TarġXĠ 1941-2002-ci illər yeddġ CĠlddə

ĠCTĠMAĠ-SĠYASĠ HƏYAT 

 

(1945-1960-cı illər) 

 

§1. TOTALĠTAR SĠYASĠ REJĠMĠN SƏRTLƏġMƏSĠ 

 

İkinci dünya müharibəsi, onun tərkib hissəsi - Böyük Vətən müharibəsi başa 

çatdıqdan sonra bəşəriyyətin ictimai-siyasi həyatında köklü dəyişikliklər baş verdi. 

Sovetlər ölkəsində 1945-ci ilin sentyabrında Dövlət Müdafiə Komitəsi fəaliyyətini 

dayandırdı.  1946-cı  il  fevralın  10-da  SSRİ  Ali  Sovetinə  yeni  seçkilər  keçirildi. 

Həmin  ilin  martında  SSRİ  Ali  Soveti  xalq  komissarları  sovetlərini  nazirlər 

sovetlərinə  çevirmək  haqqında  qanun  qəbul  etdi.

1

  İ.V.Stalin  SSRİ  Nazirlər 

Sovetinin  sədri  təsdiq  olundu.  Əslində  siyasi  hakimiyyət  yenə  də  ÜİK(b)P  MK 

Siyasi  Bürosunun  əlində  idi.  Az  sonra  bu  siyasi  qurum  da  praktiki  olaraq 

fəaliyyətdən  qaldı.  Stalin  dövləti  və  partiyanı  MK  Siyasi  Bürosunun,  1952-ci  il 

oktyabrından  (partiyanın  XIX  qurultayından  sonra)  isə  MK  Rəyasət  Heyətinin 

daxilində  şəxsi  seçimi  ilə  yaradılan  "üçlük",  "beşlik",  "altılıq"  və  s.  vasitəsilə 

təkbaşına idarə etməyə çalışırdı. Partiya nizamnaməsi pozulur, ali orqanlar vaxtlı-

vaxtında  çağırılmır  (XVIII  qurultayla  XIX  qurultay  arasından  13  il  yarım 

keçmişdi), kollegiallıq prinsipinə əməl olunmurdu.

2

 

Stalinin  şəxsiyyətinə  pərəstiş,  onun  əlaltılarının  partiyaya,  dövlətə  zidd 

hərəkətləri  və  siyasi  avantürist  Beriyanın  cinayətkar  fəaliyyəti  totalitar  rejimin 

güclənməsinin əsas səbəblərindən idi. 1949-cu il aprelin 12-də şəhər və rayon milis 

orqanlarında  siyasi  idarələr  yaradıldı,  avqustun  9-da  paytaxtlarda,  o  cümlədən 

Bakıda  milisə  xüsusi  hüquqlar  verildi,  oktyabrın  13-də  milis  SSRİ  Dövlət 

Təhlükəsizlik  Nazirliyinin  tabeçiliyinə  keçirildi.

3

  Fikirlərə  nəzarət,  gizlin  izləmə, 

çuğulluq  (donos)  genişləndi.

4

  Əsassız  repressiyalar  başlandı.  Repressiyanın  əsas 

hədəfləri,  ilk  növbədə,  əsirlikdən  qayıtmış  müharibə  iştirakçıları  oldular.  Vətənə 

qaytarılan  keçmiş  əsirlərin  üzərində  və  ''tələbələrin  əhvali-ruhiyyəsinə  nəzarət" 

gücləndirildi.  Partiya  dövlət  mətbuatında  və  başqa  ideoloji  təbliğat  vasitələrində 

1952-ci

 

ilin sonu - 1955-ci ilin əvvəllərində dərc olunan materiallarda 1937-ci ilin 

qanlı havası sezilirdi.

5

 

Stalinin şəxsiyyətinə pərəstişi formalaşdırmaq totalitar üsuli-idarəni daha da 

gücləndirməyin vasitələrindən biri idi. 

