TarġXĠ 1941-2002-ci illər yeddġ CĠlddə
§2. XALQ TƏSƏRRÜFATININ MÜHARĠBƏ TƏLƏBLƏRĠNƏ
Yüklə 15,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§2. XALQ TƏSƏRRÜFATININ MÜHARĠBƏ TƏLƏBLƏRĠNƏ
UYĞUN YENĠDƏN QURULMASI, CƏBHƏYƏ XĠDMƏT. BAKI - SOVET ORDUSUNUN ƏN MÜHÜM ARSENALLARINDAN BĠRĠ KĠMĠ
Müharibə xalq təsərrüfatını ciddi imtahana çəkdi. Tezliklə sənayeni hərbi tələblərə uyğun yenidən qurmaq, birinci növbədə, ordunu yüksək keyfiyyətli yanacaqla, hərbi ləvazimatla və ərzaqla təmin etmək tələb olunurdu. Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsində, vilayət, şəhər və rayon komitələrində neft hasilatı, neft emalı, neft maşınqayırması və elektrik stansiyaları, tikinti və tikinti materialları, yeyinti sənayesi, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat, şəhər təsərrüfatı və s. kimi sahələrə rəhbərlik edən yeni şöbələr yaradıldı. 40
olunmuşdu. Təkcə 1941-ci ildə Azərbaycanın neft hasilatı və neft emalı sənayesi müəssisələri fəhlələrinin üçdə biri cəbhəyə getmişdi. Maşınqayırmada, dəmir yol, su nəqliyyatında, kolxoz və sovxozlarda da vəziyyət belə idi. Mərkəzi sənaye rayonlarından respublikaya 41 material və avadanlıq gətirilməsi zəiflədi. Sonralar isə tamamilə dayandırıldı. Dövlət Müdafiə Komitəsinin qərarı ilə 1941-ci ilin yayından etibarən, Azərbaycanın bəzi zavodlarının Şərqə köçürülməsinə başlandı. Xalq təsərrüfatının maddi-texniki bazası xeyli zəifləmişdi. 1941-1942-ci illərdə ordunun ehtiyacı üçün müəssisə və təşkilatlardan 5457 yük maşını və 672 minik avtomobili, 476 traktor və 50 min at alınmışdı. 42
Xalq təsərrüfatının hərbi istiqamətdə uğurla fəaliyyət göstərməsi üçün ehtiyatda olan iş qüvvəsinin istehsalata cəlb olunmasına başlandı, hökumət növbəti məzuniyyətləri əvəzinə pul ödəməklə ləğv etdi, iş günü uzadıldı, qadınlar və yeniyetmələr istehsalata gəldilər. Respublikada 20 minə qədər əmək veteranı və əlil istehsalata qayıtdı. 43 Xalq təsərrüfatının işçi qüvvəsi ilə təmin edilməsində qadınlar və yeniyetmələr mühüm rol oynadılar. Azərbaycan qadınları öz atalarını, ərlərini, qardaşlarını əvəz edərək mədənlərdə, fabrik və zavodlarda işləməyə başladılar. 1941-ci il iyulun 24-də Əzizbəyovneft mədənlərinə 50-dən çox evdar qadın gəldi. 1941-ci ilin oktyabrında yalnız Bibiheybət neft mədənlərində 1800- dən artıq qadın çalışırdı. 1941-ci ilin yayında ictimai təşkilatların göndərişi ilə təkcə Bakının mədən və zavodlarında 3500-dən artıq qız işə başlamışdı. Bakının neft sənayesində işləməyə 13 mindən çox yeni işçi cəlb edildi. 44 Evdar qadınların istehsalata cəlb olunmasına cəbhəçi arvadlarının 1942-ci ilin əvvəllərində Bakıda keçirilmiş yığıncağının böyük təsiri oldu. Səkkiz ayda 16 min cəbhəçi arvadı respublikanın sənaye müəssisələrində işləməyə gəldi. Onlardan 11 min nəfəri neft sənayesində
13
çalışmağa başladı. 45 Fabrik və zavodlarda evdar qadınlara sənət öyrətmək üçün kurslar açıldı. 1942-ci ilin yayında neft sənayesində 25 minə qədər qadın işləyirdi. Dəmir yol nəqliyyatında çalışanların yarıdan çoxunu qadınlar təşkil edirdi. Yüzlərlə Azərbaycan qadını sovxoz və kolxozlarda fədakarlıqla çalışırdı. 46 1941-ci ilin yayı və payızında kolxozların əkin sahələrində 5 mindən artıq qadın mexanizator vəzifəsində işləyirdi. 1941-1942-ci illərdə respublikada olan 10 min mexanizatorun yarıdan çoxu qadın idi. 1942-ci ildə Azərbaycanda kənd təsərrüfatı üçün kütləvi peşə kadrları hazırlayan 17 məktəb fəaliyyət göstərirdi. 47
ata və qardaşlarını əvəz etdi. Fəhlə kadrları hazırlamaq üçün respublikada 28 fabrik-zavod məktəbi, 12 peşə məktəbi, 2 dəmir yol məktəbi fəaliyyət göstərirdi. 1941-ci ilin yayında və payızında peşə və fabrik-zavod məktəblərində təhsil almaq üçün respublikanın şəhər və kəndlərindən 10 min yeniyetmə cəlb olunmuşdu. 48
