Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ



Yüklə 8,38 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə15/72
tarix25.12.2016
ölçüsü8,38 Mb.
#2847
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   72
§ 10. ŞƏHƏRLƏR 

 

XX  əsrin  əvvəllərində  daxili  bazarın  yarandığı  və  qəzalarda  kapitalist  istehsal 



münasibətləri  üstün  mövqe  tutmağa  başladığı  şəraitdə  Azərbaycan  şəhərləri  sürətlə 

böyüməyə başladı. Artıq Azərbaycanın ondan artıq şəhəri də dünyanın neft mərkəzi olan 

Bakı, Cənubi Qafqazın ən iri şəhərlərindən biri sayılan Gəncə ilə yanaşı, ticarət-sənaye 

mərkəzinə çevrilmişdi. 

Kiçik  kəndli  əmtəə  istehsalçılarını  müflisləşdirən proses  və bununla  əlaqədar 

həm əkinçi, həm də qeyri-əkinçi kəsbkarlığı gücləndikcə, adamların iş üçün axışdığı bir 

şəraitdə şəhər əhalisi artırdı. İri şəhərlərdə əhali artımı əsasən gəlmələrin hesabına olurdu. 

Belə  ki,  1913-cü  ildə  Bakı  əhalisinin  yalnız  32,7  faizi  Bakıda  və  mədən-zavod 

rayonlarında doğulmuşlar id i

238


Azərbaycanda  şəhər  əhalisinin  artımı  çox  sürətlə  gedirdi.  Bakının  əhalisi, 

mədən-zavod  rayonları  nəzərə  alınmadan,  1897-ci  ildən  1915-ci  ilədək  112,2  min 

nəfərdən 262,4 min nəfərə, Gəncə şəhərinin əhalisi isə 33,6 min nəfərdən 59,7 min nəfərə 

qədər artmışdı

239


1900-1915-ci  illər  arasında  əhalisi  sürətlə  çoxaları  digər  Azərbaycan 

şəhərlərindən Nuxanın əhalisi 28,4 mindən 52,2 minə, Şuşanınkı 25,6 mindən 43,8 minə, 

Qubanınkı 17,4 mindən 26,9 minə, Şamaxınınkı 23 mindən 27,3 minə, Lənkəranınkı 10,6 

mindən 17,8 minə çatmışdı. 1915-ci ildə Naxçıvanın əhalisi 9 minə yaxın, Ordubadın kı  isə 

6,5 min nəfər idi

240



Beləliklə, bu dövrdə Azərbaycanın şəhər əhalisi 2 dəfəyə qədər artmış, 1913-cü 



ildə  1902-ci  ildəki  305  min  nəfərdən  556  min  nəfərə  çatmışdı

241


.  1902-ct  ildə  Bakı 

quberniyası əhalisinin  22,5  faizi

242

,  1913-cü  ildə  27,1  faizi şəhər əhalisi  idi



243

.  Yelizavetpol 

quberniyasında şəhər əhalisinin xüsusi çəkisi 1902-ci ildə 9,5 faiz

244


, 1910-cu ildə  isə 11,4 

faiz o lmuşdu

245



Şəhər əhalisinin əsas kütləsini Azərbaycan türkləri təşkil edirdi. Şəhərlərin artımı 




 

 

72 



böyük  mütərəqqi əhəmiyyətə  malik  idi. Azərbaycan şəhərlərinin  xarici  görünüşü  isə  öz 

milli  koloriti  ilə  fərqlənirdi.  Xarakteri  ölkənin  sosial-iqtisadi  inkişafındakı  rolu  ilə 

müəyyənləşən  bu  şəhərlərin  özünəməxsus  xüsusiyyətləri  də  var  idi:  onlar  ticarət-sənaye 

mərkəzlərinə  çevrilməklə  yanaşı,  hələ  də  bəzi  kənd  təsərrüfatı  sahələrini  özlərində 

qoruyub saxlayırdı. Yalnız Bakı şəhəri bu nöqteyi-nəzərdən istisna idi. 