Totalitar  rejimin  sərtləşməsinin  təzahürlərindən  biri  elm,  ədəbiyyat  və 

incəsənət  üzərində  "hakim"  ideologiyanın  inhisarının  daha  da  güclənməsi  idi. 

---

107 

 

ÜİK(b)P  MK  1947-1951-ci  illərdə  fəlsəfə,  biologiya,  fiziologiya,  siyasi  iqtisad, 

dilçilik və başqa elm sahələri üzrə açdığı "elmi" diskussiyalarda əslində geniş elmi 

mübahisə  yox  idi,  "marksist"  maskası  geymiş  elmdə  təsadüfi  fırıldaqçılar, 

ehkamçılar hökm edirdilər. Bu cür həqiqi elmdən uzaq olan, "hakim ideyaya" tabe 

olmaq məqsədini daşıyan saxta tədbirlər ölkədə elmin inkişafına ciddi ziyan vurdu. 

Genetika belə, lazımsız elm kimi yasaq edilmişdi. 

Azərbaycanda  da  "Lisenko  məktəbinə"  uyğunlaşmayan  bioloqlar  - 

M.Ə.Axundov və başqaları təqib olunurdular. Şəxsiyyətə pərəstişin ağır nəticələri 

ictimai,  humanitar,  ələlxüsus,  tarix  elmində  özünü  daha  çox  göstərirdi.  XX  əsrin 

tarixinə  aid  tədqiqatlar  "ÜİK(b)P  tarixinin  qısa  kursu"nun  təsiri  altında  qalmışdı. 

Faktlar  saxtalaşdırılırdı.  Şimali  Azərbaycanın  çar  Rusiyası  tərəfindən  istilası 

haqqında həsətinə qarşı çıxış edən mütərəqqi milli burjuaziyanın nümayəndələrinin 

müstəqil  Azərbaycan  Respublikası  uğrunda  mübarizəsi  saxtalaşdırılırdı.  Sovet 

üsuli-idarəsinin, təkpartiyalı siyasi sistemin, cəmiyyət həyatının bütün sahələrində 

partiya  amirliyinin,  ictimai  mülkiyyətin,  "sosialist"  istehsal  münasibətlərinin 

ziddiyyətləri ört-basdır olunurdu.

6

 

Həqiqəti yazmaq cəhdlərinin qabağı tezliklə təqib, habelə müxtəlif cəzalarla 

alınırdı.  Mir  Cəfər  Bağırovun  əlaltıları  olan  satqınlar  dəstəsi  -  Markaryan, 

Qriqoryan,  Yemelyanov-Borşov  və  Sumbatov-Topuridze,  Atakişiyev  Azərbaycan 

xalqının  ən  qabaqcıl,  nüfuzlu  şəxsiyyətlərinə,  ələlxüsus  millətin  mənəvi  aparıcı 

təbəqəsi  olan  ziyalılara  qarşı  səlib  yürüşünə  başlamışdılar.  Azərbaycan  neftçi 

alimlərindən  Ələşrəf  Əlizadə,  Baxışbəy  Sultanov,  Əli  Muradbəyli  Cəmil,  Yusif 

Səfərov,

7

  filosoflardan  Heydər  Hüseynov,  Əli  Əlizadə,  yazıçılardan  Əbülhəsən 

Ələkbərzadə,  şairlərdən  Səməd  Vurğun,  bəstəkarlardan  Üzeyir  Hacıbəyov  və 

başqaları təqiblərin əsas obyektləri idilər.

