TarġXĠ III-XIII əsrin I rübü



Yüklə 5,02 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə41/45
tarix14.01.2017
ölçüsü5,02 Mb.
#5612
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   45
§ 6. ƏDƏBĠYYAT 

 

X-XII  əsrlər  ərəb-müsəlman  mədəniyyətinin,  o  cümlədən  onun  mühüm 



tərkib  hissəsi  olan  ədəbiyyatın  tarixində  ən  məhsuldar  dövrlərdən  biri  kimi 

qiymətləndirilir.  Bu  mədəniyyətin  yaradıcılarından  olan  Azərbaycan  ziyalıları  b ir 

çox  sahələrdə  olduğu  kimi,  ədəbiyyat  sahəsində  də böyük  nailiyyətlər  qazan mıĢ, 

ərəb  və  fars  dillərində  yazdıq ları  elmi-bədii  əsərlərlə  dövrün  ümu mmüsəlman 

mədəniyyətini ən yüksək səviyyəyə qaldıra bilmiĢdilər.  

VIII-IX  əsrlər  ədəbiyyatında  geniĢ  vüsət  tapmıĢ  şuubilik   -"xalqç ılıq" 

mey illəri  Xilafətin  ayrı-ayrı  vilayətlərə  -  siyasi  baxımdan  müstəqil  dövlətlərə 

parçalan ması  ilə  bu  dövrdə  daha  da  möhkəmlənnıiĢ,  vaxtı  ilə  Sasanilərin 

tabeliyində  olan  ərazilərdə,  o  cümlədən  Azərbaycanın  bir  sıra  bölgə lərində, 

ərəblərəqədərki "ədalətli" cəmiyyətə baĢ çılıq edən Ġran Ģahların ın nüfuz və qüdrəti 

haqqında xülyalar yenidən dirilmiĢ, Ġran tarixinə, Ġran ədəbiyyatına, Ġran-fars dilinə 

aludəçilik  artmıĢdı.  X  əsrin  ikinci  yarısında  iranlı  Buveyhilərin  Bağdadı  ələ 

keçirmələri  ilə  Abbasilərin  zahiri  siyasi  hakimiyyətinə  son  qoyulması,  eləcə  də 

Buveyhilərin  Ġran  mütləqiyyətini  diriltmək  cəhdləri  irançılıq  ideyalarının  daha  da 

geniĢlənməsinə və  möhkəmlənməsinə səbəb olmuĢdu. Bu ideyaların Ġran Ģairi Firdov -

sinin  (934-1024)  "ġahnamə"  poemasında  öz  ifadəsini  tapmıĢ  təntənəsi  xüsusilə 

poeziyada  fars  dilinin  ərəb  dilinə  üstün gəlməsi  prosesini gücləndirmiĢ,  yeni  farsdilli 

ədəbiyyatın  yaranmasına,  dövlətçilikdə  irançılıq  ənənələrinin  artmasına  təkan  verən 

amillərdən olmuĢdu. 


397 

 

Ġranlıların  köməyilə  hakimiyyətə  gəlmiĢ  Abbasilərin  öz  Xilafətlərini  Ġran 



mütləqiyyətinin davamı kimi qəbul etmələrini də həmin ənənələrin ilkin təntənəsi hesab 

etmək  olar.  Ġslamın  qələbəsinin  Ġran  millətinin  tarixi  məqsədi  olduğunu  təsdiq  edən, 

dövrün görkəmli mütəfəkkiri ət-Təbərinin tarixi əsərləri də məhz Ġran milli ənənəsinə 

xidmət edirdi. Onun davamçılarından olan Ġbn əl-Fəqih əl-Həmədani  Allahın  farsları 

peyğəmbər  soyu  olan  qüreyĢilərlə  bərabər  tutduğu  fikrini  irəli  sürürdü.  Ġran  və 

Mesopotamiyada sünni təriqətlərinin üstünlüyü Ģəraitində bu ideyaların Xilafət üçün elə 

bir  təhlükəsi  yox  idi.  Lakin  Abbasilərin  zəiflə məsi  nəticəsində  iranlı  Ziyarilərin  və 

xüsusilə  Buveyhilərin  Mərkəzi  və  Cənubi  Ġranda  hakimiyyəti  faktiki  olaraq  ələ 

keçirmələri  Ģiə  təriqətinə  mənsub  qüvvələrin  hakimiyyətə  gəlmələrinə,  sünni 

Abbasilərin  siyasi  uğursuzluğuna  səbəb  oldu.  Məhz  bu  zamandan  Azərbaycan 

ərazisində deyləmli  Salarilərin,  mənĢəcə  kürd olan  ġəddadilərin,  əsilləri  ərəb  olsa da 

artıq yerliləĢmiĢ Rəvvadilərin müstəqil hökmranlıq dövrləri baĢlanır; hələ IX əsrin 60-

cı illərində ġirvan və Layzanda hakimiyyəti ələ keçirmiĢ ərəb mənĢəli Məzyədilər də 

elə  bu  dövrdə günü-gündən  artan  irançılıq  ideyalarının,  eləcə  də  Ġran  sülalələrinin 

mərkəzdə əldə etdikləri siyasi üstünlüyün təsirilə iranlaĢdılar.  Hətta ġirvanĢahların ərəb 

adları obyektiv və subyektiv amillər üzündən fars adları ilə əvəz edildi. 

Ərəblərin  siyasi  hakimiyyətinə  qarĢı  atılmıĢ  bu  addımlar  mənĢələrini 

bilavasitə Sasanilərlə, o cü mlədən Bəhram  Çubinlə bağlayan yerli hakim sülalələrin 

öz  əzəmətli  keçmiĢlərinə  -  soyköklərinə  qayıtmaq  əzmi  ilə  daha  da  qüvvətləndi. 

Lakin  Bağdadda  iqamət  quran  Buveyhi  əmirlərinin  ərəb  ədəbiyyatına  və  elminə 

himayəçilik  et mə ləri  ərəb-müsəlman  mədəniyyətinin  tərkib  his sələrindən  olan 

ərəbdilli ədəbiyyatın yerlərdə hələ uzun müddət yaĢamasına səbəb oldu; insanın daha 

intim, daha qəlbi duyğularının ifadəsini özündə əks etdirən Ģeir sənətinə yol tapa bilmiĢ 

fars dili xüsusilə elmi əsərlərdə ərəb dilini əvəz edə bilmədi.  

Xilafətin  zəifləməsi  QoĢqarda  ilk  türk-islam  dövləti  yaradan  Qaraxaniləri  də 

Ġran  "Ģuubiyyə"  hərəkatının  açdığı  yola  cəlb  etdi.  Bu  dövlətin  təsisçisi  Əbdülkərim 

Satuq  Buğra  Qaraxan  soğdi  dili  və  mədəniyyəti  yerinə  türk  dili  və  mədəniyyətinin 

əsasını  qoydu.  XI  əsrin  70-ci  illərinin  əvvəlində  Balasaqunlu  Yusifin  (1017-1077) 

Firdovsinin  "ġahnamə"sinə  cavab  olaraq yazdığı  və  artıq o  zaman  "ġahnameyi-türki" 

adlanan "Qutadqu bilik" ("XoĢbəxtliyə aparan elm") əsəri dövrün türk ziyalısının milli 

Ģüurunun oyanmasını nümayiĢ etdirdi. 