Bu  dövrdə  A zərbaycan  şəhərləri  ö z  təbii  zənginliklərinə  və  Rusiya 

bazarının  tələblərinə  uyğun  olaraq  ixtisaslaşırdı.  Belə  ki,  Bakın ın  sürətlə  inkişafı 

neft  sənayesi  və  ona  xid mət  göstərən  sənaye  sahələri  ilə  bağlı  idi.  Nu xa  və 

Ordubad  ipəkçilik  mərkəzləri  kimi  məşhur  idi.  Gəncədə  pamb ıq  emalı  sənaye 

sahəsi üstünlük təşkil ed ird i və s. 

Şəhərlərdə  böyük  əhəmiyyəti  olan   maliyyə-kred it  və  bank  idarələrin in 

yaranması isə mal-pul münasibətlərinin inkişafı ilə bağlı idi. 

Bakı  təkcə  Azərbaycan  və  Cənubi  Qafqazın  deyil,  Rusiya  imperiyasının 

ən  iri  şəhərlərindən  biri  id i.  O,  Azərbaycanda  topdansatış  ticarətinin  ən  mühüm 

mərkəzi  kimi  Rusiyanın  bir  ço x  ticarət-sənaye  mərkəzləri  ilə  əlaqə  saxlayırdı. 

Müharibə ərəfəsində şəhərdə onlarla iri sənaye müəssisəsi var idi. 

Azərbaycanın  enerji  bazasın ın  inkişafı  neft  sənayesinin  inkişafı  ilə  bağlı 

idi.  Bakı  1913-cü  ildə  öz  elektrik  stansiyalarının  gücünə  görə  Rusiyada  qabaqcıl 

yerlərdən birin i tuturdu

246


Azərbaycanın  ticarət  əlaqələrində  Bakı  limanı  mühü m  ro l  oynayırdı. 

1910-cu  ildə  onun  ma l  dövriyyəsi  350  mln   puda  bərabər  idi,  halbuki  Peterburq 

limanında  bu  rəqəm  304,5  mln  pud  idi.  Bakıdan  göndərilən  və  buraya  gətirilən 

ma llar  Rusiyanın  da xili  quberniyaları  ilə  bağlı  idi.  1913-cü  ildə  Ba kı  limanın ın 

342,4  mln rublluq mal dövriyyəsinin 300  mln pudunu neft məhsulları təşkil edirdi. 

Bakı limanı Həştərxan, Krasnovodsk və İran limanları ilə əlaqədə id i. 

Bakıdan sonra ikinci ticarət-sənaye mərkəzi  Gəncə id i.  Gəncədə 1914-cü 

ildə hər b irinin  illik istehsal həcmi 180  min rubla çatan 8 pambıq emalı zavodu, 3 

spirt  və  konyak  zavodu,  37  çaxır  istehsalı  müəssisəsi,  meyvə  şirəsi,  biyan  kö kü 

emal  edən  23  zavod,  5  gön-dəri  müəssisəsi,  tütün  fabriki,  kərpic  zavodu  və  s. 

müəssisələr var idi

247



Gəncə  həm  də  mühü m  ticarət  mərkəzi  idi.  1914-cü   ildə  burada  1500 



ticarət  müəssisəsi  var  idisə,  onlardan  56,2  faizini  dükan lar,  mağazalar,  anbarlar 

təşkil edirdi.  Həmin  il  Gəncədə ticarət dövriyyəsi 14-16  mln rubla çatırdı. Sonra kı 

illərdə  bu  rəqəm  2  dəfəyə  qədər  artmışdı

248


.  Şəhərdə  2129  ticarət-sənaye 

müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi

249

. Doğrudur, onların əksəriyyəti kiçik  müəssisələr idi, 



lakin  ticarət  və  sənaye  kapitalın ın  mərkə zləş məsi  prosesi  gedirdi.  Sənət ka r lıq  

Gəncə iqtisadiyyatının ayrılmaz hissəsi idi. 