məktəbləri fəaliyyət göstərirdi. Neft sənayesinin maddi-texniki əsasını möhkəmləndirmək məqsədilə DMK və Köçürmə Sovetinin qərarı ilə Bakıya ölkənin cənub və qərb rayonlarından köçürülən 20 iri müəssisənin qurğuları, o cümlədən 250 dəzgah, 12 vaqon mayetökən cihaz, 49 53 metalkəsən dəzgah, iki vaqon müxtəlif alətlər gətirilmişdi. 50
1942-ci ilin əvvəlində Bakı alətlər zavodu, "Qırmızı proletariat" və Dzerjinski adına zavodlar ilk məhsullarını verdilər, az sonra L.Şmidt adına maşınqayırma zavodunda poladəritmə sexi işə düşdü. Beləliklə, Azərbaycan cəbhənin hərbi sifarişlərini yerinə yetirməyə başladı. Cəbhə sifarişlərini yerinə yetirmək üçün zavodun əməkçiləri hər gün 18-20 saat işləyirdilər. Silah və döyüş sursatını hər zavodda ayrılıqda istehsal etmək imkanı olmadığından, maşınqayırma zavodları müdafiə məhsullarının istehsalı üzrə kooperativlər yaradırdılar. L.Şmidt adına zavodun kollektivi əlaqədar müəssisələrlə birgə işləyərək, 40 gün üçün nəzərdə tutulmuş işi 16 gün ərzində yerinə yetirirdi. 51
ödəyirdi. Avtomobil təmiri zavodunun kollektivi "M-13" minomyotu hissələrini, "PPŞ" avtomatlarını, tank hissələrini istehsal edirdi. 1942-ci ilin sonlarında Bakıda 130 növ silah, sursat və başqa hərbi ləvazimat istehsal olunurdu. 52
Gəncə şəhərində 12 sənaye müəssisəsi müharibənin tələbləri əsasında yenidən qurulmuşdu və 26 adda hərbi məhsul istehsal edirdi. 53
taleyüklü, ciddi vəzifəni Azərbaycan neftçiləri böyük əzmkarlıqla, şərəflə yerinə yetirirdilər. Ölkənin qərb neft rayonları işğal olunmuşdu. Şimali Qafqaz neft rayonları böyük təhlükə qarşısında qalmışdı. Bakı nefti qızıl ordunun ən etibarlı dayağı idi. Ümumdövlət səviyyəsində daim diqqət mərkəzində olan ölkədə hasil 14
edilən neftin 70-75 faizini, aviasiya benzini istehsalının 85-90 faizini Bakı verirdi. Bakı hərbi-dəniz qüvvələrini də yüksək keyfiyyətli mazutla təmin edirdi. 54
Azərbaycan, onun paytaxtı əsil mənada sovet ordusunun mühüm cəbbəxanalarından birinə çevrilmişdi. 1941-ci ilin ağır çətinliklərinə baxmayaraq, Azərbaycan neftçiləri 23481 min ton neft və 25864 min kv.m qaz istehsal etmişdilər. 55 Bu, respublika neft sənayesi tarixində ən yüksək göstərici idi. SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 1942-ci il 6 fevral tarixli xüsusi fərmanı ilə 500 neftçi SSRİ-nin orden və medalları, o cümlədən 41 nəfər Lenin ordeni ilə təltif olundu. Leninneft Trestinin 11-ci mədəni və Bibiheybətneft Trestinin 4-cü mədəni Lenin, Lökbatanneft trestinin 4-cü mədəni Qırmızı Əmək Bayrağı ordeninə layiq görüldü. 56
qazma işlərinin dayandırılması, neft maşınqayırma zavodlarının çoxunun hərbi müdafiə məhsulları buraxmağa başlaması və neft sənayesinə vəsait qoyuluşunun kəskin surətdə azaldılması nəticəsində 1942-ci ildən neft hasilatı aşağı düşməyə başladı. 1942-ci ildə 1941-ci ilə nisbətən 7772 min ton, 1943-cü ildə 10790 min ton, 1944-cü ildə isə 11643 min ton az neft çıxarılmışdı. 57 Lakin neft trestlərinin partiya və təsərrüfat təşkilatları, neftçilər qazma işini yaxşılaşdırmaq, daxili imkanlardan, aqreqatların və avadanlığın gücündən səmərəli istifadə etmək, mühəndis-texniki işçilərin və qabaqcıl fəhlələrin yaradıcı təşəbbüsündən bəhrələnməklə çətinliklərdən çıxmaq üçün əzmlə çalışırdılar. SSRİ DMK bu sahədə yardımçı tədbirlər həyata keçirdi: DMK-nın 1942-ci il 6 dekabr qərarı və SSRİ Neft Komissarlığının 1942-ci il 15 dekabr sərəncamı ilə Azneftkombinatına qazma işini sürətləndirmək təklif olundu. Qısa müddət ərzində Orconikidzeneft, Kirovneft, Stalinneft, Lökbatanneft trestlərində dörd qazma kontoru yaradıldı. 