Lakin  geniĢ  xalq  kütləsi  arasında  türkdilli  folklorun  yayıldığı  (bunu  dövrün 

arxeoloji abidələrində tapılan əĢyavi materiallardakı bəzi Ģeir nümunələri də təsdiq edir), 

"ta qədimdən  türklərin yaĢadığı" Azərbaycan ərazisində  mövcud hakim  dairələrin tarixi 

obyektivlik  üzündən  irançılığa  daha  artıq  meyil  etmələri  türk  dilini  bu  dövrdə  türk 

xalqlarının ümu mi ədəbi dilinə çevirə bilmədi. 

1055-ci ildə Xilafətdə siyasi hakimiyyəti Ģiə Buveyhilərin əlindən almıĢ sünni 

Səlcuqilər  xəlifəni  Ģiələrin  hökmranlığından  qurtarsalar  da,  indi  də  özləri  siyasi 

hakimiyyətə sahib oldular. Lakin  mənĢəcə oğuz türkü  olan  Səlcuqilərin hökmranlığı heç 

də  türk  dilini  ədəbi,  o  cümlədən  rəsmi  dilə  çevirmədi.  Tədqiqatçılar  (Y.Bertels, 



398 

 

Z.Bünyadov və b.) bu dövrdə Xorasandan Kiçik Asiyayadək böyük bir ərazidə fars dilinin 



daha  da  möhkəmlənməsi səbəbini "yalnız  yürüĢlər və  vergi  toplamaq  qayğısına  qalan" 

səlcuq soltanlarının "savadsızlığı"  və  "öz  sələflərinin  yalnız  farslardan  ibarət  məmur-

larına arxalanmalarında" görürlər. Ənənəyə görə, o dövrdə vəzir  vəzifəsi Bərməkilərdən 

tutmuĢ  məĢhur  Nizamülmülk  və  onun  xələflərinədək  yalnız  Ġran  mənĢəlilərin  əlində 

idi. 

Beləliklə, tarixi Ģəraitin özü fars dilini XIV əsrədək "bir çox xalqların müĢtərək 



bədii  dili" etdi;  Azərbaycanda  həm  əhalinin  çox  hissəsinin, "həm  də  hakim  dairələrin 

danıĢıq  dili  və ünsiyyət  vasitəsi  doğma  türk  dili  olmasına  baxmayaraq,  fars  dili  Ģeir, 

bədii və elmi nəsr sahəsində hakimlik" etməyə baĢladı.  

Dövrümüzə  XI-XII  əsrlərdə  yazıb-yaratmıĢ  Ģair  və  mütəfəkkirlərin 

Azərbaycan-türk  dilində  qələmə  aldıqları  heç  bir  əsər  yetiĢməsə  də,  mənbələrin 

məlu matı  belə  əsərlərin  mövcudluğunu  təsdiq  edir.  XI  əsrdə  Məsud  ibn  Namdarın 

ərəb  və  fars  (əcəmi)  d illəri  ilə  yanaĢı,  türkcə  və  zimmicə  (yəni  yerli  dildə,  ço x 

güman,  albanca)  Ģeirlər  yazması  haqqında  olan  məlu mat  buna  sübutdur  ("va 



yunazzimu arabiyyətən va acəmiyyətən va turkiyyətən va zimmiyyətən "). 

Dövrün  Ģairlərinin  türk  dilində  yazıb-yaratmalarına  dəlalət  edən 

amillə rdən  biri  də  "Leyli  və  Məcnun"  əfsanəsini  dahi  Niza miyə  s ifariĢ  vermiĢ 

ĢirvanĢah  Axsitanın  Ģairin  bu dastanı  "fars  və ərəb  dili  bəzəyi  ilə,  təzə  gəlin  kimi 

bəzəməsi"  istəyidir.  "Kitabın  nəzminə  səbəb  haqqında"kı  fəsildə  "Ģahın  halqası" 

qulağına  keçirilmiĢ  Nizami,  hökmdarın  "türk  sifəti  bizim  vəfamız  (əlaməti)  deyil. 

Türkəvara  deyilmiĢ  söz  bizə  layiq  deyil.  O  adam  ki,  yüksək  nəsəbdən 

doğulmuĢdur,  ona  yüksək  s öz  lazımdır"  -  iradını  qeyd  edir  və  yalnız  oğlu 

Məhəmmədin  məsləhətindən sonra Ģahın əmrin i yerinə yetirməyə razılıq verir. Onu 

da  qeyd  edək  ki,  A xsitanın  Nizamiyə  türkcə  deyil,  farsca  (və  ya  ərəbcə)  yazmaq 

buyuruğu  bir  tərəfdən  onun  türk  dilli  Ģeirlərin in  olduğuna  dəlalət  edirsə,  digər 

tərəfdən də Ģairin milliyyətcə türk-azərbaycanlı olduğunu bir daha təsdiq edir. 

Mənbələrdən  görünür  ki,  Azərbaycan-müsəlman  mədəniyyətinin 

nümayəndələri  bu  dövrdə,  hələ  VIII-IX  əsrlərdə  yaranmıĢ  ərəbdilli  poeziyanı  da 

inkiĢaf  etdirir,  ö z  əsərləri  ilə  ġərq  mədəniyyətini  zənginləĢdirird ilər.  Əvv əlki 

dövrdə olduğu kimi, bu dövrdə də azərbaycanlı  mütəfəkkir, alim və Ģairlərdən bir 

çoxu  Yaxın  və  Orta  ġərq in  mədəni  mərkəzlərində  -  Bağdadda,  Qahirədə,  Ġsgən-

dəriyyədə,  Bu xarada,  Səmərqənddə,  NiĢapurda  və  b.  təhsil  alır,  fəaliyyət 

göstərirdilər.  Mənbələr  Təbriz,  ġamaxı,  Gəncə,  Bey ləqan  və  b.  Ģəhərlərdə, 

ġirvanĢahların,  ġəddadi  və  Səlcuq  əmirlərinin  saraylarında  ərəb  dilində  Ģeirlər 

yazan  Ģairlərin  toplandığını,  bu  Ģəhərlərdə  (məsələn:  Məsud  ibn  Namdarın 

məlu matına  görə,  Gəncədə,  Beyləqanda)  Ģeir  yarıĢlarının,  məclislərin in 

keçirildiy ini xəbər verirdilər. 