Gəncədən  Moskva  və  Lodza  pambıq  emalı  zavodlarının  məhsulu,  Rusiyanın 

mərkəzi  şəhərləri  və  Sibirə təzə  meyvə,  çaxır  ixrac  olunurdu.  1904-cü  ildə  Gəncədən 

Rusiya fabriklərinə 34 min pud, 1913-cü ildə isə 239,870 min pud mahlıc aparılmışdı

250


Gəncənin  xariclə  ticarətində  İran  mühüm  yer  tuturdu.  İrana  əsasən  taxıl  və 




 

 

73 



heyvandarlıq  məhsulları  ixrac  olunur,  oraya  yerli  məhsullarla  yanaşı,  Rusiyadan  gətirilmiş 

mallar  da  yola  salınırdı.  Gəncə  eyni  zamanda  böyük  dəmir  yol  şəbəkəsi  idi.  1883-cü  ilə 

nisbətən  1913-cü  ildə  Gəncə  stansiyasına  gətirilən  malların  miqdarı  15  dəfə,  buradan 

göndərilən malların miqdarı isə 30 dəfə artmışdı. 

Şuşa  Qafqazda  ən  böyük  xalça  istehsalı  mərkəzi  idi.  Burada  is tehsal  olunan 

xalçalar  öz  keyfiyyətinə  görə  ən  yaxşı  İran  xalçalarından  geri  qalmır,  Moskvaya, 

Peterburqa  və  xaricə  ixrac  olunurdu.  Şəhərdə  22  ipək  emalı  və  ipəksarıyan  fabrik,  3 

spirttəmizləyən  və  konyak  zavodu  var  idi.  Burada  xeyli  sənətkar  fəaliyyət  göstərirdi. 

Şəhərdə  ticarət  ildən-ilə  genişlənirdi.  Əsas ticarət  malları  barama,  ipək, gön-dəri,  yun, 

pambıq və çaxır idi. Şuşada 1902-ci ildə 708, 1913-cü ildə isə illik ticarət dövriyyəsi 8,4 

mln rubla bərabər olan 800 ticarət-sənaye müəssisəsi var idi

251


Nuxa ipək istehsalı və emalına görə təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Qafqazda 

əhəmiyyətli  rol  oynayırdı.  İpək  sənayesinin  yüksək  səviyyədə  inkişafı,  yararlı  rabitə 

yollarının  olması  şəhərin  barama  və  ipək  ticarəti  üzrə  mühüm  bazara  çevrilməsinə 

səbəb  olmuşdu.  1914-cü  ildə  burada  55  ipək  emalı  və  ipəkəyirmə  fabriki,  ipək,  ipək 

istehsalı qalıqları və barama ticarəti ilə məşğul olan 21  müəssisə, 3 tütün fabriki, 24 gön-

dəri  emalatxanası

252


,  manufaktura  malları  ilə  ticarət  edən  63  müəssisə  və  s.  var  idi. 

1910-cu ildə Nu xa kapitalisti Ə.Əhmədov şəhərdə elektrik stansiyası tikdirmiş di

253

. 1913-


cü  ildə  şəhərdə  illik  dövriyyə  vəsaiti  3  mln  rubldan  çox  o lan  962  ticarət-sənaye 

müəssisəsi var id i

254



XX  əsrin  əvvəllərində  Şamaxı  şəhəri  kənd  təsərrüfatı  məhsullarının  və  kustar 



istehsalı  mallarının  mühüm  mərkəzi  idi.  Buraya  Şamaxı,  Göyçay  və  Cavad  qəzalarından 

gətirilən  müxtəlif  mallar  Bakıya,  Cənubi  Qafqazın  müxtəlif  rayonlarına,  həmçinin 

Həştərxana aparılırdı. Satışa buğda, arpa, düyü, meyvə, gön-dəri, yun, ipək, xalça-palaz, mis 

əşyalar və s. çıxarılırdı. 1912-ci ildə Şamaxıda illik dövriyyəsi 1,2 mln. rubla bərabər olan 227 

ticarət və sənaye müəssisəsi var idi

255


Lənkə ran balıq, ta xıl, meşə materialları satışı və ixrac ı ü zrə  mühüm tica rət 

mərkəzi  idi.  1913-cü  ildə  burada  6  balıq  sənaye  kontoru,  unla  ticarət  edən  3 

müəssisə,  meşə  materialları ilə ticarət edən 3  müəssisə, 3 kənd təsərrüfatı alətləri 

mağazası,  bir  pivə  zavodu  fəaliyyət  göstərirdi

256


.  Şəhərin  ticarət-sənaye 

müəssisələri sürətlə artırdı.  XIX əsrin sonunda onların sayı 225  idisə, 1910-cu ildə 

460 o lmuşdu. Burada  1912-ci  ildə  illik ticarət dövriyyəsi 1,2  mln rubla çatan 253 

ticarət müəssisəsi var id i. 