58 Dövlət Müdafiə Komitəsinin qərarı ilə minlərlə gənc ordu sıralarına çağırışdan azad edilərək, neft sənayesinə göndərildi. Sonralar onların sırasından Sosialist Əməyi Qəhrəmanları Qurban Abbasov, Musa Bayramov, Yusif Fərzəliyev, Məmməd Qənbərov, Qaraş Əmirov, Məmməd Dünyamalıyev və digər məşhur qazma, tikinti-təmir ustaları yetişmişdi. Dövlət Müdafiə Komitəsi həmçinin yüksək ixtisaslı neft mütəxəssislərinin ordu sıralarından vaxtından əvvəl tərxis olunması barədə də qərar qəbul etmişdi. Mədən qazma ustaları Baba Qafar Muradov, Rüstəm Rüstəmov, Gülbala Əliyev və başqaları 1943-cü il yanvarın ilk günlərindən qazma normasını bir yarım-iki dəfə artıqlaması ilə yerinə yetirdilər. Yeni sürət ustaları meydana çıxdı. 1943-cü ildə 67,7 min, 1944-cü ildə 138,8 min, 59 1945-ci ilin on ayı ərzində isə daha 14455 min metr neft quyusu qazıldı. 60
15
SSRİ Dövlət Müdafiə Komitəsi Azerbaycan neft sənayesinə daim yardım göstərirdi. 1944-cü il fevralın 21-i və iyunun 2-də DMK respublikanın neft sənayesinin maddi-texniki əsasını möhkəmləndirmək haqqında yeni qərarlar qəbul etdi. 1941-1945-ci illərdə SSRİ-nin neft sənayesi 110 milyon ton neft hasil etmişdi ki, onun 75 milyon tonu Azərbaycanın payına düşürdü. 61
Görkəmli dövlət xadimi N.Voznesenski yazırdı: "Sovet Bakısı arasıkəsilmədən cəbhəni və SSRİ xalq təsərrüfatını neft məhsulları ilə təmin edirdi və yüzlərlə motoru havada və yerdə hərəkətə gətirirdi". 62
"İkinci Bakı" adını almış neft rayonlarının inkişafına da öz töhfələrini vermişdilər. Dövlət Müdafiə Komitəsi Bakı neftçilərinə müraciət edərək xam neft yataqlarının işlənilməsi, neft hasilatının hər vasitə ilə sürətləndirilməsi üçün onları perspektivli neft rayonlarına köçməyə çağırdı. 1942-ci ilin iki-üç ayı ərzində Bakının doqquz qazma kontoru, neft-kəşfiyyat, neft-tikinti trestləri, boru bazaları və bəzi başqa neft müəssisələri bütün şəxsi heyəti, mexanizmləri və avadanlığı ilə şərqə köçürüldü. Bakının on mindən çox neft istehsalı komandiri, yüksək ixtisaslı mühəndis-texniki işçilər, mahir neft ustaları mütəşəkkil surətdə şərq rayonlarına göndərildi. Bakı neftayıranları aviasiya benzininin və müxtəlif müdafiə məhsullarının istehsalını artırmaqda davam edirdilər. Bakının neft emalı müəssisələri Azərbaycanın mühəndis-texniki işçilərinin və alimlərinin səyi sayəsində cəbhə üçün yüksək oktanlı benzin istehsalını uğurla həyata keçirirdilər. Azərbaycanın neft emalçıları 1941-ci ildə neft emalı planını 102,4 faiz, yeni növ benzin istehsalını 118 faiz yerinə yetirmişdilər. Cəbhə 1339 min ton benzin, o cümlədən 218169 ton B-78, 203996 ton B-74, 325148 ton B-70 markalı benzin almışdı. 63
1942-ci ildə Bakı neft emalçıları aviabenzin planını 114,4 faiz ödəmişdilər. Cəbhəyə 340,1 min ton aviabenzin göndərilmişdi. 64 1943-cü ildə hasil olunmuş 11839 min ton neftdən 5 milyon ton neft məhsulları, o cümlədən 795 min ton benzin, 3332 min ton liqroin, ağ neft, dizel yanacağı, 640 min ton donanma mazutu və solyar yağı, 420 min ton aviayağ və avtol alınmışdı. 1944-cü ildə plandan əlavə 450 ton neft məhsulları istehsal olunmuşdu. 65 1941-1945-ci illərdə neft emalçıları 22 milyon ton neft məhsulları istehsal etmişdilər. Onun yarıdan çoxu yanacaq və sürtkü məmulatları, o cümlədən 3314 min tonu aviasiya benzini, 1216 min tonu avtomobil benzini, 4612 min tonu yağ və 2 milyon tona qədəri dizel yanacağı idi. Həmin illərdə Bakının neft emalı zavodları cəbhəyə bir milyon ton və ya 20540- dan çox sistern B-78 aviabenzini göndərmişdi. 66
Belə ki, müharibədə ordunun döyüş texnikasının 75-80 faizi Azərbaycan neftçilərinin qəhrəman əməyi nəticəsində hərəkətə gətirilmişdi. 67 Bakının Böyük Vətən müharibəsində rolunu sovet ordusunun sərkərdələri - Sovet İttifaqı 16
