Tarjimon: Shahnoza Qahhorova

Sulton Valad
1248 yil, sentyabr, Konьya.
Kambag'al-nochorlar, ichkilikbozlar, 
fohishalar, yetim-yesirlar, o'g'rilar... U oltin va 
kumushlarni ularga va jinoyatchilarga ulashib 
berdi. O'sha dahshatli kundan buyon otam juda 
o'zgardi. Dard-alam uni aqldan ozdiripti, deb 
o'ylayapti hamma. Undan, nima qilayapsiz, deb 
so'raganlarga arablarning podshohi Imr-ul-
Qays tarixini gapirib berardi. Aytishicha, u 
juda boy va chiroyli bo'lgan, bir kuni bularning 
hammasidan voz kechib, darvishlik kiyimini 
kiyib, umrining oxirigacha darbadar dunyo 
kezgan. (Imru al-Qays asosan arab she'riy 
metrikasi asoschisi sifatida keng tanilgan.) 
- Inson o'z sevgilisini yo'qotganida shunday 
bo'ladi, - der edi otam. - Shohlik uning uchun 
changga aylangan, darvishlik mohiyati esa 
yuzaga chiqqan. Shams yo'q, endi men ham 

---

yo'qman. Men endi ustoz ham emasman, imom 
ham emasman. Men bo'm-bo'shman, 
bo'shliqman. Bu mening FANOyim, 
BAQOyim ham shu. (Tasavvufda fano - o'lmay 
turib o'lish; baqo - fanoga erishgan inson 
vujudan o'lgach erishiladigan abadiyat, Xudo 
bilan birlik holati.) 
Bir kuni uyimiz eshigini, ayyorligi aftidan 
shundoq ko'rinib turgan, bir mallasoch 
savdogar taqillatdi. U bir vaqtlar Bag'dodda 
Shams Tabriziy bilan tanishganini aytdi. Keyin 
ovozini pasaytirib Shamsni Hindistonda 
ko'rganini, u, qaytib kelish uchun qulay fursat 
kutib, hind ashramlari (ibodatgohlari)dan birida 
yashirinib, muroqaba qilib yurganini aytib, 
qasam ichdi. 
Bundan otamning esi batamom og'ib qoldi. U 
savdogardan bu xushxabar uchun nima 
istashini so'radi, u uyatsiz esa o'zining yosh 
bolalik vaqtida darvish bo'lishni istaganini, 
lekin hayoti boshqa yo'ldan ketgach, endi 
Rumiydek buyuk zotdan o'z ustidagi duxoba 

---

to'nini esdalik uchun olish istagi borligini 
aytdi. Otam buni eshitib, darhol duxoba to'nini 
echib, savdogarga uzatdi. 
- Ota, nima uchun qimmatbaho to'ningizni bu 
lo'ttibozga yechib berdingiz, axir har bir 
so'zining yolg'onligi shundoq ko'rinib turgan 
edi-ku? - so'radim men mallasoch savdogar 
ketgan zahoti. 
Shunda otam menga shunday javob qildi: 
- Seningcha, bu to'n uning yolg'oni uchun juda 
qimmatmi? Yo'q, o'g'lim, men to'nni shu 
yolg'on uchun berdim, agar rost aytsa, jonimni 
bergan bo'lardim. 
Rumiy
1260 yil, 31 oktyabr, Konьya.
Vaqt chopqillab o'tib borarkan, og'riqli holat 
o'rniga hasrat keldi, hasrat sukut bilan o'rin 
almashdi, sukut esa yolg'izlik bilan birga qop-
qorong'u cheksiz va chuqur ummon. Bugun 
Shams bilan uchrashgan kunimizga o'n olti yil 

