinf 
rah’bari xizmatini qilib, sinf va maktab doirasida o’tkaziladigan tarbiyaviy ishlarning 
konspektalarini va protokollarini tayerlaydi. Ular h’ar xil mavzularda bo’lishi mumkin.
Masalan: «Orol taqdiri-xalq taqdiri», «Mustaqillik-baxtimiz», «Vatan-sajdagoh’ kabi 
muxaddasdir» va h’. Umuman sinf rah’bari sifatida olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning 
rejasi bo’lish kerak. O’nda o’quvchilarning to’liq malumotlari, ota-onalari h’aqida 
malumotlar, faol o’quvchilar bilan birga ulgiralmaydigan, tarbiyasi og’ir o’quvchilar bilan 
qanday ishlash kerakligi h’isobga olinadi. Amaliet davomida butun sinfga va ayrim, bitta 
o’quvchiga pedagogik psixologik xarakteristika berish kerak. Pedagogik amaliet oxirida 
maktab direktsiyasi tomonidan talabalarga xarakteristika beriladi. Amaliet yakuni bo’yicha 
talaba h’isobot tayerlaydi. 

---

70