 

İstedadlı  filosof,  görkəmli  alim  və  ictimai  xadim,  akademik  Heydər 

Hüseynovun  1949-cu ildə çap olunmuş "Azərbaycanda XIX əsr ictimai və fəlsəfi 

fikir  tarixindən"  əsəri  Stalin  mükafatı  almışdı.  Elmi-ictimaiyyət  və  cəmiyyət 

tərəfindən ehtiramla qəbul olunmuş kitab "Şamilin başçılığı ilə hərəkat, müridizm, 

guya  Rusiya  xalqına  qarşı  mübarizə  kimi  qiymətləndirilmiş",  məhz  buna  görə 

Stalin  mükafatı  hökumətin  qərarı  ilə  ləğv  edilmişdi,  müəllif  ağır  təqiblərə  məruz 

qalmış, özünə qarşı haqsızlığa görə intihar etmişdi.

9

 

Ədəbi jurnallar, teatr repertuarları və kino sənəti haqqında ÜİK(b)P MK-nın 

1946-1948-ci illərdə qəbul etdiyi qərarlarda bədii formanın "yüksək ideyalara" tabe 

edilməsinin  "geniş  proqramı"  verilmişdi.  Ədəbiyyat  və  incəsənətdə  fərdiliyə, 

milliliyə  "formalizm"  damğası  vurulurdu.  "Sosialist  realizmi"  ideoloji  qəlibindən 

kənara  çıxmaq,  cəmiyyətin  həyatında  mövcud  olan  nöqsanlardan,  ziddiyyətlərdən 

danışmaq olmazdı. 

---

108 

 

Azərbaycan  xalqının  dastanları  feodal  münasibətlərini  təbliğ  etməkdə, 

qeyri-xəlqilikdə  ittiham  olunurdu.  Türk  dünyasının  möhtəşəm  orta  əsr  abidəsi 

"Kitabi-Dədə  Qorqud"  "irticaçı  feodal-xan  eposu"  adı  ilə  damğalanmış,  onun 

tədqiqatçıları təqiblərə məruz qalmışdılar. A.A.Bakıxanov idealizmdə, fanatizmdə, 

xan və bəyləri müdafiə etməkdə, M.M.Kazım bəy "çarizmin sadiq qulu" olmaqda 

günahlandırılırdı. 

Akademik 

M.A.Dadaşzadə 

"Türkiyə 

casusu" 

kimi 

damğalanmışdı.  Akademik,  yazıçı  M.İbrahimov,  professor,  SSRİ  Elmlər 

Akademiyasının  müxbir  üzvü  A.O.Makovelski  elmi-siyasi  sayıqlığı  itirməkdə 

tənqid  edilmişdi.  M.Rəfili  "kosmopolit"  damğası  ilə  işdən  uzaqlaşdırılmış, 

Süleyman  Vəliyev  sürgün  olunmuşdu.  M.C.Bağırov  AK(b)P  XIX  qurultayında 

(1952,  sentyabr)  Səməd  Vurğunu  hədələyərək,  "Sən  ləngimədən  kommunizmin 

əlifbasından başlamalısan, yoxsa məhv olacaqsan" - demişdi.

10

 

Mərkəz azərbaycanlılara etibar etmirdi, mühüm vəzifələrin çoxuna, xüsusən 

güc orqanlarına başqa millətlərin, əsasən rus və  ermənilərin nümayəndələrini cəlb 

edirdi.  Bu  şovinist  münasibətdən  erməni  millətçiləri  azərbaycanlı  kadrlara  qarşı 

hiyləgərcəsinə  istifadə  edirdilər.  Hətta  M.C.Bağırov  belə  vəziyyətin  güc 

orqanlarında kök saldığını hiss edərək, 1945-1953-cü illərdə Azərbaycan xalqının

 

qatı  düşməni  olan  bir  sıra  erməni  daşnak  fitnəkarlarını  ifşa  edərək  respublikadan 

qovmuşdu.  Qarabağın,  Naxçıvanın  və  başqa  tarixi  Azərbaycan  torpaqlarının 

erməni  ərazisi  olduğunu  "yaradıcılığı"nda  əsaslandırmağa  çalışan  yazıçı  Marietta 

Şaginyanın  Bakıya  gəlməsini  rədd  etmişdi.  O,  eyni  münasibəti  marşal 

İ.Baqramyanın  qardaşı  Baqramova  və  1918-ci  ilin  martında  Bakıda 

azərbaycanlıların  qırğınını  təşkil  edən  Stepan  Şaumyanın  oğlu,  "Böyük  Sovet 

Ensiklopediyası"nın  baş  redaktorunun  müavini  Levon  Şaumyana  qarşı  da  tətbiq 

etmişdi.

