TarġXĠ 1941-2002-ci illər yeddġ CĠlddə
Yüklə 27,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
AZƏRBAYCANIN BEYNƏLXALQ
ƏLAQƏLƏRĠ (1945-1990-cı illərdə)
İkinci dünya müharibəsi başa çatdıqdan sonra SSRİ-nin beynəlxalq aləmdə siyasi və iqtisadi nüfuzu xeyli yüksəldi. İlk olaraq Şərqi Avropa və Asiyada onun hərbi və iqtisadi yardımı ilə bir sıra yeni dövlətlər yarandı. Bu dövlətlər siyasi və iqtisadi inkişaf yollarını SSRİ-nin birbaşa müdaxiləsi və köməyi ilə hakimiyyəti ələ keçirmiş sovet təmayüllü Kommunist və Xalq Demokratik partiyalarının işləyib hazırladıqları proqramlar əsasında müəyyən edirdilər. 1945-1961-ci illər ərzində isə Asiya, Afrika, Avropa və Amerika qitələrində "sosialist" inkişaf yolunu seçmiş bir sıra dövlətlər yarandı ki, onların da hamısı ilk siyasi, hərbi və iqtisadi yardımı SSRİ-dən almışdılar. Bu dövlətlər içərisində Şərqi və Cənubi Avropada Polşa, ADR, Çexoslovakiya, Rumıniya, Bolqarıstan, Albaniya, Yuqoslaviya, Cənubi- Şərqi Asiyada, Çin, Vyetnam, Laos, Şimali Afrikada Misir, Liviya və Əlcəzair, Yaxın Şərqdə Suriya və İraq, Amerikada Kuba və başqaları idi. Həmin ölkələrə SSRİ tərəfindən göstərilən yardımda bütün "müttəfiq" respublikalar, o cümlədən Azərbaycan SSR də fəal iştirak edirdi. Bu yardım iqtisadi, ideoloji, kadr hazırlığı və digər sahələri əhatə edirdi. SSRİ dövlətinin apardığı bu siyasət XX əsrin ikinci yarısında dünyanın hərbi-siyasi və iqtisadi cəhətdən iki sistemə bölünməsi ilə nəticələnmişdi. "Sosializm düşərgəsi"nə daxil olan ölkələrlə Sovet İttifaqı arasında olan siyasi iqtisadi və mədəni əlaqələr çox geniş və hərtərəfli idi. Bu isə SSRİ-nin siyasi və strateji maraqlarından irəli gəlirdi. Lakin XX əsrin II yarısında Sovet İttifaqının ideoloji və siyasi fərqlərə baxmayaraq dünyanın inkişaf etmiş ölkələri ilə iqtisadi və mədəni əlaqələri də mövcud idi. Bu əlaqələr dünya xalqlarına Sovet İttifaqında yaşayan xalqların, ilk növbədə iqtisadiyyatının mədəniyyəti və incəsənəti ilə yaxından tanış olmağa imkan yaradırdı. Müharibədən sonrakı illərdə Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə diqqətəlayiq fəaliyyəti olmuşdur. Həmin dövrdə ölkənin ictimai-siyasi, iqtisadi, mədəni və elmi potensialı dünya dövlətləri arasında gedən əməkdaşlıq sistemində özünəməxsus yer tutmuş və çoxsahəli beynəlxalq əlaqələr yaratmışdır. Respublikanın beynəlxalq aləmdə həyata keçirdiyi əməkdaşlığının və əlaqələrinin əsas sahələrindən biri də onun dünyada gedən iqtisadi proseslərdə öz milli potensialının imkanları daxilində 216
iştirakı və bu istiqamətdə Yer kürəsinin müxtəlif qitələrində yerləşən ölkələr ilə geniş iqtisadi əlaqələr yaratmasıdır. Azərbaycanın beynəlxalq iqtisadi əlaqələri öz məzmununa, əhatə dairəsinə və istiqamətlərinə görə ikitərəfli və çoxtərəfli olmuşdur. Bu əlaqələrin özü də müxtəlif dövrlərdə müxtəlif forma və həcmdə həyata keçirilmişdir. 50-60-cı illərdə Azərbaycandan dünyanın müxtəlif ölkələrinə çoxçeşidli sənaye məhsulu göndərilirdi. Əgər 1956-cı ildə Azərbaycanın sənaye məhsulu 14 ölkəyə ixrac olunurdusa, 1 1957-ci ildə respublikadan artıq 20 ölkəyə məhsul ixrac edilirdi. 