marşalları G.K.Jukov, R.Y.Malinovski, F.İ.Tolbuxin və başqaları dəfələrlə qeyd etmişlər. Marşal G.K.Jukov yazırdı: "Bakı neftçiləri cəbhəyə və ölkəyə vətənimizin müdafiəsi üçün, düşmən üzərində tezliklə qələbə üçün nə qədər lazım idi, o qədər də yanacaq vermişdilər". 68 Bakı neftçilərinin qəhrəman əməyi qızıl orduda yüksək qiymətləndirildi. Cəbhə komandirlərindən, əsgərlərdən, general və admirallardan Azərbaycan Mərkəzi Komitəsinə, Bakı Komitəsinə məktub və teleqramlar gəlirdi. Azərbaycanın yüngül, yeyinti və yerli sənayesi də öz işlərini hərbi tələblər əsasında qurmuşdu. Yüngül sənaye müəssisələri hərbi geyimlər hazırlayırdılar. 1941-ci ildə Rostovdan köçürülmüş ayaqqabı fabriki əsasında Bakıda əsgərlər üçün ayaqqabı fabriki işə salınmışdı. Respublikada qızıl orduya döyüş ləvazimatı, keçə ayaqqabı, paltar, kimyəvi silahlar əleyhinə geyim, hərbi hospitallar üçün mebel, yanğın əleyhinə alətlər və s. ləvazimat istehsal edilirdi. Konserv zavodları 70 növ konserv istehsalına başlamışdı. Hər ay respublikada istehsal olunan 50 tona yaxın çayın qablaşdırılması üçün 1941-ci ildə Bakıda fabrik tikilmişdi. 1941-ci ildə Bakı ət kombinatında ordu üçün yeyinti konsentratı hazırlayan xüsusi sex fəaliyyət göstərirdi. 1941-ci ildə ət kombinatında, süd zavodlarında tibb preparatları hazırlayan xüsusi sexlər yaradılmışdı. Burada SSRİ-də ilk dəfə buynuz və dırnaqdan plastmas istehsalına başlanmışdı. 1942-ci ilin əvvəllərində kombinat artıq 40 adda məhsul istehsal edirdi. 69
Azərbaycanda meşə və ağac emalı sənayesinin vələs, fıstıq və dəmirağaclarından hazırlanmış məhsullarından təyyarə istehsalında geniş istifadə olunurdu. Respublikada tibb preparatları və onlar üçün xammal, kalsium-xlorid, natrium-xlorid, yodlu kalium, ağ streptosid, cərrah ipək sapı, tənzif, pambıq, şpris istehsal olunurdu. Müharibə illərində Azərbaycan toxuculuq kombinatı iki dəfə birinci yeri və DMK-nın bayrağını qazanmışdı. Volodarski adına tikiş fabriki dörd dəfə birinci yerə, ÜİHİMŞ və SSRİ Yüngül Sənaye Nazirliyinin bayrağına layiq görülmüşdü. Sərrac-yəhər fabriki, dəri-qalantereya fabriki də mükafatlandırılmışdı. 1941-ci ildə Rostovdan gətirilən avadanlıq əsasında Bakıda rezin məmulatları fabriki işə düşdü. Neft sənayesi müəssisələri üçün mallar, habelə Zaqafqaziya cəbhəsi komandanlığının tapşırığı ilə yandırıcı şüşələr üçün halqa istehsalına başlandı. Xalq istehlakı və kommunal təsərrüfatı üçün mallar istehsal edən metal məmulatları zavodu müharibənin əvvəllərindən əsgər qazanı, maska toru, yanğın nərdivanı, hərbi armatur, Bakı mebel fabriki hərbi arabalar buraxmağa başladı. Oktyabr rayon kombinatında dəri, ətriyyat, keçə, trikotaj istehsal edən yeni sexlər yaradıldı.
17
Müharibə illərində respublikanın müəssisələri 1419 min ədəd şinel, 4227 min dəst yay geyimi, 3097 min alt paltarı, 1977 min cüt çəkmə, 1417 min patron çantası, 1468 min dəst trikotaj istehsal etmişdi. 70
çətinliklərini dəf edərək verilən planları artıqlaması ilə yerinə yetirirdilər. Bakı tütün fabriki əməkçilərinin fədakar əməyi Azərbaycan hökuməti tərəfindən dəfələrlə qeyd olunmuşdu. Respublika yeyinti sənayesi işçiləri əhalini xüsusən müharibə şəraitində çox vacib olan "C" vitamini ilə təmin edə bilmişdilər. Ət-Süd Sənayesi Komissarlığı müəssisələrində insulin istehsalı altı dəfə artmışdı. 71
zəifliyinə, kəndlilərin narazılığına bel bağlayırdı. Lakin mövcud siyasi, iqtisadi sistem faşist qəsbkarlarını dəf etmək üçün kənd əhalisini də səfərbər edə bildi. ÜİK(b)P MK və SSRİ XKS-nin 1941-ci il avqustun 16-da qəbul etdiyi 1941-ci ilin dördüncü rübünün hərbi-təsərrüfat planında arxa cəbhədə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının artırılması mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. İlk növbədə ordunu çörəklə və başqa ərzaq məhsulları ilə təmin etmək, bunun üçün əkin sahələrini genişləndirmək, taxıl istehsalını artırmaq lazım idi. Kənd əməkçilərinə rəhbərliyi gücləndirmək məqsədilə 1941-ci ilin avqustunda fövqəladə orqanlar - 79 MTS və sovxozda siyasi şöbələr təşkil olunmuşdu. 