11

 

İnzibati-amirlik  üsuli-idarəsinin  güclənməsi,  sözdə  verilmiş  "demokratik" 

hüquqların  çoxunun  təmin  olunmaması  insanların  ictimai-siyasi  həyatda,  dövlət 

idarəçiliyində  fəal  iştirakına  ciddi  maneələr  törədirdi.  "Xalq  hakimiyyəti" 

orqanlarına seçkilər formal, inzibati nəzarət, hətta təzyiq altında keçirilirdi. 

Zehni  inkişaf  səviyyəsi  yüksək  olan  əhalinin,  xüsusən  gənclərin  arasında 

mövcud  quruluşun  ziddiyyətlərini,  həqiqi  mahiyyətini  dərk  edənlər  çoxalırdı. 

Təşkilatlanmaq  və  mübarizə  aparmaq  arzusunda  olanlar  da  vardı.  Gizli  fəaliyyət 

göstərən "İldırım" təşkilatının üzvü olan bir  qrup vətənpərvər və  romantik  gənc  - 

İsmixan  Rəhimov,  Gülhüseyn  Abdullayev,  Hacı  Zeynalov,  Kamal  Əliyev,  Aydın 

Vahidov  və  b.  Azərbaycanın  azadlığa  çıxması  üçün  xalqa  onun  qüvvələrini 

birləşdirə  biləcək  güclü,  tanınmış  bir  liderin  rəhbərlik  etməsini  vacib  bilərək, 

S.Vurğuna gizli məktubla müraciət etmişdilər ki, bu missiyanı öz üzərinə götürsün. 

İstibdada  qarşı  açıq  mübarizə  üçün  hələ  real  vəziyyət  yaranmamışdı.  Təşkilat 

---

109 

 

1947-ci ilin əvvəllərində fəaliyyətini dayandırdı. 1948-1949-cu illərdə onun 8 fəal 

üzvü həbs edilib sürgün olundu.

12

 

Xaricdə  fəaliyyət  göstərən  siyasi  mühacirlərin  də  Azərbaycanda  sovet 

rejiminə  qarşı  fəaliyyəti  genişlənirdi.  Müharibədən  sonrakı  illərdə  Azərbaycan 

mühacirləri  "əski"  və  "yeni"  mühacirlər  adlanan  qruplara  bölünmüşdü,  onların 

arasında  əsas  məsələlərdə  birlik  yox  idi.

13

  M.Ə.Rəsulzadə  1949-cu  ildə  Ankarada 

"Azərbaycan  kültür  dərnəyi"  təşkil  etmişdi.  Onun  rəhbərliyi  ilə  1952-ci  ildən 

Ankarada  "Azərbaycan"  jurnalı  nəşr  olunmağa  başlanmışdı.  Bolşevizmə  qarşı 

mübarizədə  Mirzə  Bala  Məmmədzadə  (1954-cü  ildən  Münhendə  (Almaniya) 

SSRİ-ni öyrənən institutun Azərbaycan dilində nəşr etdiyi siyasi jurnalın redaktoru 

idi),  Əbdürrəhman  Fətəlibəyli-Düdənginski  (1945-1954-cü  illərdə  Münhendə 

ABŞ-ın  təsis  etdiyi  Azadlıq"  radiosunun  Azərbaycan  şöbəsinin  rəhbəri  idi)  və 

başqaları da fəal iştirak edirdilər.

14