Quba bağçılıq və  xalçaçılıqla  məşğul id i. 1914-cü  ildə burada  meyvə və 

qax  ticarəti  ilə  məşğul  olan  4,  xalça -palaz  satan  4  müəssisə,  bir  kənd  təsərrüfatı 

alətləri  mağazası, 35 parça  mağazası fəaliyyət göstərirdi. Meyvə ticarətindən  ildə 

450-500  min  rubl  gə lir  götürülürdü.  1910-cu  ildə  şəhərdəki  329  tica rət 

müəssisəsinin illik ticarət dövriyyəsi 1 mln rubla bərabər idi

257


. Bu illərdə Quba və 

Lənkəranda kiçik elektrik stansiyaları tikilmişdi.  

Naxçıvan,  Ordubad  və  Zaqatala   bağçılıq,  üzü mçü lük,  heyvandarlıq   və 

taxılçılıq  ilə  məşğul  olurdu.  Bu  təsərrüfat  sahələri  tam  əmtəə  xarakterli  idi.  Öz 




 

 

74 



duzu  ilə  məşhur  olan  Naxçıvanda  1903-cü  ildə  303,4  min  pud  duz  istehsal 

edilmişdi. Naxçıvanın spirt istehsalında mühüm çəkisi var idi. 1903 -cü ildə burada 

5,8  mln  qradus  spirt  çəkilmişdi

258


.  Ordubad  Azərbaycanın  ipək  sənayesi 

mərkəzlərindən biri o laraq qalırd ı. Şəhərin sənaye müəssisələrinin məhsuldarlığı və 

ticarət dövriyyəsi bir milyon rubla çatırdı. 

XX  əsrin  əvvəllərində  şəhərin  ticarət  və  sənaye  əlaqələrin in  inkişafında 

Azərbaycan  iqtisadiyyatı  üçün  ümu mi  proseslər  öz  əksini  tapdı:  bir  tərəfdən, 

Avropa-Rusiya,  Şimali  Qafqa z  və  Cənubi  Qafqaz  ilə  ticarət  ə laqələrin in 

möhkəmlən məsi, digər tərəfdən, daxili A zərbaycan bazarının formalaşması. 

Bu  dövrün  səciyyəvi  xüsusiyyətlərindən  biri  ticarət  evləri,  firmaları, 

səhmdar cəmiyyətləri tərəfindən həyata keçirilən topdansatış ticarətinin mühü m yer 

tutması  idi.  Şəhərlərin  hamısında  xeyli  xırda  tacirlərin  olması  xırda  ticarətin  geniş 

yayıldığını  göstərir.  Bu,  əmtəəlik  kənd  təsərrüfatı  malları  istehsal  edən  qəzalarda 

daha  geniş  inkişaf  etmişdi.  Mü xtəlif  malların  gətirildiy i,  Azərbaycan  qəzaları 

tacirlə rin in  fəa l  iştira k  etdiyi  yarmarka lara  və  bazarlara  gətirilən  məhsulla rın  ço x 

hissəsi yerli tacirlərə məxsus idi. 

Dəmir və şose yolların çəkilməsi, rabitə vasitələrinin təkmilləşdirilməsi şəhərlərin 

həyatında mühüm rol oynayır, onların sürətli inkişafı  ilə yanaşı, ticarətinin güclənməsinə 

də təkan verirdi. 

XX  əsrin  əvvəllərində  meydana  çıxan  şəhər  tipli  ticarət-sənaye  mərkəzləri 

sırasına  Gədəbəy,  Salyan,  Ağdam,  Bərdə  və  Göyçayı  daxil  etmək olar.  Hər birində  20 

min və daha çox əhali yaşayan bu mərkəzlərdə kiçik, lakin böyük kapital dövriyyəsi olan 

onlarla ticarət müəssisəsi yerləşirdi. Məsələn, 1912-1914-cü illərdə Salyanda 350 ticarət 

və sənaye müəssisəsi var idi ki, onların illik dövriyyəsi 1,5 mln rubla çatırdı

259



XX  əsrin  əvvəllərində  şəhər  idarə  sistemində  elə  bir  dəyişiklik  olmamışdı. 