72 MTS-lərin siyasi şöbələri kənd təsərrüfatı planlarının vaxtında yerinə yetirilməsinə, əmək intizamının yüksəldilməsinə nəzarət edirdilər. İşçi qüvvəsinin böyük əksəriyyəti, kəndin ixtisaslı qüvvələri - mexanik və sürücülər, kombaynçı və traktorçular cəbhəyə getmişdilər. Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının bütün ağırlığı qadınların və yeniyetmələrin üzərinə düşürdü. 1940-cı ildə Azərbaycan SSR-də 667,2 min əmək qabiliyyətli kolxozçu vardısa, 1941-ci ildə onların sayı azalaraq 441 minə düşmüşdü. Kolxoz və sovxozların maddi-texniki əsası xeyli zəif idi. Müharibənin birinci ilində ordunun ehtiyacları üçün Azərbaycan Respublikasından 5457 yük maşını, 672 digər avtomaşınlar, 476 traktor və 50 mindən artıq at verilmişdi. 73
qadın cəlb olunmuşdu. Kənd təsərrüfatına ixtisaslı kadrlar hazırlamaq üçün 17 məktəb fəaliyyət göstərirdi. Respublikada 1941-1942-ci illərdə hazırlanmış 10 min mexanizatorun yarıdan çoxunu qadınlar təşkil edirdi. 1944-cü il ərəfəsində traktorçuların 61,7, kombaynçı köməkçilərinin 52,2 faizi, təmir işçilərinin 3,33 faizi və sürücülərin 25,4 faizi qadınlar idi. Respublikanın MTS, kolxoz və sovxozlarında yeniyetmələrdən ibarət 157 yüksək məhsul briqada və manqası yaranmışdı. Kənd təsərrüfatı mexanizatorlarının 70 faizi yeniyetmələr idi. 74 1943- 18
cü ildən respublika əkin sahələrində azərbaycanlılarla birgə Ukrayna və Şimali Qafqazdan köçürülmüş əkinçilər də çalışırdılar. Kənd təsərrüfatı üzrə çöl işlərinə qulluqçular, məktəblilər, texnikumların və ali məktəblərin tələbələri cəlb olunurdular. Bir çox rayonlarda kolxozlar daxili torpaq və toxum ehtiyatları hesabına əkin sahələrini 10-15 faiz genişləndirdi. Kolxoz və sovxozlarda "Cəbhəyə və ölkəyə daha çox çörək, ət və sənaye üçün xammal verək!" şüarı altında staxanovçular və kənd təsərrüfatı qabaqcılları hərəkatı geniş vüsət aldı. 1941-ci il dekabrın 1-nə Azərbaycan kolxozçuları Müdafiə Fonduna 2850 baş iribuynuzlu və 23120 baş xırdabuynuzlu heyvan, 1079 baş donuz, 10640 sentner taxıl, 36140 litr süd, 20439 kiloqram yağ, 130 ton kartof, 194 ton göyərti, 62200 ədəd yumurta və digər məhsullar verdilər. 75
çalışan əməkçilər kənd təsərrüfatı məhsulları tədarükündə mühüm nailiyyətlər əldə etdilər. Əkin sahəsi 1941-ci ilə nisbətən 15 min hektar artdı. 1095,8 min hektar əkin sahəsinin 852 min hektarı taxıl əkininə ayrıldı. 76 1942-ci ildə Azərbaycan kolxoz və sovxozları dövlətə 1941-ci ildən 2583934 pud artıq taxıl, 282962 pud ət, 210012 pud göyərti, 40965 pud yun, habelə kolxozlar 1943-cü ilin planları hesabına 440060 pud ot, 8211 pud yağ, 8 pud pendir, 29699 pud yun, 59755 pud ot və s. təhvil verdi. 77
texnika və avadanlıq istehsalını artırdı. DMK-nın qərarı ilə Ukraynadan və Şimali Qafqazdan kənd təsərrüfatı maşınları zavodlarının köçürülməsi hesabına hələ 1942-ci ildə Gəncədə kənd təsərrüfatı maşınlarını təmir və onlar üçün ehtiyat hissələri istehsal edən zavod yaradılmışdı. 78 Bakının maşınqayırma zavodları MTS- lər üzərində hamiliyi genişləndirdilər. Təkcə 1943-cü ilin birinci yarısında Bakıdan kəndlərdə işləməyə 200-dən artıq ixtisaslı fəhlə göndərildi. 79
adına zavodun kollektivi 1943-cü ildə Ümumittifaq sosializm yarışında birinci yeri tutdu və ona ÜİHİMŞ-nin və SSRİ Əkinçilik Xalq Komissarlığının Keçici bayrağı və pul mükafatı verildi. 1943-cü ildə Azərbaycanın kənd zəhmətkeşləri dövlətə plandan əlavə 1 milyon pud taxıl, 21,5 min pud ət, 48 min pud tərəvəz, 2,2 min pud yun verdilər. Heyvandarlığın inkişaf planı iribuynuzlu heyvanlar üzrə 106,3 faiz, qoyun və keçilər üzrə 124 faiz, donuzlar üzrə 118 faiz yerinə yetirildi. 1943-cü ildə Azərbaycan kolxozçularının qəhrəman əməyi hökumət tərəfindən yüksək qiymətləndirildi, kənd təsərrüfatında çalışan 485 nəfər SSRİ-nin orden və medalları ilə təltif olundu. 80 Respublika kəndliləri 1944-cü ildə mühüm uğurlar qazandılar. Müharibənin çətinliklərinə baxmayaraq, maldarlığın inkişafı dayanmadı, kolxoz sürüləri 1940-cı ilə nisbətən bir milyon baş çoxaldı, heyvandarlıq 19
məhsulları istehsalı artdı. Müharibə illərində heyvandarlığın inkişafında qazandığı müvəffəqiyyətlərə görə Azərbaycan SSR dörd dəfə Dövlət Müdafiə Komitəsinin Qırmızı bayrağını almış, 45 min zəhmətkeş orden və medallarla təltif edilmişdi. 81
hissələrin hərəkəti, onlara silah, sursat, ərzaq daşınması, habelə əhalinin, müəssisələrin köçürülməsi, sənayenin xammala tələbatının ödənilməsi nəqliyyatın ahəngdar işləməsi sayəsində vaxtında təmin olunurdu. Respublika dəmir yollarında qatarların müntəzəm hərəkətini təşkil etmək məqsədilə 1941-ci il iyunun 24-dən xüsusi hərbi cədvəl tətbiq olunmuş, vağzalların hava hücumundan müdafiəsi, 82 işıq və səs siqnalları olmayan xüsusi qatarlar təşkil edilmiş, sərnişin vaqonları hərbi-sanitar vaqonlarına çevrilmişdi. 83 Bakı dəmir yolu əsasən yanacaq daşınması ilə məşğul idi; 1941-ci ilin iyul ayında 1560 sistern daşınmışdısa, avqustda bunun sayı 2325-ə çatmışdı. 84
Odessa, Taqanroq, Novorossiysk və digər şəhərlərin 450-dən çox müəssisəsindən köçürülmə yüklər daxil olmuşdu. 85
1941-ci il oktyabrın 1-də bağlanmış üçtərəfli sazişlə, habelə ABŞ-ın "Lend-Liz" kredit və icarə haqqında qanununun həmin ilin noyabrında SSRİ-yə də şamil edilməsi ilə bağlı Böyük Britaniya və ABŞ İran körfəzi, habelə İran ərazisindəki dəmir yolları, sonra isə quru və dəniz yolları vasitəsilə müxtəlif təyinatlı yüklər göndərməyə başlamışdılar. Müharibə illərində ABŞ və İngiltərədən, sonralar isə Kanadadan SSRİ-yə 400 min avtomobil, 2,6 mln ton neft və neft məhsulları, 9,6 min top, 10,8 min tank və 18,7 min təyyarə göndərmişdilər ki, bunlar da Azərbaycan dəmir yolu nəqliyyatı vasitəsilə təyinat yerlərinə çatdırılmışdı. 86 Hərbi
yüklərin daşınması üzrə işlərə rəhbərlik edənlərdən biri də azərbaycanlı general- mayor Ə.M.Əzizbəyov idi. 87
zavodları da Bakı limanı vasitəsilə ölkənin şərq rayonlarına göndərilirdi. Osipenko, Mariupol və başqa sənaye şəhərlərindən köçürülən sənaye müəssisələrinin avadanlıqları da Bakıdan keçirdi. Azərbaycan dəmir yolu cəbhəni yanacaq və döyüş ləvazimatı ilə təchiz edən xətlərdən idi. Azərbaycan dəmiryolçuları 1500 parovoz təmir edərək, ölkənin müxtəlif dəmir yolu xətlərinə göndərmiş, o cümlədən təmir olunmuş 925 parovoz Xəzər dənizi vasitəsilə şərqə yola salınmışdı. 88
Azərbaycanda yeni dəmir yol xətləri çəkilir, əlavə ikinci yollar inşa edilirdi. 89 Culfa-Mincivan dəmir yolu yenidən qurulmuş, Osmanlı -Astara, Salyan- Neftçala, Papanino-Ağcaqabul yolu çəkilmiş, Yevlax-Stepanakert darxətli dəmiryol hissəsi inşa olunmuş, Bakı və Biləcəri stansiyalarında dairəvi dəmir yol 20
xətləri istifadəyə verilmişdi. Azərbaycanda dəmir yol xətlərinin ümumi istismar uzunluğu 1645,5 km-ə, o cümlədən ikinci dəmir yol xətlərinin uzunluğu 431 km-ə, avtoblokirovka quraşdırılmış dəmir yol xətlərinin uzunluğu isə 181 km-ə çatdırılmışdı. 90
Azərbaycan dəmir yolunda növbə planını yerinə yetirənlər -"ikiyüzçülər" və "beşyüzçülər" hərəkatı geniş yayılmışdı. 1943-cü ildə Zaqafqaziya dəmir yolu Bakı şöbəsinin bir qrup işçisi orden və medallarla təltif olunmuşdu. Bakı lokomotiv deposunun qatar sürücüsü Firudin Ağayevə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adı verilmişdi. 91 Dəmiryolçulardan 36 nəfəri orden və medallarla, 116 nəfər isə SSRİ Dəmir Yolları Komissarlığının Şərəf nişanı ilə təltif edilmişdi. 92