Mənbələr  XI  əsrin  sonunda,  ġirvanĢah  I  Fəribürzün  sarayında  ona  ərəb 

dilində  mədhlər  yazan  Ģairlərin  toplandığını  da  qeyd  edirlər.  Maraqlı  burasıdır  ki, 

bu saray Ģairləri arasında yalnız yerli azərbaycanlılar deyil, baĢqa millətdən olanlar 



399 

 

da  vardı;  ərəb  Ģairi  əl-Ğəzzin in  Azərbaycan  və  Arranda  olması,  onun  ĢirvanĢah  I 



Fəribürzün  saray  məclislərində  iĢtirakı,  burada,  eləcə  də  ölkənin  baĢqa  paytaxt 

Ģəhərlərində gözəl ədəbi mühitin olduğunu sübut edir.  

Bu  dövrdə  Təbriz  ədəbi  müh iti  Xətib  Təbrizi,  Əbu  Nasr  Mənsur  ibn 

Mumkan Təbrizi, Xəttat Nizami Təbrizi, Əli ibn Hibbətullah Təbrizi, Əbül Möhsin 

Hüseyn  Təbrizi  kirn i  ərəb  dilində  gözəl  Ģeirlər  yazan  Ģairlər  yetirmiĢdi.  Özünün 

"Qısa  təsvir  və  zamanın  seçilmiĢ  adamları"  əsərində  Azərbaycandan  olan Ģairlərə 

xüsusi  bölmə  həsr  etmiĢ  məĢhur  ərəb  alimi  Əli  əl-Baxərzi  (öl.  1077)  onlardan  40 

beytə  qədər  Ģerini  təqdim  etdiy i  Əbu  Nasr  Mənsur  ibn  Mumkan  Təbrizin i  xüsusi 

qeyd  edir;  Təbriz  Ģəhərindən  olan  bu  Ģair,  onun  təbirincə  "mənaları  qızıl  kimi 

cila la mıĢ,  kə la mının  cəvahirləri  ġa m  d iyarında  belə  dinləyiciləri  valeh  etmiĢdir". 

Mənsur  Təbrizi  poeziya  aləminə  sadəcə olaraq  Ģeirlər  müəllifi  kimi  deyil,  yüksək 

estetik normaları, ictimai  idealları və incəsənətin dərin məzmununu hər Ģeydən uca 

tutan  vətəndaĢ-Ģair  kimi  daxil  olmuĢdur.  Onun  fikrincə,  poetik  sənət  Ģair  üçün 

döyüĢ meydanı, əleyhdarlarına qarĢı yönəldilmiĢ kəskin silahdır.  

ġairin  Nizamü lmü lkə  həsr  etdiyi  mədhiyyə  insan  məhəbbətinin  ilahi 

sevgiyə  qarĢı  qoyulması  ilə  seçilən  məĢhur  lirik-fəlsəfi  Ģeirdir.  Mənsur  Təbrizin in 

bizə  yetiĢən  ədəbi  irsində  sənətkar  yetkinliy inin  zəngin  mənəvi  dünyası,  dərin 

müĢahidəçilik qabiliyyəti, həyata aydın baxıĢı aĢkar nəzərə çarpır.  

Dövrün  Azərbaycan  Ģairlərindən  Əbul  Möhsin  Hüseyn  ibn  Nəsr  Təbrizi 

peĢəkar  "söz  ustası"  idi.  Mənbələrdən  məlu m  o lur  ki,  o,  doğma  Ģəhəri  olan 

Təbrizdə yaĢayıb-yaratmıĢdır.  Elə ona görə də, Ģairin təbiət təsvirinə həsr olunmuĢ 

misraları  doğma  diyarın  zəngin  gözəlliklərini  əks  etdirirdi.  Sənətkarın  yaratdığı 

poetik  mən zərə  təxəyyülün  deyil,  gerçək  həyati  müĢahidələrin  nəticəsidir.  Azər-

baycan  təbiəti  ilə  bu  bağlılıq  Hüseyn  Təbrizinin  Ģerin i  xalq  poetik  sənətinin  ən 

qiymətli nü munələrindən biri edir. 

Nizamü lmü lkün  Ģəxsi  h imayəçiliyi  altında  ömür  sürmüĢ,  NiĢapurdakı  iri 

mədrəsənin  müəllimi kimi böyük hörmət qazan mıĢ Xəttat Nizami Təbrizi vətəndən 

uzaqda fəaliyyət göstərsə də, həmiĢə doğma diyara can atmıĢ, vətəni görmək istəyilə 

yaĢamıĢdır. 

Təbriz  ədəbi  mühitinin  yetiĢdirmələri  içərisində  görkəmli  alim  və  Ģair 

Xətib  Təbrizi  ö zünəməxsus  yer  tutur.  YaĢadığı  mürəkkəb  bir  qədər  də  qorxu lu 

ictimai  Ģəraitdə  əsil  simasını  qoruyub  saxlaya  bilmiĢ  bu  mütəfəkkir  Ģəxsiyyət 

ümu mmüsəlman  mədəniyyətinin  in kiĢafında  xüsusi  payı  olan  Azərbaycan 

ziyalılarındandır. "Onun ərəb ədəbiyyatına və dilçiliyə dair yazdığı əs ərlər uzun əsrlər 

boyu  alimlərin  diqqətini  cəlb  etmiĢ,  dünyanın  müxtəlif  kitabxanalarında  nadir  sənət 

nümunələri  kimi  qorunub  saxlanılmıĢ,  nəhayət,  müasir  dövrümüzdə  Almaniyada, 

Hindistanda və ərəb ölkələrində dəfələrlə çap olunmuĢdur" (Azərbaycanda bu alimin, 

eləcə  də  ərəb  dilində  əsərlər  yaratmıĢ  azərbaycanlı  Ģairlərin  haqqında  ilk  ətraflı 

məlumatı mərhum ərəbĢünas-professor Malik Mahmudov vermiĢdir). 

Görkəmli  bir  alim  kimi  tanınan  Xətib  Təbrizinin  dövrümüzə  yetiĢən Ģeirləri 



400 

 

onun gözəl Ģair olduğuna dəlalət edir. Ərəb alimi Corci Zeydan onun kiçik Ģeir divanı 



olduğunu  qeyd  edir.  ġərqin  böyük  antoloqları  və  alimləri  (Yaqut,  əl-Baxərzi,  əs-

Səmani,  Ġbn  Xəlliqan  və  b.)  Ģairin  Ģeirlərini  öz  əsərlərinə  daxil  etmiĢ,  bu Ģeirlərdən 

bəzilərini poeziyanın ən gözəli və nadirlərindən biri hesab etmiĢlər. Xətibin əldə olan 

Ģeirləri  göstərir  ki,  o,  ictimai  mövzulara  daha  çox  diqqət  yetirmiĢ,  dövrünün yaramaz 

adamlarını, ədalətsizliy i kəskin tənqid etmiĢdir. 

Mənbələr  bu  dövrdə  Azərbaycanda  yaĢayıb-yaradan  ərəbdilli  Ģairlər 

arasında Hüseyn ibn Həsən Xətib Urməvinin, Ġskafi Zəncaninin, Ömər Gəncinin, əslən 

beyləqanlı  olan  Məsud  ibn  Namdarın  və  baĢqalarının  adlarını  çəkirlər.  Bunlardan 

"ġirvan və Arran feodal inzibati dairələrində məmurluq edən, öz fəaliyyətinin bir sıra 

epizodunu o dövr ərəb abidələri üçün ənənəvi olan təmtəraqlı ədəbi formada təsvir edən", 

mənĢəcə kürd Məsud ibn Namdar Azərbaycan mədəniyyəti tarixində özünə məxsus yer 

tutmuĢdur. Onun həyat və yaradıcılığının ən yaxĢı və son tədqiqatçısı olan V.M.Beylis, 

Məsudun  orta  əsrin  hər  hansı  bir  elmi  sahəsində  mütəxəssis  olan  alim  deyil,  ədəbi 

cəhətcə  savadlı  tipik  ədib  olduğunu  müəyyənləĢdirir.  Məsudun  dövrümüzə  çatan 

əlyazması  üç  hissədən  -  hekayətlərdən,  məktublardan  və Ģeirlərdən  ibarətdir.  Həmin 

Ģeirlər, həyatını Beyləqan,  Gəncə  və  ġirvanda,  o  dövrün  bir  çox  Ģairləri  kimi  rəs mi 

dövlət  vəzifələrində  keçirən  bu  ziyalı  Ģəxsiyyətin  bizə  yetiĢmiĢ  toplusunun  üçdə 

birindən  çoxunu  təĢkil  edir.  Əsasən  ictimai  mövzulara  həsr  olunmuĢ  bu  Ģeirlər 

Məsudun iĢ fəaliyyəti ilə sıx bağlı idi. Bu bağlılıq Ģeirlərin qruplaĢdırılmasında da özünü 

göstərir:  əl-Cənziyyət  (Gəncə  dövrü  Ģeirləri),  əl-Beyləqaniyyət  (Beyləqan  dövrü 

Ģeirləri),  əl-Əmniyyət  (Gəncə  müstövfisi  Əmin  əl-Mülkün  adı  ilə),  əl-Ġxvaniyyət 

("Dostluq"), "Köhnə Ģeirlə r" və b.  Əsərlərində özünün "Bədi əz-za man" ("Zamanın 

möcüzəsi")  ləqəbini  qeyd  edən  Məsud  ibn  Namdarın  Ģeirlərinin  təhlili  göstərir  ki, 

"Arrandan  olan  Bədi  əz-zaman  bütün  ənənəvi  üslub  yolları  və  bəlağət  formaları 

məcmusuna sahib, onlardan faydalanmaqda fərasətli olan" bir Ģəxsiyyət idi. 

Artıq  XII  yüzil  Azərbaycanda  farsdilli  poeziyanın  təntənəsi  zamanı  hesab 

edilsə  də,  ərəbdilli  ədəbiyyat  hələ  də  öz  mövqelərini  qorumuĢ  və  hətta  mahir  qələm 

ustalarının  simasında  özünə  qızğın  tərəfdarlar  tapa  bilmiĢdi.  Əsasən  farsca  yazan 

görkəmli  Azərbaycan  Ģairləri  Xaqani  ġirvani  və  Mücirəddin  Beyləqani  öz  yaradıcı-

lıqlarında  ərəb  dilindən  də  istifadə  edirdilər.  XII  əsrdə  Azərbaycan  xalqı  ərəbdilli 

ədəbiyyata ġihabəddin Yəhya əs-Sührəvərdi, Eyn əl-Qüzat, Yusif ibn Tahir əl-Xuveyyi 

(Xoylu) kimi görkəmli Ģəxsiyyətləri bə xĢ et miĢdir. 

Azərbaycanın  görkəmli  mütəfəkkirlərindən  biri  olan  ġihabəddin  Yəhya  əs-

Sührəvərdi fəlsəfi traktatlardan baĢqa poetik divan da yaratmıĢdı. Onun Ģeir yaradıcılığı 

ərəbdilli  Azərbaycan  poeziyası  ilə  sıx  Ģəkildə  bağlı  idi.  Lirizm,  həsrət və çıxılmazlıq 

əhvali-ruhiyyəsi, lakoniklik əs-Sührəvərdi poeziyasının baĢlıca xüsusiyyətlərindəndir. O, 

hər  Ģeydən  öncə,  həqiqi  filosof  idi.  Ona  görə  də  əs -Sührəvərdinin  bir  sıra Ģeirləri  onun 

həyat, cəmiyyət, ölüm, varlıq və s. haqqında fəlsəfi mühakimələrinin bədii ifadəsi kimi 

qiymətləndirilir. 

Əs-Sührəvərdinin  Ģeirləri  arasında  onun  məhəbbət  mövzusunda  yazdığı 



401 

 

"muvaĢĢahlar"  ("muvaĢĢahat",  ənənəvi  ərəb Ģeirlərindən  fərqli  olaraq nəğmə Ģəklində 



qələmə  alınmıĢ bu Ģeir  növündə vəzn  və qafıyə vəhdəti  pozulurdu) diqqəti  cəlb  edir. 

XII  əsrdə  demək  olar  ki,  istifadə  olunmayan  bu  Ģeir  növü  müsəlman  ġərqində  az 

tərəfdar qazan mıĢdı. 

Eynəlqüzat əl-Miyanəci (1131—ci ildə edam edilmiĢdir) nəinki fılosof panteist, 

habelə  istedadh Ģair, nasirkimi də tanınmıĢdı.  O,  min beytdən  ibarət Ģeirlər  toplusunun 

müəllifıd ir. 

Eynəlqüzat  "incə  zövqlü  Ģair,  Ģirin  ləhcəli  nasir"  kimi  yetiĢmə-sində  ailə 

ənənəsi  mühüm  rol  oynamıĢdı.  Onun babası  Əbülhəsən  Əli  ibn  əl-Həsən  ibn  Əli  əl-

Miyanəci  dövrün  ziyalı  Ģəxsiyyətlərin-dən  olmuĢ,  alim  və  Ģair  kimi  tanmmıĢdı; 

Həmədan  qazısı  olmuĢ  atası  Əbu  Bəkr  Məhəmməd  ibn  Əli  əl-Miyanəci  "fazil  və 

istedadlı bir Ģəxsiyyət" idi. 

Eynəlqüzat  "ġəkva  əl-qərib  ani-l-avtən  ilə  uləmə  əl-buldən"  ("Vətənindən 

ayrı  düĢmüĢ  qəribin  ölkələrin  alimlərinə  Ģikayəti")  adlı  məĢhur  risaləsi  o rta  çağ 

müsəlman  mədəniyyətində  bədii  nəsrin  nadir  incisi  hesab  edilir.  O  yazırdı:  "Vətən 

sevgisi  imandandır;  gizli  deyildir  ki,  vətənə  məhəbbət  insanın  fitrəti  ilə  qaynayıb-

qarıĢmalıdır". 

XI

 

əsrdə  Təbriz  ədəbi  mühitinin  yetiĢdirdiyi  Ģairlər  arasında  bəlkə  də  ən 



görkəmli  yeri  Azərbaycanda  farsdilli  Ģerin  ilk  gözəl  nü munələrini  yaradan  Qətran 

Təbrizi  (1012-1088)  olmuĢdur.  O,  Təbriz  yaxınlığındakı  ġadiabad  kəndində 

doğulmuĢ, erkən yaĢlarından Ģeirlər yazmıĢdır. 

XII


 

yüzilin  məĢhur Ģairi və ədəbiyyat tənqidçisi Nizami Əruzinin fikrincə, Ģah və 

soltanlar, hakimiyyətlərini möhkəmlətmək və nüfuzlarını xalqlar arasında artırmaq üçün 

öz  saraylarında  istedadlı  Ģairlər  saxlamalı,  onları  istədikləri  kimi  tərbiyələndirməli, 

həmin  Ģairlərin  dili  və  qələmi  vasitəsilə  öz  istək  və  arzularını  təbliğ  etməlidirlər. 

Mənbələr  artıq  XI  yüzilin  axırlarında,  demək  olar,  bütün  hökmdar  və  yerli  hakim 

saraylarında  Ģairlər  məclisinin  yığılması  haqqında  məlu mat  verirlər.  Saray 

ədəbiyyatının  geniĢ  intiĢar  tapdığı  bu dövrdə  Qətran  Təbrizi  də  əvvəlcə  Gəncədə, 

ġəddadilər  sarayında,  sonra  isə  Naxçıvanda,  naxçıvanĢah  Əbu  Duləfin  sarayında 

yaĢamıĢdır. Elə buna görə də onun yaradıcılığının bu dövründə hökmdarları mədh edən 

qəsidələr  daha  baĢlıca  yer  tuturdu.  Qətran  böyük  mədhiyyələr  toplusundan  baĢqa 

zəmanəmizədək  yetiĢməyən "Qövsnamə"  (və  ya  "QuĢnamə")  məsnəvisinin  və  "Ət-

Təfasir" ("Təfsirlər") adlı fars dilinin ilk izahlı lüğətinin müəllifidir. ġair özünün aĢiqanə 

və təbiət mövzulu lirik Ģeirləri ilə nəinki çağdaĢlarını, eləcə də sonrakı dövr oxucularını 

riqqətə gətirmiĢdir. Böyük sevgi hissi ilə vəsf etdiyi təbiət Qətranın ecazkar qələminin 

təsiri  altında  sanki  cana  gəlir.  Onun  qəsidələri  bədii  məziyyətlər  daĢımaqla  yanaĢı, 

tarixi  dərk  etmək  baxımından  da  əhəmiyyətlidir.  ġair  öz  qəsidələrində  zəmanəsinin 

hökmdarları  və  yüksək  mövqeli  adamları,  onların  qarĢılıqlı  münasibətləri  haqqında 

söhbət açır, Ģahidi olduğu tarixi-ictimai hadisələri yüksək sənətkarlıqla qələmə alır.  

Qətran Təbrizi fars dilində yazsa da əs ərlərində çoxlu doğma azərbaycan-türk 

söz  və  ifadələri,  zərbi-məsəlləri,  atalar sözləri  və s.  iĢlətmiĢdir.  Onlardan  "dağ"  (mal-


402 

 

qaraya  basılan  dağ  mənasında),  tağ  (dağ), ayaq  (qədəh), sürmə,  muncuq, tapança,  xıl 



(çox), tər (yaĢ, təzə), qar və s. bu kimi sözləri göstərmək o lar. 

XII  yüzilin  əvvəllərindən  baĢlayaraq  Azərbaycan  ədəbiyyatının  Əbül  Əla 

Gəncəvi,  Xaqani  ġirvani,  Fələki  ġirvani,  Ġzzəddin  ġirvani,  Mücirəddin  Beyləqani, 

Nizami Gəncəvi kimi dahi söz ustaları bu ədəbiyyatın zəngin xəzinəsinə yeni üslub, yeni 

Ģivə  gətirərək,  Gəncə  və  ġirvanda  fəaliyyət  göstərən  Azərbaycan  ədəbi  məktəbinin 

əsasını qoyurlar. Bu məktəbdə ədəbi sənətlə real həyat arasında bağlılığı, uzlaĢmanı təmsil 

edən,  Rudəkidən baĢlayaraq Firdovsi və  b. Ģairlər, o cümlədən  Qətran Təbrizi  tərəfindən 

inkiĢaf etdirilən farsdilli Ģerin Xorasan-Türküstan səpkisindən - üslubundan (səbkindən) 

fərqli olaraq yeni poetik "səbki təmtəraqi" adlı Azərbaycan üslubu yaradıldı. 

O  dövrün  möhtəĢəm  saraylarından  olan  ġirvanĢahlar  sarayında  hələ  X-Xl 

yüzillərdən fəaliyyət göstərən Ģairlər məclisinə XII əsrin ikinci rübündə doğma Gəncədən 

ġirvana  gəlmiĢ, böyük  istedad və  yüksək  əxlaq sahibi olan  44  yaĢlı  Əbül  Əla  Gəncəvi 

baĢçılıq edirdi. 

Qətran Təbrizinin yetirməsi olan bu Ģair ġirvanĢahlar sarayına  gəldikdən sonra 

burada  böyük  nüfuz  qazanmıĢ,  "məlik  əĢ -Ģüara"  -"Ģairlər  hökmdarı"  adını  almıĢdır. 

ġirvanın istedadlı və ziyalı gənclərini təĢkil etdiyi ədəbi məclisdə cəmləĢdirən Əbül Əla, 

onlardan Əfzələddin Xaqani, Fələki ġirvani, Ġzzəddin kimi "öz Ģairlik qüdrətini bilən və 

həyatda  görkəmli  yer  tutmaq  istəyən"  Ģairlərə  bir  tərəfdən  "saray  ədəbiyyatının 

tələblərini ödəyərək ĢirvanĢahların  adını  əbədiləĢdirməyi"  aĢılayır,  digər  tərəfdən  isə 

"insanpərvərliyi,  adəmiyyəti  təlqin  etməyə"  çalıĢırdı.  Lakin  Əbül  Əla  bu  iki  zidd 

anlayıĢları uzlaĢdıra bilmədi; buna görə onu ismaililərə, onların baĢçısı Həsən əs-Səbbaha 

meyil  göstərməkdə  təqsirləndirdilər,  yazdıqlarını  təhrif  etməklə  onu  ləkələməyə 

çalıĢdılar.  Həbsə  düĢmək  dərəcəsinə  çatmıĢ  Ģair  özünü  yalnız  məĢhur  "Qəsəmnamə" 

(and) qəsidəsi ilə qurtara  bildi.  

Ədəbi  irsindən yalnız  bir neçə Ģeri qalmıĢ  Əbül  Əla dövrünün hökmdarlarını 

vəsf etsə də, XI əsrin sonu, XII əsrin I yarısında epik janrı inkiĢaf etdirən böyük fars Ģairi 

Əbül Məcd Məcdud ibn Adəm Sənai  (1050-1140)  poeziyasının  mütərəqqi  ənənələri 

ilə  bağlı  olmuĢ,  Azərbaycan  ədəbiyyatında  ictimai-fəlsəfi  Ģerin  ilk  nümunələrini 

yaratmıĢdır. 

Əbül  Əladan  sonra  ġirvan  ədəbi  məktəbini  Ģairin  ən  savadlı  və  istedadlı 

Ģagirdi, kürəkəni Əfzələddin Xaqani (1126-1199) idarə etməyə baĢladı. Vaxtilə  məhz 

Əbül Əla, Xaqanini ġirvanĢah III Mənuçehrə (1120-1160) təqdim etmiĢ, ona "Xaqani" 

təxəllüsünü vermiĢdi. 

Xaqani  öz  yaradıcılığı  ilə  Yaxın  və  Orta  ġərq  xalqlarının  bədii  təfəkkür 

tərzində  yeni  bir  mərhələ  açdı.  Ensiklopedik  biliyə  malik  olub,  antik  və  müsəlman 

xalqlarının  yaratdığı  zəngin  mədəniyyəti,  fəlsəfəni,  eləcə  də  dövrün  baĢqa  elmlərini 

dərindən bilən Xaqani Ģeir sənətini elə b ir səviyyəyə qaldırdı ki, məddahanə məzmu-

nundan asılı olmayaraq, bu saray ədəbiyyatı monumental görkəm aldı.  Beləliklə, saray 

siyasətinin adi təbliğat vasitəsi olan məddahlıq Xaqani ifasında əzəmətli bir simfoniya 

təsiri  bağıĢlayırdı.  O,  dövrün  farsdilli  Azərbaycan poeziyasına  yeni  üslub, təmtəraqlı 



403 

 

obrazlar,  parlaq  təĢbehlər,  ifadələr,  bədii  təsvir  vasitələri,  çətin  rədif  və  qafiyələr, 



nadir sözlər və termin lər, söz oynatmaları gətirib, Ģeir sənətində söz sənətkarlığı kimi 

estetik bir konsepsiya yaratdı. 

Xaqani  Ģerinin  əhəmiyyətli  cəhətlərindən  biri  də  fars  dilinin  hökmranlıq 

etdiyi  Ģeir  dilinə  Ģairin  doğma  azərbaycan-türk  sözlərini  gətirməsidir.  Bunlardan 

Ģairin "Məra dər parsi fohĢi ke quyənd, be torki çərxeĢan quyəd ke sənsən" ("farsca 

mənə  söyüĢ  desələr,  çərxi  fələk  onlara  türkcə  deyər  ki,  sənsən")  misralı  məĢhur 

beytində  iĢlədilmiĢ  "sənsən"  sözünü,  eləcə  də  özünun  Ģeir  "Divan"-ında  iĢlətdiyi  su, 

Tanrı,  vuĢaq  (uĢaq),  çuxa,  qunduz,  xatun,  sürmə,  qara  qız,  dağ,  xan  və  b.  bu  kimi 

sözləri qeyd etmək olar. 

Onun ədəbiyyata gətirdiyi yeniliklərdən biri də Ģeirdə iĢlətdiyi  fəlsəf  fikirlər 

idi. Bu fikirlər ilk dəfə Xaqaninin məĢhur "Həbsiyyə" qəsidələr silsiləsində, "Töhfətül-

Ġraqeyn"  ("Ġki  Ġraqın  töhfəsi")  məsnəvisində  və  "Mədain  xərabələri"  əsərində  əks 

olunmuĢdur. 

Əbül Əla - Xaqani məktəbində dövrün Fələki, Ġzzəddin, Mücirəddin kimi öz 

dəst-xətti  olan  Ģairləri  yazıb-yaradırdılar.  Ġranın  və  Orta  Asiyanın  bir  sıra  farsdilli 

Ģairləri  də  Ģeir  meydanında  yarıĢmaq  üçün  Azərbaycana  gəlir,  bəzən  isə  buranın 

mədəni  mərkəzlərində qalıb  ədəbi yaradıcılıqla  məĢğul  olurdular.  Bunlardan "soltan 

əl-fudala"  ("fazillər soltanı")  adlanan  Əsirəddin  Əbu-l-Fadl Məhəmməd ibn Tahir 

əl-Əxsikəti,  "məlik  əl-kəlam"  ("söz  hökmdarı")  ləqəbli  Zahirəddin  Tahir  ibn 

Məhəmməd əl-Fəryabi Orta Asiyadan gələrək, Azərbaycan atabəylərinin himayəsində, 

onların sarayında yaĢamıĢ, yerli Ģairlərlə, xüsusilə Xaqani ilə yaxınlaĢmıĢ, onun tərzində 

mədh Ģeirləri yazmıĢlar. 

ġirvanda, III Mənuçehrin sarayında yaĢayan Ģairlərdən biri də Əbül Əladan Ģeir-

sənət dərsi almıĢ ġamaxı sakini Əbu-n-Nazim Məhəmməd Fələki ġirvani (1107-1147) 

olmuĢdur.  Mənbələrdə  onun  "Ehkamu-n-nücum"  ("Astrologiyaya  dair  mühakimələr") 

adlı  əsərinin olması  haqqında  məlumat vardır.  ġairin  riyaziyyat,  hüsnxətt,  ərəb  dili  və 

xüsusilə  astrologiya  (nücum  elmi)  sahəsindəki  bilikləri  ona  "Fələki"  təxəllüsünün 

verilməsinə  səbəb  olmuĢdur.  Öz  himayədarına  çoxsaylı  təmtəraqlı  qəsidələr  ithaf 

etməsinə baxmayaraq, ġirvan Ģairlərindən çoxunun nəsibi olan zindan ömrü  ondan da 

yan  keçməmiĢ,  saray böhtanları onun da  qaranlıq  məhbəsə düĢməsinə səbəb olmuĢdu. 

ġirvanĢahın  əmrilə  Fələki  axırda  zindandan  azad edilsə də,  keçirdiyi  mənəvi sarsıntılar 

onu üzmüĢ, Ģair gənc yaĢında vəfat etmiĢdir. 

Yaxın  ġərqin  elə  bir  orta  əsr  təzkirəsi  yoxdur  ki,  özünün  ictimai-siyasi 

"Həbsiyyə"  Ģeirləri,  təkraredilməz  təbiət  və  məhəbbət  lirikası  ilə  ad  çıxarmıĢ  Fələki 

yaradıcılığından  bəhs  etməsin.  Onun  dövrümüzə  yetiĢmiĢ  "Divan"ı  yalnız  ədəbi-bədii 

məziyyətlərilə  deyil,  dövrün  real  hadisələrini  tarixi  mənbə səviyyəsində  iĢıqlandırmaq 

baxımından  da əhəmiyyətlidir.  Məhz  buna görə, tarixçilər  onun  ġirvanĢah  Mənuçehrin 

qıpçaqlar  və  alanlar  üzərində  qələbəsi,  gürcü  hökmdarı  Demetrenin  dövrü,  ġirvanın 

Ģəhərləri və görkəmli Ģəxsiyyətləri və s. haqqında, hətta dövrün tarixi  mənbələrində də 

olmayan qiymətli məlumatlarından geniĢ faydalanmıĢlar. 



404 

 

ġirvan poetik  məktəbinin digər  istedadlı  nümayəndəsi  olan  Ġzzəddin  ġirvani 



haqqında dövrümüzə yetiĢən  məlumat  çox  azdır.  Bizə  yalnız  o  məlumdur  ki,  Ġzzəddin, 

Əbül Əla Gəncəvi, Xaqani və Fələki ġirvaninin çağdaĢı olmuĢ, onlarla ünsiyyət saxlamıĢdır. 

ġairin  ədəbi  irsindən  zəmanəmizə  gəlib  çıxan  bir  yarımçıq  qəsidə  və  bircə  rübai 

Ġzzəddin ziyasının məlahətindən xəbər verir. 

XII əsr Azərbaycan poeziyasının maraqlı, az qala əfsanəvi və ən çox mübahisə 

doğuran  siması  Ģairə  Məhsəti  xanım  Gəncəvidir.  Tədqiqatçıların  biri  digərinə  zidd 

fərziyyələrinə  baxmayaraq, son  araĢdırmalar  qəti  müəyyənləĢdirmiĢdir  ki,  "Məhsəti  real 

tarixi  Ģəxsiyyətdir,  Nizaminin  böyük  müasiridir  və  yüksək  poetik  istedad  sahibi 

olmuĢdur".  Onun  haqqında  ilk  təzkirə  məlumatını  Həmdullah  Qəzvininin  1330-cu  ildə 

qələmə  aldığı  "Tarixi  qozide"  əsərində  görürük.  Buradakı  bəzi  səhv  fikirlər  (Ģairənin 

ərinin  Soltan  Mahmud  Qəznəvinin  müasiri  olması  barədə)  nəzərə  alınmazsa,  Gəncə 

xətibinin oğlu, "yaxĢı Ģeirləri" olan Tacəddin Əhməd və onun arvadı Məhsətinin "gözəl" 

ĢeirləĢməsi  haqqında  verilən  məlumat  böyük  maraq  doğurur.  Tədqiqatlar  Məhsətinin 

təqribən  1089-cu  ildə  Gəncədə  doğulduğunu,  mü kəmməl  təhsil  aldığını,  ġərq 

ədəbiyyatı və musiqisinə yaxĢı bələd olduğunu, gözəl Ģahmat (Ģətrənc) oynadığını, 1118-

ci  ildə  (soltan  Məhəmməd  Təpər  vəfat  etdikdən  sonra)  Gəncə  taxtına  çıxan  soltan 

Mahmudun  sarayında,  Mərvdə  olarkən  soltan  Səncərin  sarayında  keçirilən  Ģeir 

məclislərində  iĢtirak  etdiyini,  çox  uzun  ömür  sürdüyünü  (1182-83-cü  ilədək)  göstərir. 

Məhsətinin əri Tacəddin Əmir Əh məd  də  Pure-Xətib təxəllüsü  ilə  yazan  məĢhur  Ģair 

olmuĢdur. 

Məhsətinin dastana dönmüĢ həyatı haqqında, ən maraqlı məlumat, əldə olan 

nüsxələri  XV-XVI  yüzillərin  məhsulu olan, Ģifahi  (və  çox  güman  yazılı)  variantları 

sözsüz  ki,  XII-XIII  əsrlərə  aid   olan  "Məhsəti  və  Əmir  Əhməd"  dastanında 

toplanmıĢdır. 

Fars dilində, əsasən rübai janrında yazan Məhsətinin Ģeirlərinin əksər hissəsi 

Gəncə mühiti ilə bağlıdır. Lakin rübailərinin məzmunundan görünür ki, o, həm Ġranda 

(Ġraqi  Əcəmdə),  həm  də  Orta  Asiyada  da  tanınmıĢdı.  Məhsəti  gənclik  çağlarında 

Gəncədən  bir  neçə  il  ayrılmalı  olmuĢ,  bir  müddət  Mərvdə  yaĢayıb-yaratmıĢ, 

yaradıcılığının yetkinlik çağında doğma ocağa qayıtmıĢ və ömrünün sonunadək burada 

yaĢamıĢdır.  Yaradıcılığında  məhəbbət  lirikasının  əsas  yer  tutduğu  Məhsəti  xanımın 

rübailəri dünyəviliyi, humanizmi, nikbinliyi ilə seçilir. Məhz ondan sonra Azərbaycan 

Ģerində rübaiçilik geniĢ inkiĢaf yoluna qədəm qoyur. Azərbaycanlı rübaiçilər içərisində 

qadın  sənətkarlarımızın  -  "Doxtəre-Xətib,  Do xtəre-Səti,  Do xtəre-Salar,  Rəziyyə 

Gəncəvi"  kimi  Ģairələrimizin  yetiĢməsi  Məhsəti  təsirinin,  Məhsəti  yaradıcılığının  ən 

böyük nailiyyətlərindən biri kimi q iy mətləndirilə bilər. 

Azərbaycanın farsdilli poeziyasının "qızıl əsri"nin görkəmli Ģairlərindən biri, 

böyük Xaqaninin yetirməsi,  mahir  mədhiyyəçi-Ģairlərdən olan Mücirəddin Beyləqani 

idi.  ġirvan  ədəbi  mühitinin  yetiĢdirməsi  olan  bu Ģair  qəsidələrinin  əksəriyyətini  ona 

himayəçilik  edən  Azərbaycan  atabəyləri  sülaləsinin nümayəndələrinə  və  II  Toğrulun 

oğlu soltan Arslan Ģaha həsr etmiĢdir. Onun lirikasında sonsuz iradə və qürur, özünün və 



405 

 

baĢqalarının  yaradıcılığına  qarĢı  tələbkarlıq  hakim  idi.  Mücirəddin  irsindən  dövrümüzə 



yetiĢən  yeganə  ədəbi  abidə  olan  Ģeir  divanında  toplanılmıĢ  parlaq  və  nikbin  ruhlu 

qəsidələr  içərisində  Ġraq  Səlcuq  hökmdarlarına  və  Dərbənd  hakiminə  həsr  edilmiĢ 

mədhiyyələr  də  vardır.  Belə  məzmunlu  Ģeirlərlə  yanaĢı,  Ģair  dövrünün  əyər-əskiyini 

qamçılayan  həcvlər də yaratmıĢ və  bəzi  təzkirəçilərin  məlumatına  görə satira  atəĢinə 

tutduğu həmin adamlar tərəfindən (1193-cü ildə) qətlə yetirilmiĢdir. 