Hələ 1892-ci ildə tətbiq edilmiş "Şəhər əsasnaməsi" onun işlərində əhalisinin iştirakını 

ixtisara  salmaqla  özünüidarə  hüquqlarını  daha  da  məhdudlaşdırmışdı.  "Əsasnamə" 

dumalara  və  şəhər  idarə  orqanlarına  qubernator  nəzarətini  xeyli  gücləndirmiş,  yalnız 

sərbəst  əmlaklarının  qiyməti  300  rubldan  2  min  rubla  qədər  olan şirkət  və  idarələrin, 

birinci və ikinci dərəcə ticarət-sənaye gildiya sahiblərin in seçki hüququnu saxlamışdı.  

Bakı  şəhər dumasında sənayeçilər,  tacirlər, bina  sahibləri  və  b. üstün  mövqe 

tuturdular. Bakı dumasına seçkilərdə iştirak etmək hüququ olanlardan 2807 nəfərin 50 min 

manatlıq  və  daha  çox  daşınmaz  əmlakı  var  idi.  Onlar  arasında  H.Z.Tağıyev,  Şəmsi 

Əsədullayev, Hacıbaba Aşurov, Əli Abbas Dadaşov və başqaları öz daşınmaz əmlakların ın 

çoxluğuna görə fərqlənirdilər. 

"Şəhər  əsasnaməsi"nin  44-cü  maddəsində  müsəlmanların  özünüidarə 

orqanlarında  iştirakı  məhdudlaşdırılırdı.  İctimaiyyətin  dəfələrlə  vəsatət  qaldırması 

nəticəsində çarın 14 dekabr 1900-cü il fərmanı ilə dumada müsəlman deputatların sayı 

50 faizə çatdırıldı. 

Azərbaycanda müsəlmanların hüququnu məhdudlaşdıran hökumət tədbirləri Bakı 

şəhər  özünüidarəsində  daha  kəskin  idi.  Məsələn,  1902-1905-ci  illərdə  Bakı  şəhər 




 

 

75 



dumasına seçilmiş  qlasnılardan  cəmisi  23-ü  -  yarıdan da  azı  azərbaycanlı  idi.  Yalnız 

1905-1907-ci  illər  inqilabı  hadisələri dövründə  ictimaiyyətin  təzyiqi  nəticəsində  Qafqaz 

canişini güzəştə getməli oldu və 1907-1911-ci illərdəki seçkilər zamanı qlasnıların 45 nəfəri 

(bütün deputatların  57,7  faizi)  azərbaycanlı oldu.  Onların  33  faizini alimlər,  mühəndislər, 

həkimlər, hüquqşünaslar, jurnalistlər və müəllimlərdən ibarət milli ziyalılar təşkil edirdi. 

XX  əsrin  əvvəllərində  Bakı  şəhər  dumasının  ən  ilk  deputatları  H.Məlikov 

(Zərdabi),  İsmayıl bəy və  İbrahim  bəy  Səfərəliyevlər  olmuş,  Ə.Ağayev,  Ə.Əmircanov, 

M.Əsədullayev,  Ə.Əhmədov,  A.X.Axundov,  Əjdər  bəy  və  İsa  bəy  Aşurbəyovlar, 

Ə.Aşurov,  F.Vəzirov,  M.F.Vəkilov,  M.Hacınski,  Ə.Topçubaşov  və  b.  Bakı  şəhər 

Du masının üzv ləri seçilmişlər. 

Şəhər  özünüidarəsinin  əsası  qoyulduqdan  1911-1915-ci  illər  seçkisinə  qədər 

H.Z.Tağıyev onun ən nüfuzlu nümayəndələrindən biri  idi. Dumanın işində İsrafil Hacıyev 

fəal  iştirak  etmişdi.  Azərbaycan  burjuaziyasının,  ziyalılarının  digər  nümayəndələri  də 

dumanın üzvü olmuşlar. Məşhur yazıçı Nəcəf bəy Vəzirov 10 il müddətində (1903-1913-cü 

illər) dumanın katibi olmuşdu. Lakin azərbaycanlılar şəhər rəisi vəzifəsinə buraxılmırdılar. 

Yalnız Kamil bəy Səfərəliyev qısa nıüddət (1905-1907-ci illər) Bakı şəhər başçısı vəzifəsini 

icra etmişdir. 