illərdə Zaqafqaziya dəmir yolunun Bakı şöbəsi dəmiryolçuların fədakar əməyi nəticəsində cəbhəyə və xalq təsərrüfatının ehtiyacları üçün 1 mln 600 min vaqon, 93 o cümlədən 480 min vaqona qədər quru yük və 500 min sistern neft məhsulları göndərmişdi. 94
Azərbaycan dəmiryolçuları azad olunmuş rayonların dəmiryolçularına da köməklik göstərirdilər. Depo və yol emalatxanalarının kollektivləri bu rayonların stansiyalarına avadanlıq və alətlər göndərmişdilər. Bakı və Biləcəri depolarından Stalinqrad, Tixoretski, Minvod, Qafqaz və başqa stansiyalar üçün 36 adda 1000- dən çox alət, iki kompleks "Bekker" qaldırıcı kranı, şpalları qaldırmaq üçün avadanlıq, üç elektrik mühərriki, dörd çilingər dəzgahı, Kirovabad (Gəncə) deposundan Şimali Qafqaz dəmiryolçularına beş dəst çilingər aləti, 100-dən çox parovoz borusu, on dəst ressor və s. materiallar yola salınmışdı. 95
İdarəsini (Kasptanker) təmsil edən Xəzər dəniz nəqliyyatı Azərbaycanın nəqliyyat sistemində əhəmiyyətli yer tuturdu. 1941-ci il iyunun 1-nə olan məlumata görə, "Kasptanker"in ümumi yükgötürmə qabiliyyəti 205,720 ton olan 69 tankeri, "Kaspflot"un isə ümumi yük tutumu 79330 ton olan 76 gəmisi var idi. 96
göstərişi ilə bu idarələrdən Xəzər Hərbi Donanmasına sərnişin daşımaq məqsədilə ümumi yük tutumu 14718 ton olan 11 tanker ayrılmışdı. 97 "Dağıstan", "Türkmənistan", "Qırğızıstan" sərnişin teploxodları yaralıları daşımaq üçün üzən hospitala çevrilmişdi. 1941-ci ilin avqustunda "Kaspflot" və "Kasptanker"in 30 gəmisi, o cümlədən "Dağıstan", "Baksovet", "Osetiya", "Kuybışev", "Spartak", habelə "Komintern" tankeri Xəzər sahilində döyüş əməliyyatlarında fəal iştirak etmişlər. Xəzər dəniz nəqliyyatçıları əsl qəhrəmanlıq hünəri göstərirdilər. 1942-ci ilin yayında Bakı dəniz limanının müxtəlif təyinatlı yüklərlə dolu olduğu bir vaxtda, DMK-nın təcili tapşırığı ilə səkkiz gün ərzində Bakıdan Krasnovodska 25 min ton 21
marqans filizi, 2,5 min ton metal xəlitəsi və 3 min ton kükürdün yola salınması buna əyani sübutdur. 98
1942-ci ilin ortalarında Xəzər dənizində vəziyyət xeyli mürəkkəbləşmişdi. Stalinqrad yaxınlığında döyüşlərlə yanaşı, alman-faşist təyyarələri dəmir yolları və gəmiləri də ardıcıl bombalayırdılar. Xəzər dənizçiləri düşmən təyyarələrinin gəmilərə basqınlarını dəf etməli olurdular. 1942-ci ilin oktyabrında Həştərxana gedən "Ağa-malıoğlu" gəmisi, "Jdanov" tankeri havadan hücum nəticəsində zədə almış, ağacdan düzəldilmiş 21 saylı şalanda yanmış, həmin ilin noyabrında isə yenə həmin istiqamətdə hərəkət edən "Qulubəyov" tankeri və "Amerika" şalandası batırılmışdı. 99
müdafiə topları, zenit pulemyotları qoyulmuşdu. Düşmən təyyarələrinin basqınları zamanı da Xəzər dənizçiləri böyük igidlik və mərdlik göstərirdilər. "Çiçerin" gəmisinin heyəti bir düşmən təyyarəsini vurmuşdu. Xəzər dənizçiləri benzin daşımağa uyğunlaşdırılmamış neftdaşıyan gəmilərlə Mahaçqaladan Həştərxana və Krasnovodska 329 min ton neft məhsulları, o cümlədən 135 min ton benzin daşımışdılar. 100
sisternləri gəmilərin yedəyinə alıb aparırdılar. Bu üsulla onlar Bakıdan Krasnovodska 35 neftdaşıyan dəmir yol sisterni, Mahaçqaladan Krasnovodska hər birinin beş ton ağırlığı olan neft çənləri daşımışdılar. 101
Müharibə dövrünün çətinliklərinə mərdliklə sinə gərən dənizçilər plan tapşırıqlarını və öhdəlikləri şərəflə yerinə yetirirdilər. Bu illərdə "Kasptanker" cəbhə üçün 2 milyon 400 min ton benzin daşımışdı. "Kaspflot"un gəmiləri 1942-ci ildən 1945-ci ilin avqustuna qədər İran limanlarından, Krasnovodsk və Mahaçqaladan Bakıya müxtəlif təyinatlı 2783 min ton mal gətirmişdi. 102
qalay, kimyəvi məhsullar göndərməyə başladılar. 103
