TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

Abidələrin  icmalı.  Orta  Tunc  dövrü  Qafqaz  və  qonşu  ərazilərin  maddi 

mədəniyyətində  əvvəl  mövcud  olmuş  ümumiliyin  aradan  çıxması,  kiçik  ərazili 

mədəniyyətlərin  yaranması  və  inkişafı  ilə  səciyyələnir.  Hər  şeydən  əvvəl  bu, 

memarlıqda düzbucaqlı tikililərin inşasında, metalişləmə və dulusçuluq sənətində yeni 

formalı predmetlərin istehsalında öz əksini tapır. Ötən dövrdə atribut rolunu oynayan 

dairəvi  gil  manqallara,  yarımkürə  formalı  qulplara  və  ümumiyyətlə,  dulusçuluqda 

qabların  qulpla  təchizolunma  hallarına  demək  olar  ki,  rast  gəlinmir.  Azərbaycanın 

cənub  ərazilərində  boya  naxışlı,  qırmızı,  şimalında  isə  qazma  naxışlı  qara-boz  saxsı 

məmulatı  Orta  Tunc  dövrü  abidələrinin  mədəni  mənsubiyyətinin  göstərici  əlamətini 

təşkil edir. 

Azərbaycanda  Orta  Tunc  dövrü  abidələri  Naxçıvanda,  Kür  və  Araz 

vadilərində,  Urmiya  gölü  hövzəsində,  Qarabağ  düzənliyində,  Muğanda,  Qobustanda, 

Abşeronda və bir sıra başqa bölgələrdə məlumdur və qismən öyrənilmişdir. 

Urmiya gölü hövzəsində Göytəpədə yaşayış hələ neolit dövründə başlamışdır. 

E.ə.  III  minilliyin  ortalarında  uzunmüddətli  yaşayışdan  sonra  sakinlər  oranı  tərk 

edirlər.  Müəyyən  fasilədən  sonra  orta  tunc  dövründə  Göytəpə  yenidən  məskunlaşır. 

Yeni sakinlərin Göytopədə yaratdığı maddi mədəniyyət ilk tunc dövrü üçün səciyyəvi 

deyildir.  Bu,  hər  şeydən  əvvəl,  dulus  məmulatına,  onun  çoxrəngli  naxışlı  qab-

qacağına  aiddir.  Yaşayış  yeri  daş  bina  üzərində  çiy  kərpicdən,  3,6  m  qalınlığında 

müdafiə  qalası  ilə  əhatə  olunmuş,  evlər  bir  neçə  otaqdan  ibarət  dördkünc  formada 

tikilmişdir. 

Urmiya  gölü  hövzəsində  Həftəvan  yaşayış  yeri  kərpic  divarla  əhatə 

olunmuşdur.  Bəzi  sahələrdə  müdafiə  divarının  qalıqları  3,3  m  hündürlükdədir. 

Düzplanlı  təsərrüfat  və  yaşayış  binalarının  inşasında  kvadrat  kərpiclər  (31x31x9,5; 

36x36x8,5  m)  tətbiq  olunurdu.  Otaqlardan  birinin  divarı  dibində  möhrədən 

səkiyəbənzər yataq yeri aşkar olunmuşdur. 

---

108 

 

Bu dövrün mədəniyyəti əldə və yaxud çarxda hazırlanmış dulus məmulatında 

az-çox  dolğun  əks  olunur.  Dulus  məmulatında  ən  maraqlı  əlamət  onun  boyalı  naxışı 

olmasıdır. 

Naxçıvanın  I  və  II  Kültəpə  yerlərində  Orta  Tunc  dövrü  təbəqələri  İlk  Tunc 

dövrü Kür-Araz mədəniyyəti mədəni təbəqəsi üzərində yerləşir. Evlər düzplanlıdır. II 

Kültəpədə  yaşayış  yeri  3  ha  sahəni  əhatə  edir.  Onun  üçdə  bir  hissəsi  bürcləri, 

dayaqları olan müdafiə divarı ilə əhatə olunmuşdur. Eni 2 m olan qala divarı palçıqla 

bərkidilmiş daş bünövrə üzərində hörülmüşdür. Divarın özünün inşasında iri kvadrat 

kərpiclərdən  istifadə  olunmuşdur  (32x32x11  sm;  38x38x12  sm;  40x40x12  sm; 

44x44x12  sm).  Az  keçmədən  qala  divarı  dağıntıya  məruz  qalır  və  öz  müdafiə 

əhəmiyyətini  itirir.  Ancaq  bir  qədər  sonra  o  bərpa  olunur,  lakin  sahəsi  xeyli  kiçilir. 

Qalanın  şərq  və  cənub  hissəsində  köhnə  divar  əvəzinə  yenisi  tikilir.  Yaşayış  və 

təsərrüfat  tikililəri  düzplanlı  olub,  palçıqla  bərkidilmiş  daşdan    hörülmüşdür.    Bəzi  

evlər bir neçə otaqlıdır.   Güclü və qəflətən baş  vermiş  yanğından tikintilər dağılmış, 

yaşlı bir adam sümükləri yanğın qalıqları içərisindən tapılmışdır. 

Orta  Tunc  dövründə  II  Kültəpədə  dörd  inşaat  qatı  və  4  m-dən  artıq  mədəni 

təbəqə  burada  yaşayışın  uzunmüddətli  olması  haqqında  təsəvvür  yaradır.  Yaşayış 

yerindən  çoxlu  və  müxtəlif  material  tapılmışdır.  Burada  rast  gəlinən  daş  gürzlər 

müxtəlif sahələrdə istifadə olunmuşdur. Çox güman ki, onların zərif nümunələri silah 

kimi tətbiq edilmişdir. 

Yaşayış yerindən dən üyütməkdə istifadə olunan daş alətlər, çaxmaq daşından 

oraq dişləri, taxıl qalıqları, ev heyvanlarının sümükləri,  metal əşyalar, metal  tökmək 

üçün  gil  buta,  əldə,  qismən  də  çarxda  hazırlanmış  müxtəlif  formalı  sadə  və  boyalı 

qab-qacaq məlumdur. Naxış əksər halda həndəsi fiqurlardan ibarət olsa da, insan, quş 

və heyvan təsvirlərinə də rast gəlinir. 

Bir  və  bir  neçə  rənglə  naxışlanmış  Orta  Tunc  dövrü  gil  məmulatı  Naxçıvan 

ərazisində Şortəpə, Nəhazir, Əznəbüt, Xalac abidələrindən məlumdur. 

Kür-Araz  ovalığında  Orta  Tunc  dövrü  abidələri  Bərdə  rayonunda  Şortəpə, 

Ağdam  rayonunda  Rəsultəpə,  Göytəpə,  Çinartəpə,  Ağcabədi  rayonunda 

Çaqqallıtəpədə və b. yerlərdə müəyyən edilmişdir. Maraqlı materiallar Üzərliktəpə və 

Qaraköpəktəpə qazıntılarından məlumdur. 

Bu  dövrün  ən  yaxşı  öyrənilmiş  yaşayış  yerlərindən  olan  Üzərliktəpə  Ağdam 

şəhərinin  şərq  kənarında  yerləşir,  3  ha  sahəni  tutur.  Üzərliktəpədə  üç  inkişaf 

mərhələsini əks etdirən 6  metrlik qalın  mədəni təbəqə əmələ gəlmişdir. Yaşayış  yeri 

iri,  kvadratşəkilli  kərpicdən  hörülmüş,  eni  2  m  olan  müdafiə  qalası  ilə  əhatə 

olunmuşdur.  Qalanın  şərq  divarında  giriş  yolunun  hər  iki  tərəfındə  çöl  üzdən 

düzbucaqlı dayaqlar hörülmüşdür. Yaşayış yeri güclü yanğından iki dəfə dağılmışdır. 

Bir  evin  döşəməsində  daş  həvəng,  dəndaşı,  çaxmaqdaşından  oraq  dişləri,  cilalı  qara 

qablar, tunc xəncər, iynə və başqa əşyalar vardı. İri gil qabda və torbada olan buğdanı 

---

109 

 

tələsikdə apara bilməmişlər. Yanğından sonra müdafiə hasarı öz əhəmiyyətini itirir və 

Üzərliktəpə  müdafiəsiz,  açıq  yaşayış  məskəninə  çevrilir.  Azərbaycanın  bütün  Orta 

Tunc  dövrü  yaşayış  yerləri  üçün  səciyyəvi  olan  düzplanlı  tikililər  burada  da  inşa 

olunurdu. 

Üzərliktəpənin dulus məmulatı sadə və boyalı qablar qrupuna bölünür. Birinci 

cilalı  qablar qrupu  yaşayış  yerinin  bütün  mərhələlərində  davam  edərək,  bir  neçə  əsr 

ərzində  dulus  məmulatının  müxtəlifliyini  və  inkişafını  aydın  əks  etdirir.  Onun  bəzi 

nümunələrinin cızma naxışları ağ maddə ilə doldurulmuşdur. 

Üzərliktəpənin  ikinci  mərhələsində  təmiz  gildən  yaxşı  bişirilmiş,  üzərində 

birrəngli boya naxışları olan qırmızı qablar meydana gəlir. 

Orta  Tunc  dövrünün  bir  yaşayış  yeri  də  Köndələnçayın  sahilində  Füzuli 

şəhərinin  qarşısında  yerləşir.  O,  Qaraköpəktəpədə  İlk  Tunc  dövrü  yaşayış  yerinin 

üzərində salınmışdır. Orta Tunc dövrünün mədəni təbəqəsinin qalınlığı 2,5 m-ə çatır. 

Bu  yaşayış  yeri  də  müdafiə  divarı  ilə  əhatə  olunmuşdur.  Yaşayış  yerinin  sakinləri 

oturaq  həyat  tərzi  keçirir,  əkinçilik  və  maldarlıqla  məşğul  olur,  ətrafın  otlaq 

sahələrindən istifadə edirdilər. Yaşayış yerində dulusçuluq, toxuculuq və başqa sənət 

sahələri inkişaf etmişdi. 

Böyük Qafqazın cənub yamaclarında və dağətəyi qurşaqda Orta Tunc dövrünə 

aid abidələr hələ ki, az məlumdur. Ancaq Şəki rayonunda bu dövrün bir qrup kurqan 

qəbirləri öyrənilmişdir. 

Azərbaycanın  Xəzərsahili  boyu  məskunlaşmış  qəbilələrin  yaşayış  yerləri, 

cənub  və  qərb  vilayətlərinin  yaşayış  yerlərindən  fərqli  olaraq,  uzunmüddətli 

olmamışdır; buna görə də onların mədəni təbəqələri zəifdir. Belə yaşayış yerlərindən 

biri Qobustanda Böyükdaşdağı üzərində aşkar olunmuşdur. Burada daşdan hörülmüş 

düzplanlı yaşayış və təsərrüfat tikililərinin qalıqları öyrənilmişdir. 

Muğanın Orta Tunc dövrü yaşayış yerlərində də mədəni təbəqə zəifdir. Belə ki, 

Mişarçayda  mədəni  təbəqə  cəmi  0,6  m-dir.  Dəvəçi  rayonunda  Sərkərtəpə  yaşayış 

yerində orta tunc dövrü mədəni təbəqəsinin qalınlığı cəmi 0,4 m-ə çatır. Zəif mədəni 

təbəqəyə malik yaşayış yerlərinin qalıqları Abşeronda da vardır (Bəndüstü, Dübəndi, 

Türkan).  Ola  bilsin  ki,  Xəzərsahili  rayonları  orta  tunc  dövrü  yaşayış  yerlərində 

qısamüddətli  həyat onların  sakinlərinin təsərrüfatında  köçəri  maldarlığın güclənməsi 

ilə əlaqədar olmuşdur. 

Orta Tunc dövrü mədəniyyət qalıqlarının ikinci böyük qrupunu dəfn abidələri 

təşkil  edir.  Orta  dövrün  qəbir  abidələrinin  bir  növü  daş  kromlexli  kurqanlardır. 

Kromlex (daşdan dairə) qəbrin ətrafında qurulurdu. Qəbir adətən kromlexin ortasında 

qazılır,  üzərində  daş  və  torpaqdan  təpə  düzəldilirdi.  Kurqanlar  əhalinin  maldarlıqla 

məşğul  olan,  hərəkətli  həyat  tərzi  keçirən  hissəsinə  mənsubdur.  Düzən  sahələrdə  və 

çay  vadilərində  yerləşən  əhaliyə  gəldikdə  isə  onlar  ölüləri  adətən  xarici  əlaməti 

olmayan qəbirlərdə dəfn edirdilər. Məhz bununla əlaqədardır ki, oturaq-əkinçi əhaliyə 

---

110 

 

mənsub  Orta  tunc  dövrü  qəbiristanlığı  indiyə  qədər  aşkar  olunmamışdır.  Ordubad  

rayonunda  Plovdağ adlanan yerdə tədqiq  olunmuş ətrafına daş dairə çəkilmiş, bəzən 

üzərində çətinliklə müşahidə edilən daş qalığı olan torpaq və daş qutu tipli qəbirlərdən 

ibarət nekropol müstəsna hal təşkil edir. 

Urmiya  gölü  sahilində  Göytəpə  yaşayış  yerində  və  Naxçıvan  ərazisində 

Qızılvəngdə də Orta Tunc dövründə daş qutularda dəfnetmə adətinə rast gəlinmişdir. 

Azərbaycanda  həmin  dövrə  aid  qəbir  abidələri  yüksək  dağlıq  ərazilərdə  alp 

çəmənliklərindən (Daşkəsən rayonunda, Xaçbulaq yaylağı), düzənlə dağın qovuşduğu 

hissədən  (Tərtər  rayonunda  Borsunlu,    Naxçıvanda    Əznəbürt),    həm    də    düzən  

rayonlardan (Muğanda) məlumdur. 

Orta  Tunc  dövrü  qəbir  abidələrində  ötən  dövrə  xas  olan  bir  sıra  əlamətlər 

saxlanılır. Bu, özünü qəbir tikililərin quruluşunda və dəfnetmə adətində göstərir. Son 

Tunc dövründə də belə ənənə müşahidə olunur. 

' 

Ölülər  böyrü  üstdə,  bükülü  vəziyyətdə  müxtəlif  əşyalar,  bəzən  də  azuqəsilə 

birlikdə  basdırılırdı.  Dəfndən  sonra  qəbrin  içində  tonqal  qalanması  və  ölüyandırma 

(kremasiya)  mərasiminin  keçirilməsi  halları  da  qeydə  alınmışdır.  Muğanda 

Əliköməktəpədə  Orta  Tunc  dövrünə  aid  qəbirdə  kremasiya  aydın  müşahidə 

olunmuşdur. Azərbaycan ərazisində hələ İlk Tunc dövründə geniş yayılmış qəbirlərdə 

tonqalvurma və kremasiya adəti burada Tunc dövrünün sonlarına qədər davam edir.