Gəncə  və  Şuşa şəhərlərində də  ictimai  özünüidarə  (duma  və  idarə)  mövcud 

idi. "Şəhər əsasnaməsi"  Gəncədə  1894-cü  ildə tətbiq edilmişdi.  1917-ci  ilə qədər  Gəncə 

dumasında azərbaycanlı qlasnıların  sayı  üstünlük  təşkil etmişdir.  Azərbaycanlı  deputatlar 

içərisində  ziyalıların  nümayəndələri  30  faiz  idi.  Gəncənin  görkəmli  ictimai  xadimləri 

Ə.Adıgözəlov  (Gorani),  H.Ağayev, A.Ziyadxanov,  Əli bəy,  Ələkbər bəy və  Xudadat bəy 

Rəfibəyovlar, A.Səfikürdski, Usub bəy və Nəsib bəy Usubbəyovlar, Ələkbər bəy, Ələsgər 

bəy  və  Xəlil  bəy  Xasməmmədovlar,  Hüseynqulu  xan  və  Cavanşir  xan  Xoyskilər,  Məm-

mədbağır Şıxzamanov və başqaları o lmuşlar. 

Bakıdan  fərqli  olaraq  Gəncə şəhər  ictimai  özünüidarəsinə  əsasən  azərbaycanlı 

ziyalıların nümayəndələri  Əsgər Ağa Adıgözəlov (Gorani), Adil  xan  Ziyadxanov və  Xəlil 

bəy Xasməmmədov başçılıq etmişlər. 

1898-ci ildə Şuşada özünüidarə yaradıldı. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Haşım 

bəy Vəzirov, Əbdülkərim bəy Mehmandarov və başqaları onun üzvləri idilər. 1904-1907-ci 

illərdə Cavad bəy Səfərəlibəyov şəhər başçısı olmuşdu. 

"Şəhər əsasnaməsi"nə əsasən quberniya mərkəzlərindəki idarədən fərqli olaraq, 

öz  vəsaiti az olan, ticarəti  zəif  inkişaf edən şəhərlərdə daha sadə özünüidarə sistemi tətbiq 

edilirdi


260

, yəni 12-15 nəfərdən ibarət şəhər müvəkkilləri yığıncağı yaradılır, şəhərləri isə ya 

bir və ya iki köməkçi ilə ağsaqqal idarə edirdi. Quba, Şamaxı, Nuxa, Lənkəran, Na xç ıvan və 

Ordubadda  da  bu  idarə  sistemi  tətbiq  edilmişdi  və  müvəkkillərin  əksəriyyəti 

azərbaycanlı id i. 

Şəhər  büdcəsinin  istifadəsində  səriştəsizlik  hökm  sürürdü.  Məbləğin 

əksəriyyəti  polis  və  qoşun  saxlamağa  xərclənird i.  1905 -ci  ildə  Bakı  şəhər 

dumasının bu  istiqamətdəki  xərci nəzərdə tutulandan 90  min  rubl ço x olmuşdu

261



Bunun  nəticəsində  Bakı  şəhər  dumasının  smetasında  kəsir  1916-cı  ildə  1900-cü 




 

 

76 



ildəki  55  min  rubldan 1,2  mln rubla çatmışdı

262


. Eyni vəziyyət Gəncədə də mövcud 

idi. Bu  məsələ Bakı və Gəncə dumalarının yığıncaqlarında dəfələrlə qaldırılmış, hə-

min  xərclərin  şəhər  büdcəsi  hesabına  deyil,  dövlət  xəzinəsi  hesabına  ödənilməsi 

təklifi irəli sürülmüşdü. 

Dumadakı ziyalı deputatların səyi nəticəsində Bakıda şəhər  məktəbləri və 

zəh mətkeşlərə 

xid mət 

edən 


tibb-səhiyyə 

idarələri 

şəbəkəsi 

nisbətən 

genişləndirilmiş, kütləv i mədəni tədbirlər həyata keçirilmişdi. 

Gəncə və Şuşa yerli şəhər özünüidarələri on ların sosial-iqtisadi və mədəni 

inkişafında müəyyən rol oynamışdı. 

 

 



 

 

 



 


Yüklə 8,38 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   72




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin