Tarix o’qitish metodikasi

 
Tekshirish va o’qitish natijasini bah’olash
Reja: 
1. Tekshirishning mazmuni va vazifalari, o’qitishning natijasini bah’olash. 
2. Tekshirishning tashkil qilinishi, formalari (shakl), usullari. 
 
Adabietlar: 
1. Sadiev A. Maktabda tarix o’qitish metodikasi.T., 1988. 
2. Dchiri N.G. Proverka znaniy i poznavatelnaya deyatelnost uchashixsya klassa.M.,1960 
3. Gora P.V. Povıshenie effektivnosti obucheniya istorii v sredney shkole.M.,. 1988 
4. Gora P.V. Ob oprose na urokax prepodavanie istorii v shkole.M.,1960 
5. Gaffarov Ya.X., Gaffarova M. O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish usullari.T.,1996 
6. Maxmutov M. Maktabda muammoli talimni tashkil qilish.T.,1981 
7. Metodika prepodavaniya istorii v sredney shkole.s.236-243 M.,1986 
O’qishning natijasini tekshirish va bah’olash, ayniqsa o’qituvchining ishida eng 
murakkab metodik muammo h’isoblanadi. Tekshirish va bah’olash tarixini o’qitish jaraenida 
h’ar xil funktsiyalarni amalga oshirish bilan birga, u bilimni to’liqtirish, chuqqrlashtirish, 
mustah’kamlash, umumiylashtirish, o’quvchilarni yangi bilimlarni o’zlashtirishga tayerlash, 
ko’nikma va malakalarni, duneqarash va etiqodni shakllantirish vazifasiniechadi. Shuningdek 
tekshirish jaraenida o’quvchilarning so’zlab berish va uylashini rivojlantirish amalga 
oshiriladi. Tizimli (sistemali) nazorat o’quvchilarning bilish imkoniyatlarini kengaytiradi. 
O’quvchilarning o’qituvchi oldida h’isob berishlari tarbiyaviy sifatga h’am egadir. Tekshirish 
jaraenida o’qituvchi va o’quvchining va o’quvchilarning o’zlari orasidagi birga ishlashish 
vujudga keladi. Bu munosabatlar yuqori talabchanlikga aylanadi. 
O’qitish natijasini tekshirish o’qituvchining pedagogik faoliyati uchun h’am 
ah’amiyatli. O’qituvchi bu orqali qo’llanib yurgan metodlari natijasini ko’radi, 
kamchiliklarini yo’qotishga, pedagogik bilimlarini etishtirishga, darsliklar, yangi o’quv 
qo’llanmalarni izlab topish imkoniyati paydo bo’ladi. Tekshirish orqali h’attoki butun bir 

---

57
maktabning ish faoliyati natijasi h’aqida malumot olishga bo’ladi. Demak, bog’liklik h’osil 
bo’ladi. 
Tekshirishning mazmuni-tarix kursi bo’yicha dastur (programma) talabiga loyiq 
aniqlanadi. Shuning uchun o’qitish darajasi faqat o’quvchilarning bilim h’ajmi bilan
aniqlanib qo’ymasdan, balki ularning shu bilimni amalda qo’llana bilishi bilan h’am 
aniqlanadi. 
Masalan: ”Birinchi salb yurishi” degan mavzuni olsak, o’nda 1) kambag’allarning va 
birinchi rıtsarlar yurishi h’aqida izchil aytib berish 2) o’ni badiiy qilib tariflab berish (armiya 
tarkibi va qurollanishlari, Vizantiyaga salbchilarning kelishi, İerusalimni egallashi); 3) 
salibchilarning maqsadini ochib berish ; 4) İerusalim qirolligini tipik feodal davlat sifatida 
tariflash; 5) Krest yurishining natijasida kim yutib chiqqanligini tushuntirish; 6)nomlar, 
sanalar, jug’rofik namlarni edlab qolish, o’larni xaritadan kursatish talab qilinadi. 
Bilimni tekshirish jaraenida ko’nikma va malakalarni tekshirish h’am amalga 
oshiriladi. O’quvchi qo’yidagilarga o’rganish kerak; 1) tariflab berish yani baenlash; 2) 
İzchillikni saqlash, taraqqietning asosiy etaplarini bilish; 3) Belgilangan tushunchalarning 
mazmunini ochish; 4) voqea va h’odisalarga tah’lil berish va ah’amiyatini ko’rsatish; 5) nom, 
atama, sanalarni eslab qolish; 6) Belgilangan terminlarni bilish ; 7) Xaritani bilish, reja, 
sxema, tablitsalarni foydalana bilish. 
Shunday qilib, tekshirishning vazifasi va mazmuni ko’rsatadiki, ular nafaqat nazorat 
va bah’olash funktsiyasini bajaradi, balki ular tarix o’qitishning aniq bir etapi h’isoblanadi: 
Nazorat va bah’olash: a) bilimlarni o’zlashtirishda; b) bilish imkoniyatlarini rivojlantirishda; 
3) g’oyaviy-siesiy qarashlar, etiqodni shakllantirishda ah’amiyatga ega. Hattoki, bo’lar 
o’quvchilarning shaxs sifatida shakllanishiga h’am erdam beradi. 
Tekshirish vazifasi va mazmuni uning tashkil qilinishini, forma (shakl) va uslublarini 
aniqlaydi. Tarix bo’yicha tekshirish maqsadli yo’nalishda bo’lishi kerak. Uy vazifalarini 
tekshirish yani so’rash uchun h’am yangi materialni baenlashga tayergarlik kabi h’ar 
tomonlama tayergarlik kurishlari metodik jih’atdan talab qilinadi. Shu tayergarlik jaraenida 
o’qituvchi malum mavzuni o’rganish oldidan qanday asosiy maqsad turganligini h’isobga 
olishi shart. Bunda qanday tushunchalar, sabab-natija bog’lanishlar fakt, nom, sana, jug’rofik 
ko’rsatkichlarni o’zlashtirish zarurligi aniqlanadi. 
Tekshirish tashkil qilishda, butun barcha materialni surash shart emas. Surashda 
yuboriladigan asosiy kamchilik, bu bilimni tekshirishda faktlarni va malumotlarni tariflashni 
so’zma-so’z talab qilish h’isoblanadi. Bu o’qituvchining bosh masalaga etiborni jamlay 
olmasligini ko’rsatadi. Tekshirish uchun material tanlay o’tirib, o’qituvchi 2 kriteriyani 
boshchilikga oladi: a’) Mazmunning ah’amiyati va g’) uni o’zlashtirishning murakkabligi. 
Tarix kursi mazmunini o’quvchilarning o’zlashtirishlarini tekshira utirib, o’qituvchi 
savollarning mazmunini, ularning shakllarini, usullarini uylab topadi, izlanadi, ishlab chiqadi. 
Bunda tekshirishning qiziqli bo’lishi uchun h’arakat qilinadi. O’qituvchi tomonidan 
tashlangan savolga h’amma o’quvchilar tayerlanishi shart. Shuning uchun sinfga: ”Kelinglar 
aniqlaymiz..” , ”Qani esimiga tushuraylikchi...”, ”Sizlar qanday uylaysizdarO’..”, ”Bu 
tug’rimiO’...”, kabi savollar bilan murojaat qilingani maqsadga muvofiq. Bu esda saqlash 
uylash, mustaqqillikni rivojlantirishga erdam beradi. Bu o’quvchilarning mukoh’amaga faol 
qatnashishlariga imkon qiladi. 

---

58
Tekshirishni tashkil qilishda malum shartlarni saqlash zarur: So’rash paytida darsliklar 
epib qo’yilgani maqul, bu h’ammaning birga ishlashga h’alaqt berishi mumkin. Agarda zarur 
malumotlar kuriladigan bo’lsa, o’qituvchi kerakli sah’ifasini aytish shart. Tashlangan savollar 
bo’yicha o’qituvchi o’quvchini doskaga chiqarish mumkin, eki kartina, karta bo’yicha 
ishlaydi. O’quvchi butun sinfga va o’qituvchiga javob beradi. O’quvchini faqat mavzudan 
chiqib ketgan payitdagina tuxtatiladi. O’qituvchining vazifasi ularga yo’naltiradigan savollar 
berish. Ayrim o’quvchilar bo’lib yuborilgan baenini davom ettirishi qiyin bo’ladi. Shu 
sababdan ularga cheklangan tarzda ko’rsatuvlar avaylab beriladi. Ayniqsa sekin uylaydigan 
va gapiradigan o’quvchilarga nisbatan usullar h’ar tomonlama uylanib olib boriladi. Agar 
o’quvchi xatoga yo’l qo’ysa, dastlab uning o’zini tug’rilashiga imkon berish kerak. 
Sinfdoshlarining javoblarini tug’rilash va tuliqtirishda ayniqsa IV-VI sinf o’quvchilari 
faollik kurastadi, yuqori sinflarda bu faollik so’stlashadi. Bu ”ajralib” turishini h’oqlamaslik, 
tortinish va h’. sabablar bilan izoh’lanadi. Bu sharoitdan qanday chiqish mumkinO’ Bunda 
uslubchilar tavsiya qilgan sinfdoshlarining javobarini ezma ravishda retsenziya qilish 
qo’llaniladi. 
Tekshirish tashkil qilish tarix o’qitish jaraenida bilim va ko’nikma shakllantirishning 
barcha etaplarida: o’quvchilarning yangi materialni o’zlashtirishga tayergarligida, yangi 
mavzuni o’rganish va mustah’kamlashda, uy vazifasini tekshirishda, takrorlashda h’am 
amalga oshiriladi. 
Tekshirishni tashkil qilishda o’qituvchi differentsial h’olatni saqlashi kerak. Faqat past 
o’zlashtiradiganlarni so’rab, quymasdan talabchan o’quvchilarni h’am nazorat ostiga olish 
talab etiladi. Ko’nikma va malakalarini egallashga erdam beradigan usullar qo’llaniladi: bitta 
o’quvchiga reja tuzish, ikkinchisiga kartina (tasvir) bo’yicha h’ikoya qilish, uchinchisiga esa 
yangi faktlarni talqin qilishni topshirish mumkin. 
Tekshirishning asosiy formalari (shakllari)- bu kengaytirilgan og’zaki javob, o’rinda 
turib qisqa javob berish, doskada ezma va grafikalik ish, frontal ezma va grafik javoblar. 
Bilim va ko’nikmani h’isobga olishning asosiy turi-bu og’zaki so’rash. O’qituvchi 
mavzu mazmunini ochadigan savollarni berishi kerak, ushnga binoan javob talab qilinadi. 
O’quvchi javobni darslik betidagi suzma-so’z qatorlarni izlamasligi kerak, eki o’quvchi 
mazmun h’aqida uylashi kerak. 
Asosiy savol bilan birga o’qituvchi h’ar xil yo’nalishda qo’shimcha savollar h’am 
beradi. Masalan: Frank imperiyasi inqirozi h’aqidagi savolga qo’shimcha savol tariqasida bu 
inqirozning Arab xalifatligi inqirozi bilan uxshash tomonini so’rash mumkin. (İkkita davlat 
h’am mayda mulklarga bo’linib ketadi. i43 y. Frank imp: Germaniya, Frantsiya va İtaliya, 
Arab xalifatligi: Bog’dod, Kordova va b. xalifatliklar). 
Ezma tekshirishning sinfga eskirtmasdan olish metodik jih’atdan tug’ri h’isoblanadi. 
Bu bilimni aniqlashga yaxshi erdam qiladi. Ezma tekshirishga 15 minut beriladi. Bu vaqtni 
tejashga h’am imkon beradi. 
Yangi mavzuni o’rganishda kontur karta bilan, tablitsa tuzish, sxema, reja tuzish bilan 
bog’lik mustaqqil ish tashkil qilish mumkin. 
Tarix o’qitishda yangiliklarga kiradigan tekshirishda kompyuterlarda h’am 
foydalanish yaxshi natija beradi. 

---

59
Tarix o’qitishda bilim, kunikma, o’quvchilarning mustaqil ishlashi bah’olanadi. 
O’qitish jaraenida o’qituvchi kundalik bah’o quyadi va albatta, cherak, yarim yil va yillik 
bah’olar bo’ladi. Bah’olar kriteriyasi belgilangan bo’ladi. O’quvchilar buni tushunib bilishlari 
kerak. Bah’oning ko’tarilish eki tushirilishi sabablarini anglay bilishlari lozim. O’qituvchi 
qaysi uquvchidan nimani so’rashni, ularning imkoniyatlarini bilishi kerak. Jurnalning dubleti 
h’isoblanuvchi o’qituvchining o’zida daftar bo’ladi. Unda o’quvchilar h’aqida barcha 
malumotlar bo’ladi. Unda h’ar xil bah’olash belgilari qo’iyladi. Masalan: “k”-kartani yaxshi 
bilmaslik, “xr” -xronologiyani bilmaslik. Shuningdek qo’shimcha javoblar uchun + va - lar 
bilan belgi qo’yiladi. Ularning soniga qarab, malum bah’oni jurnalga qo’yish mumkin. 
Hozirgi vaqtda maktab o’quvchilarining bilimlarini ko’p balli reyting usulida aniqlash 
vazifalari qo’yilmoqda. Bah’olash besh balli tizimda olib borilmoqda.