---

bo'ldi. Har yili shu sanada yolg'iz o'zim 
qolishga harakat qilaman, har safargi yolg'izlik 
avvalgisidan og'irroq bo'lib bormoqda. Qirq 
kunni qirq qoida haqida fikrlab o'tkazdim. 
Hammasini esimda saqlayman, miyamda 
hamisha Shams Tabriziy haqidagi xayollar. 
Kutishga boshqa majol qolmadi. Qalb nuri 
so'ndi, butkul qorong'ulikda qolganim 
yaxshiroq, deb o'yladim. Lekin atrofda 
hammayoq zulmat va ko'zlar dunyo uchun 
yumilganda qalb uchinchi ko'zi ochildi. Shunda 
odatdagi ko'zlar ichki ko'z bilan ziddiyatda 
ekanini tushunar ekan kishi. Odatdagi ko'zimiz 
ishq ko'ziday aniq va o'tkir ko'ra olmaydi. 
Hasratdan keyingi davr boshlandi, boshqa 
inson paydo bo'ladi. Bunda hammayoqdan 
sevgan insoningni izlaysan, hech qayoqdan 
topa olmayotganday bo'lasan. 
Uni suv tomchisida ham ko'rasan, baland 
to'lqinlarda ham ko'rasan, musaffo tonggi 
saboda ham ko'rasan; qum ustidagi majoziy 
chizgilarda, quyosh nurida yaltiragan kichik 

---

toshlarda, yangi tug'ilgan chaqaloqning 
jilmayishida va vujudingda erkin aylanuvchi 
qonda ham ko'rasan. Hamonki u hamma yoqda 
ekan, Shamsni endi IShQ, deyish mumkinmi? 
Har kun, har on hijron va xomushlik og'ushida 
ohista aylanar ekanman, Shamsdan sira 
ajralmayman. Shams qalbimga hamishalikka 
ko'chib o'tgan. Men shu erda Shamsning 
ovozini asrayman. Bir vaqtlar ustoz va 
mudarris bo'lgan mendan asar ham qolmagan. 
Ishq barcha odat va mashg'ulotlarimni yutib 
yuborgan. 
Menga eng qiyin vaqtda ikki inson dalda bo'ldi 
- to'ng'ich o'g'lim va usta zargar, avliyo inson 
Salohiddin. O'zining kichkinagina ustaxonasida 
tillani bolg'a bilan ura-ura, mukammal shaklga 
solayotganini ko'rib, ovozini eshitib 
turarkanman, ne ajabki, aylanuvchi darvishlar 
raqsini eslayman. Salohiddinning o'z bolg'asi 
bilan taqillatish maromi Shams aytgan 
muqaddas marom bilan bir xil ekanini his 
etaman... 

---

Shu orada to'ng'ich o'g'lim Salohiddinning qizi 
Fotimaga uylandi. Hamisha porlab turadigan 
va qizikquvchan bu qiz menga Kimyoni 
eslatadi. Men uni Qur'on o'qishga o'rgatdim. 
Sekin-asta uni yaxshi ko'rib qoldim va u 
mening o'ng ko'zimday bo'lib qoldi, singlisi 
Qadriya esa chap ko'zim bo'ldi. Bir vaqtlar 
Kimyoginam qizlar ham o'g'il bolalar kabi 
yaxshi shogird bo'lishlari mumkinligini 
ko'rsatib, menga muhim narsani o'rgatgan edi. 
Men qizlar uchun darvishlar raqsini 
o'rgatadigan maktab ochdim va so'fiy opa-
singillarga shu an'anani davom ettirishlarini 
maslahat berdim. 
«Masnaviy»larni aytib turib 
yozdirayotganimga ham to'rt yil bo'ldi. Uning 
birinchi misrasi erta tongda, quyoshning ilk 
nurlarini kuzatib turganimda kelgan edi. 
Shundan buyon she'riy misralar tilimdan 
o'zidan-o'zi yog'iladi. Men ularni yozmayman. 
Dastlab Salohiddin yozib bordi. O'g'lim 
ulardan nusxa ko'chirdi. Ular tufayli she'rlar 

---

saqlanib qoldi, chunki, to'g'risini aytsam, agar 
mendan ularni yoddan qayta aytishni so'rasalar, 
men ayta olmagan bo'lardim. Nasriymi yoki 
nazmiymi, so'zlar to'plami menga 
kutilmaganda keladi, keyin esa kutilmaganda 
yana to'xtaydi, ular go'yo osmonda uchib 
o'tayotgan qushlar kabidir. 
Men poema ijod qilayotganimda, nima haqida 
bo'lishi mumkinligi haqida tushuncham ham 
bo'lmaydi. Uning hajmi ham katta yoki 
qisqagina bo'lishi mumkin. Lekin menda hech 
qanday reja bo'lmas edi. Uni tugatganimdan 
keyin yana xomush bo'lib qolaman. Jimgina 
yuraveraman. Va endi taxalluslarimdan biri 
«Xomush» bo'ldi. Ikkinchi taxallusim - Shams 
Tabriziy. 
Vaqt biz nazorat etishga va anglab etishga 
ulgura olmaydigan darajada tez o'tmoqda. 1258 
yil Bag'dod mo'g'ullarga taslim bo'ldi. 
Mustahkam istehkomlari va go'zalligi mag'rur, 
o'zini dunyoning markazi deb e'lon qilgan bu 
shahar yengildi. O'sha yili Salohiddin vafot 