2 İxrac olunan sənaye məhsullarının növləri də, həcmi də artmışdı. Azərbaycandan dünya ölkələrinə 1947-ci ildə 35, 1958-ci ildə 120, 60-cı illərdə isə 280 adda sənaye məhsulu ixrac edilirdi. İxraca işləyən sənaye müəssisələrinin sayı 1947-1950-ci illərdə 5-dən 17-yə, 1960-1970-ci illərdə isə 60- a çatmışdı. 3 İxracda neft və maşınqayırma sənayesi məhsulları əsas yer tuturdu. Onlar ümumi xarici ixracda 1958-ci ildə 57,4 faiz, 1964-cü ildə isə artıq 62 faiz təşkil edirdilər. 4 1960-cı ildə Azərbaycandan neft məhsullarının ixracı 1958-ci ilə nisbətən 270 faiz artmışdı. 5
Azərbaycandan xarici ölkələrə ixrac olunan məhsulların ümumi çəkisində neft sənayesi üçün avadanlıqlar əsas yer tuturdu. Azərbaycan 1945-1970-ci illərdə bu sahədə dünyanın 15-dən çox ölkəsi ilə əlaqə saxlayırdı. 1970-1990-cı illərdə bu əlaqələr daha geniş miqyasda olmuşdur. 6
işləməsi üçün dövlət orqanları yaradılmışdı. Bunların sayəsində Azərbaycanın beynəlxalq iqtisadi münasibətləri, dünyanın bütün qitələrində yerləşən ölkələrlə inkişaf etdirilmiş və beynəlxalq təsərrüfat əlaqələrinin bütün forma və istiqamətlərində özünü göstərmişdir. Respublikanın bu sahədə töhfəsi həm keyfiyyətcə, həm də kəmiyyətcə artmışdı. Əgər 1970-ci ildə Azərbaycan dünyanın 55 ölkəsinə öz 20 sənaye sahəsinin 70 böyük müəssisələrinin istehsal etdiyi 300 adda məhsulu ixrac edirdisə, 1980-ci ilin axırına olan məlumata görə artıq ölkənin bütün sənaye sahələrini əhatə edən 115 zavod, müəssisə və fabrikləri xarici ölkələrə 340 addan yuxarı məhsul ixrac edirdilər. Ümumiyyətlə, 1970-1990-cı illərdə Azərbaycan 100-dən yuxarı xarici ölkəyə 400 adda məhsul ixrac edirdi. 7 Xarici iqtisadi əlaqələrdə, ələlxüsus, məhsul ixracında, respublikanın əsas sənaye mərkəzi kimi Bakı əsas rol oynayırdı. Onun 53-dən artıq müəssisəsi dünyanın 65 ölkəsinə öz məhsullarını ixrac edirdilər. Həmin əlaqələrdə Bakı şəhərindən başqa Gəncə, Mingəçevir, Sumqayıt, Salyan, Zaqatala və başqa şəhərlərin sənaye müəssisələri də fəal iştirak edirdilər, kimyaçılar şəhəri Sumqayıtın sənaye müəssisələri dünyanın 60 ölkəsinə müxtəlif növdə sənaye məhsulları göndərirdi. 8
Azərbaycan istehsal etdiyi məhsulları xarici ölkələrə ixrac edərək, öz növbəsində dünyanın bir çox ölkələrindən respublikada yeni sənaye obyektlərinin tikilməsi üçün kompleks avadanlıqlar, maşın və aqreqatlar, avtomat sistemləri
217
alırdı. Bu isə respublikada bir sıra yeni sənaye sahələrinin yaranmasında və inkişafında böyük rol oynadı. 1976-1980-ci illərdə xarici ölkələrdən idxal olunmuş məhsulların köməyi ilə Azərbaycanda 20-dən yuxarı aqrar-sənaye obyektləri tikilmiş, yenidən qurulmuş, Sumqayıtda kauçuk və superfosfat zavodlarında yeni texniki sahələr, "Orqsintez", "Kimyasənaye" və "Azərsu", Bakı kondisionerlər zavodu, Ələt Ağac Emalı Kombinatı, Gəncə Təcrübə Kombinatı, Dərin Dəniz Özülləri zavodu tikilmiş, bərpa edilmiş və yenidən inşa edilmişdi. 9
illərdə Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələrinin genişlənməsində onun beynəlxalq sərgilərdə, yarmarkalarda iştirakı mühüm rol oynayırdı. Respublikada istehsal olunan sənaye məhsulları 1950-ci ildə Milanda keçirilmiş yarmarkada, 1958-ci ildə Belçikanın Brüssel şəhərində 52 ölkənin iştirakı ilə keçirilən yarmarka-konfransda təmsil olunmuşdu. 10 1965-ci ildə ilk dəfə SSRİ respublikalarından yalnız Azərbaycan İranın paytaxtı Tehranda keçirilən ticarət-sənaye sərgisində iştirak etmişdi. 1966-cı ildə isə respublikamız Suriya Ərəb Respublikasının paytaxtı Dəməşqdə 13-cü Beynəlxalq yarmarkada (bu sərgidə respublikanın 40 sənaye müəssisəsinin 300-dən çox məhsulu nümayiş etdirilmişdi), 1967-ci ildə Kanadanın Monreal şəhərində keçirilən "EKSPO-67" ümumdünya sərgisində, həmin ildə Buxarestdə keçirilən xalq ticarət-sənaye sərgisində, 1968-ci ildə Əlcəzairdə 5-ci Beynəlxalq yarmarkada özünün 51 sənaye müəssisəsinin istehsal etdiyi 360 məhsul növü ilə iştirak etmişdi. 11 1970-1990-cı illərdə də Azərbaycan SSR-in ilk növbədə beynəlxalq sərgilərdə iştirakı daha da geniş miqyas almışdır. Həmin illərdə Azərbaycan dünyanın müxtəlif şəhərlərində keçirilən 100-ə yaxın böyük beynəlxalq iqtisadi yarmarka və sərgilərdə respublikanın 115 sənaye sahəsinin 100-dən yuxarı müəssisəsində istehsal olunan 15000-ə yaxın məhsul növləri nümayiş etdirmişdi. Respublikanın özündə keçirilmiş 80-dən artıq yarmarka və sərgilər də əhəmiyyətli olmuşdur. 12 Bakı
demək olar ki, dünyanın yarmarka, sərgi və simpozium mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. Bakıda keçirilən yarmarka sərgilərdə ayrı-ayrı bölmələrdə 18000-dən yuxarı məhsul növü nümayiş etdirilmişdi. Bakıda 40-dan çox beynəlxalq iqtisadi, elmi-texniki simpoziumlar, o cümlədən "Konfleksil" (Fransa), "Simens-AQ" (Almaniya), "Şell" (Böyük Britaniya), "AQA-İnfrered AB" (İsveçrə) kimi şirkətlərin iştirakı ilə keçirilmişdir. 13 Bakıda 1989-cu ildə Amerika, Avropa, Asiya və Afrika iş adamlarının 15 ölkənin iştirakı ilə keçirilən iqtisadi sərgi daha nəticəli olmuşdur. Sərginin işlədiyi 10 gün müddətində Azərbaycanın 86 müəssisəsi iqtisadi təşkilatları və kooperativləri xarici ölkələrin 75 firmaları ilə iş əlaqəsi yarada bilmişdilər. 14
mütəxəssisinin iştirakı ilə 13 beynəlxalq simpozium və respublikanın 3650 mütəxəssisinin fəal iştirakı ilə 35 simpozium təşkil edilmişdi. 15 1945-1990-cı 218
illərdə keçirilmiş yarmarka və sərgilərdə Azərbaycan 35 dəfə qızıl medala layiq görülmüşdü. Bundan başqa, Azərbaycanın sərgi bölmələri onlarca yüksək diplomlar və fəxri fərmanlarla təltif edilmişdi. 16
olmayaraq dünyanın müxtəlif dövlətləri ilə beynəlxalq iqtisadi əlaqələri yaradılmışdı. Azərbaycanla "sosialist" dövlətləri arasında iqtisadi əlaqələr daha geniş idi. Əgər, 1966-cı ildə Azərbaycan həmin ölkələrə 180 adda məhsul göndərmişdisə, 70-80-ci illərdə onların sayı artıq 250-yə çatmışdı. Həmin illərdə respublikanın 100-dən yuxarı sənaye müəssisəsi sosialist ölkələrinə məhsul ixrac edirdi.
17 Azərbaycandan bu ölkələrə göndərilən məhsulların arasında kənd təsərrüfatı məhsulları mühüm yer tuturdu. Təkcə 1980-1985-ci illərdə həmin ölkələrə 331 min 60 ton pambıq ixrac edilmişdi. Onun ümumi ixracı 1970-ci illə müqayisədə 1985-ci ildə 22-dən 37 faizə qədər artmışdı. Xarici ölkələrə ixrac olunan məhsullar içərisində şərab məhsulları mühüm yer tuturdu. 1976-1980-ci illərdə sosialist ölkələrinə 2,5 mln dollar dəyərində 110 min dekalitr konyak, 32 mln 600 min manatlıq şampan şərabları göndərilmişdi. 18 Öz növbəsində Azərbaycan da sosialist ölkələrindən həmin illərdə 20-55 adda məhsul almışdı. 19
Azərbaycanın "sosialist" ölkələrindən aldığı məhsullar içərisində kənd təsərrüfatı texnikası idxalı əsas yerlərdən birini tuturdu. 1971-1979-cu illərdə Azərbaycan Bolqarıstandan, Çexoslovakiyadan, Rumıniyadan, ADR-dən, Macarıstandan kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrində istifadə olunan traktor kombayn və başqa maşınları almışdı. 20
Keçmiş SSRİ ilə dünya dövlətləri arasında yaranan iqtisadi əlaqələrin inkişafında Azərbaycanın da özünəməxsus yeri olmuşdur. Məsələn, 70-ci illərdə Azərbaycan Hindistana 30 adda 20 sənaye müəssisəsinin məhsulunu, Suriyaya - 30, İrana - 30 və 70, Əfqanıstana - 20 və 50, MƏR-ə - 20 və 30, Pakistana - 18 və 25, Şri-Lankaya - 15 adda 20 sənaye müəssisəsinin məhsullarını göndərmişdi. Afrika ölkələrindən Əlcəzair, Qvineya, MƏR, Keniya, Konqo, Liviya, Mali, Mərakeş, Somali, Sudan, Tanzaniya, Efiopiya, Anqola və başqa ölkələrə 50 sənaye müəssisəsinin 35 adda məhsulları göndərilirdi. 21
Britaniya, Fransa, İtaliya, İspaniya, Norveç, həmçinin Avstraliya, ABŞ, Niderland, İsveçrə, İsveç, Yaponiya və digər dövlətlərin həmin dövrdə Azərbaycan SSR-lə əlaqələri olmuşdur. Bu ölkələrə respublikadan 200-ə yaxın məhsul növü ixrac edilmişdir. Öz növbəsində isə Azərbaycana həmin ölkələrdən 350-yə qədər adda müxtəlif məhsullar - avadanlıq, maşın, texniki vasitələr alınmışdı. Təkcə 1981-ci ildə Fransadan "Azneft" üçün 150 ton tutumu olan soyuducu, Dərin Özüllər zavodunda platformaların tikintisi üçün 48796 min manatlıq, Sumqayıt "Kimya" Birliyi üçün 26,7 milyon manatlıq avadanlıq idxal edilmişdi. 22 80-ci illərdən isə 219
Azərbaycanda bir sıra Qərb ölkələri ilə birgə istehsal sahələri işə başlamışdı. 1989- cu ildə xarici ölkə şirkətinin iştirakı ilə istismara verilmiş "Bakı-Milan" istehsal sahəsinin illik məhsul buraxılışı həmin illərdə elektrik cihazları üzrə 700 min ədəd, elektrik mühərrikləri üzrə isə 1,5 milyon ədəd olmuşdu. Bu müəssisə "Bakı kondisioner" Birliyi ilə İtaliyanın "Merlopi-Pricetti" firması arasında 1987-ci ildə bağlanmış müqavilə əsasında Bakıda fəaliyyətə başladı. 1988-ci ildən isə "Delta" Azərbaycan-Türkiyə birgə müəssisəsi işə başlamış, "Bakı kondisioner" Birliyi ilə ABŞ-ın "Dceneral elektrik" şirkəti arasında birbaşa əlaqələr yaranmışdı. 23 Təkcə 1970-1990-cı illərdə ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa, Finlandiya, Danimarka, Avstriya, Argentina, İsveçrə, Türkiyə və digər dövlətlərdən Bakıya 120-dən artıq nümayəndə heyəti gəlmişdi. Bundan başqa, bu ölkələrin iş adamlarının 100-dən çox nümayəndə heyəti Bakıda olmuş və burada onlarca iqtisadi sərgi və simpoziumlar təşkil edilmişdi. 24
Ümumiyyətlə, 1945-1990-cı illərdə Azərbaycan dünyanın müxtəlif dövlətləri ilə beynəlxalq iqtisadi əlaqələr yaratmış və həmin əlaqələrin ən müxtəlif formalarından istifadə etmişdir. Eyni zamanda, o bu əlaqələrin vasitəsi ilə özünün maddi potensialı haqqında geniş məlumatların yayılmasına nail olmuşdur. Bu, həmçinin Azərbaycanın həmin illərdə inkişaf etmiş iqtisadi potensiala malik olmasını, onun dünya iqtisadi prosesləri sistemində özünəməxsus yer tutmasını göstərir.
Yüklə 27,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|