SSRİ-yə gətirilən döyüş texnikası, silah, sursat və ərzağın bir hissəsi 1942-1945-ci illərdə İran körfəzindən keçməklə, İranın Xürrəmşəhr və Bəndər-Şahpur limanlarından göndərilirdi. Bu sahədə Azərbaycan dəniz nəqliyyatı işçiləri xüsusilə fərqlənirdilər. 104
orden və medalları ilə təltif olunmuşdu. "Kasptanker"in kollektivi 14 dəfə DMK- nın Keçici Qırmızı Bayrağını, 4 dəfə ÜİHİMŞ və Dəniz Donanması Xalq Komissarlığının Qırmızı Bayrağını almışdı. "Kaspflot"un kollektivinə iki dəfə DMK-nın, beş dəfə ÜİHİMŞ və Dəniz Donanması Xalq Komissarlığının Qırmızı bayraqları verilmişdi. 105
22
1941-1945-ci illərdə Azərbaycan xalq təsərrüfatından orduya 5457 yük, 371 minik maşını və 301 digər avtomobil səfərbər edilmişdi. 106
Buna baxmayaraq, Azərbaycan avtomobil nəqliyyatı işçiləri cəbhənin ehtiyaclarının təmin olunmasında fəal iştirak etmişlər. Mövcud vasitələrdən daha səmərəli istifadə olunması üçün tədbirlər həyata keçirilirdi. 1942-ci ildə Bakıda 2 saylı avtomobil təmiri zavodu və avtomobil ehtiyatı hissələri hazırlayan "Avtodetal" zavodu yaradıldı. 107
Yol işçiləri hərbçilərin köməyi ilə daha vacib magistralları tamamilə yenidən qurdular. 1941-1945-ci illərdə qara çınqıldan örtük salınmış 919 km yol istismara verilmişdi ki, bunlar da Bakı-Astara, Arazdayan- Culfa,
Bakı-Şamaxı-Gəncə-Ağstafa-Qazax-Qırmızı körpü-Gürcüstan sərhədinədək, Yardımlı-Demon, Lerik-Kəlviyaz-Sərhəd məntəqəsinədək, Xəzri- Zukul, Qusarçay-Xudat və başqa hərbi, təsərrüfat əhəmiyyətli yollar idi. 108
Eyni zamanda Astara, Laçın-Zabux və Biçənək aşırımı-Naxçıvan yolları genişləndirilib, Culfa-Tbilisi-Orconikidze yolunun Azərbaycan hissəsində hərbi məqsədlə fasiləsiz hərəkət təmin edilmişdi. Salyanda Kür çay üzərində salınan iri körpü ilə yanaşı, Göyçay, Əlincəçay, Qumbaşı, Pensərçay və digər yerlərdə iri metal və dəmir-beton körpülər tikilmişdi. 109
müharibənin tələblərinə uyğun qurub, cəbhə ilə arxanın fasiləsiz, möhkəm və etibarlı əlaqəsini təmin etməyə çalışırdılar. 1941-1945-ci illərdə respublikada 600-ə qədər rabitə müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi. 110 Rayonlararası hava xətlərindən geniş istifadə edilmiş, mövcud Bakı- Moskva, Bakı-Minvod-Stavropol, Bakı-Həştərxan magistral hava nəqliyyatı xətlərinin fəaliyyəti yaxşılaşdırılmışdı. 111 Müharibə şəraitində respublika rayonlarının hamısının Bakı şəhəri ilə telefon rabitəsi fəaliyyət göstərirdi. 1942-ci ildə müxtəlif rabitə kursları və məktəblərində, habelə fərdi şagirdlik yolu ilə cəbhəyə göndərilmiş ixtisaslı rabitə işçilərini əvəz edə biləcək 1194 nəfər rabitə işçisi hazırlanmışdı. 112
Şəhər telefon stansiyalarının sayı 84-ə, abonentlərin sayı 20489-a çatdırılmışdı. 113 1945-ci ildə artıq 41 sovxoz, 165 kolxoz və 69 MTS telefonlaşdırılmışdı. 114
Radio rabitəsinin keyfiyyətli verilişlərlə fasiləsiz fəaliyyətinə xüsusi diqqət yetirilirdi. Respublikada radio qovşaqlarının sayı 74-dən 85-ə, radio nöqtələrinin sayı isə 60 minə çatmışdı. 115 Hərbi xəstəxanalar radiolaşdırılmış, Moskva, Ufa, Aşqabad, Tbilisi şəhərləri ilə yeni radio rabitə əlaqəsi yaradılmış, Bakı radio mərkəzində yenidənqurma və təmir işləri görülmüşdü. 116 Siyəzən və Sumqayıtda yeni radio qovşaqları qurulmuş, Neftçala, Saatlı, Mərəzə, Naftalan, Ağsu, Ağstafa, Xıllı, Xaldan və Xudatda radiolaşdırma işləri aparılmışdı. 117
həyatda işlərin hərbin tələblərinə uyğun yenidən qurulmasında, əmək və istehsalat 23
intizamının güclənməsində Azərbaycan SSR xüsusilə fərqlənmişdi. Azərbaycan xalqı faşistlərlə ölüm-dirim müharibəsi aparan ölkədə ön və arxa cəbhənin yanacaq, silah, sursat, ərzaq, geyim, tibb ləvazimatı və s. strateji mallarla təmin olunmasına öz layiqli töhfəsini vermişdi. Neft Bakısının qızıl ordunun alman faşizmi üzərində qələbə çalmasında müstəsna, həlledici rolu olmuşdur.
Yüklə 15,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|