---

etdi. Men o'z darvishlarim bilan birga 
ko'chalarda childirma va nay sadolari ostida 
yurib, juda yaxshi marosim o'tkazdik. Biz uni 
quvnoq kuy, raqslar bilan kuzatdik, zero 
avliyolar u dunyoga shunday ketishlari joiz. 
1260 yilga kelib mo'g'ullarning shashti pasaydi. 
Mamluklar ularni yengishdi. Kechagi g'oliblar 
bugun mag'lub. Barcha g'oliblar o'z 
g'alabalarini abadiy deb o'ylashadi. Barcha 
mag'lublar esa o'z mag'lubiyatlari abadiy 
bo'lishidan qo'rqishadi. Har ikki tomon ham bir 
sababga ko'ra nohaq. Xudodan boshqa hamma 
narsa o'zgaradi. 
Salohiddinning vafotidan keyin anchagina 
voyaga yetgan va ruhiyat yo'lidan dadil 
odimlay boshlagan shogirdim Xusomiddin 
Chalabiy she'rlarimni qog'ozga tushiradigan 
bo'ldi. Masnaviyni u qog'ozga tushirdi. U 
kamtar inson. Agar undan, kimsan, deb 
so'rasangiz, bir on ham ikkilanmasdan «Men 
Shams Tabriziyning kamtarin izdoshiman», 
deb javob beradi. 

---

Hammamiz ham qirq, ellik, oltmish yilliklarni 
bosib o'tdik, har o'n yillik o'tgach, o'zimizni 
mukammalroq, to'liqroq his eta bordik. Garchi 
bu yo'l nihoyasiz esa-da, yuraverish kerak. 
Koinot hamisha va charchamay harakatlanadi, 
Yer va Oy doim aylanadi, ularni Kim 
harakatlanishga majbur etadi? Bu sir. Biz 
darvishlar shuni tushunganimiz uchun, hatto 
boshqalar biz nima qilayotganimizni va nima 
uchun qilayotganimizni tushunmasalar ham, 
hamisha raqsu samo qilamiz. Biz hech nimaga 
qaramasdan - og'riqlarimiz va qayg'ularimizga, 
quvonch va lazzatlarimizga, tezlik va 
sekinlikka qaramasdan, yakka yoki ko'pchilik 
bo'lib raqs tushaveramiz, zero suv oqimi 
shunday. Buyuk uyg'unlik bizga nima ishora 
qilsa, shunday raqsga tushamiz. Hamma yoq 
o'zgarishda, ammo doira o'zgarmaydi. O’ttiz 
to'qqizinchi qoida: «Qismlar o'zgarsa ham, 
butun o'zgarmaydi. Bir yaramas inson 
dunyodan o'tsa, boshqa yaramasi dunyoga 
keladi. Bir yaxshi inson dunyoni tark etsa, 

---

o'rniga boshqa yaxshisi keladi. Shuning uchun 
nafaqat hech nima o'zgarmasdan qolmaydi, 
balki hech nima chinakamiga o'zgarmaydi 
ham. Bir so'fiy vafot etsa, qayerdadir boshqa 
yerda boshqa so'fiy dunyoga keladi». 
Bizningdinimiz – ishq dini. Bizlar yurak 
zanjirlari bilan o'zaro bog'langanmiz. 
Zanjirning bir bo'lagi uzilsa, uning o'rniga 
boshqa joyda yana bir bo'lak keladi. Shams 
Tabriziy vafot etganidan keyin boshqa joyda, 
boshqa yoshda, boshqa «Shams» paydo bo'ladi. 
Ismlar o'zgaradi, odamlar kelib va ketib 
turishadi, lekin mohiyat o'shandayicha qoladi. 
Ella