TanınmıĢ  Gəncə  Ģairlərindən  biri  də  Qəvami  Mütərrizi  1190-cı  ildə  vəfat 

etmiĢdir.  Yazılı  mənbələrdə,  o  cümlədən  DövlətĢah  Səmərqəndinin  məĢhur 

təzkirəsində  Qəvaminin  Nizami  Gəncəvi  ilə  qohumluq  əlaqələri  (qardaĢı  və  yaxud 

əmisi oğlu olması) haqqında məlumat vardır. Dövrün ənənələrinə sadiq qalaraq yazdığı 

qəsidələrdə  Qızıl  Arslanı,  Cahan  Pəhləvanı  və  baĢqalarını  vəsf  edən  Qəvami  öz 

zərifliyi  və  bədii  sənətkarlığı  ilə  seçilən  qəzəllər  də  yazmıĢdır.  Onun  zəmanədən 

narazılıq  motivləri  ilə  güclü  olan  Ģeirlərində  həmçinin  təkəbbürlülük,  acgözlülük, 

ikiüzlülük, əxlaqsızlıq kimi  mənfi keyfiyyətlər də pislənilmiĢdir. ġair əsərləri vasitəsilə 

gəncliyə  müraciət  edir,  onu  günlərini  mənasız  əyləncələrdə  keçirməməyə,  qocalığın 

labüd  olması  barədə,  Ģərəf  haqqında  düĢünməyə  çağırırdı.  Qəvaminin  Ģeir  divanının 

əlyazması Londonda, Britaniya mu zeyində saxlan ılır. 

XII  əsrin  Azərbaycan  Ģairləri  və  nasirləri  arasında  Gəncə  ədəbi  məktəbinin 

daha  bir  nümayəndəsi,  dahi  Nizaminin  dostu  Əbubəkr  ibn  Xosrov  əl-Ustad  diqqəti 

xüsusilə  cəlb  edir.  Onun  bizə  gəlib  çatmıĢ  yeganə  əsəri  -  "Munisnamə"  professor 

Rüstəm  Əliyev  tərəfindən  rus  dilinə  tərcümə  olunmuĢ,  tədqiqatçıların  və  oxucuların 

maraq  obyektinə  çevrilmiĢdir.  "Munisnamə"nin  nadir  əlyazması  hazırda  Londondakı 

Britaniya muzeyində saxlanır və hələlik Əbubəkr ibn  Xosrovun həyatı, yaradıcılığı 

haqqında  yeganə  məlumat  mənbəyidir.  Bu  məlumata  görə,  Ģair  Azərbaycan  ata-

bəylərinə  xid mət  etmiĢ,  gənc  Ģahzadələrin  müəllimi  və  tərbiyəçisi  olmuĢ,  əsərlərini 

Azərbaycan atabəyləri Cahan Pəhləvana, Qızıl Arslana və Əbubəkrə ithaf etmiĢdir. 

"Munisnamə"nin giriĢ hissəsində müəllif Eldənizlərin adı ilə  bağlı altı erkən 

əsərinin  adlarını çəkir.  Təəssüf  ki,  bu əsərlərin nüsxələri  hələ  də aĢkar  olunmamıĢdır. 

"Munisnamə" özü 17 fəsildən ibarətdir; burada maraqlı hekayə, novella, ibrətamiz hədis 

və  məsəllər  toplanılmıĢdır.  Mətninə  xeyli  Ģeir  parçası  daxil  edilmiĢi  bu  əsər  farsdilli 

ədəbiyyatın  yayıldığı  bütün bölgələrdə sonralar  çiçəklənən  qafiyəli  bədii  nəsrin erkən 

və parlaq nümunələrindən biridir. 

XII  əsrin  ortalarına  yaxın  yaranan  Azərbaycan  Atabəyləri  dövlətinin 

hakimiyyəti  dövründə  Gəncə  və  ġirvan  poetik  məktəbləri  artıq  ən  yüksək  inkiĢaf 

mərhələsinə  yetiĢmiĢdilər.  Atabəylər  sarayında  fəaliyyət  göstərən  Ģairlər  Xaqani 

tərəfindən təməli  qoyulan yeni  üslublu  farsdilli  Azərbaycan Ģerini yüksək sənətkarlıq 

səviyyəsinə  çatdırmağa  çalıĢırdılar.  Lakin  Xaqani  zirvəsini  fəth  etmək,  Azərbaycan 

poeziyasını  daha  yüksək  zirvələrə  çatdırmaq  səadəti  yalnız  Gəncə Ģəhərinin sakininə, 

orta əsr təzkirəçisinin dili ilə desək, "dolğunluğunu  və böyüklüyünü dil  və sözlə  təsvir 

etmək mü mkün olmayan" Camal (Nizam) əd-Din Əbu Məhəmməd Ġlyas ibn Yusif ibn 

Zəki  Müəyyəd  Nizamiyə  (1140-1209)  nəsib  oldu.  O,  Xaqaninin  parlaq  söz 



406 

 

sənətkarlığını  və  üslubunu  qəbul  edib,  öz  yaradıcılığında  onlara  yeni  məzmun  və 



mənalar verdi. Nizami ölməz "Xəmsə"si ilə Ģeir sənətini saraylardan və məddahlıqdan 

uzaqlaĢdırıb,  bu  gün  baĢa düĢdüyümüz  mənada  bədii  ədəbiyyat  yaratdı.  O,  insanı 

özünün qəhrəmanı edib, onun hiss və həyəcanlarını,  duyğu və düĢüncələrini, arzu və 

istəklərini  tərənnüm  edirdi.  ġəxsiyyət,  onun  həyatı,  mahiyyəti,  təfəkkür  tərzi  və 

fəlsəfəsi  Nizamin i  düĢündürən,  onun poemalarının  əsas  xəttini  təĢkil  edən  mövzular 

idi.  Nizami  əsərlərində  sənətkarlıq,  forma  və  məzmun  vəhdətdə  olub  bir-birini 

tamamlayırdı. 

Elmin  mü xtəlif  sahələrində  dərin  biliyə  malik  olması  Nizaminin  hərtərəfli 

təhsil gördüyünə dəlalət edir. Dövrünün bir çox ziyalısından fərqli olaraq, o, əldə etdiyi 

biliklərin hamısını məhz doğma Gəncədə almıĢ, ömrünün sonunadək, görünür, doğma 

Ģəhəri tərk  etməmiĢdi. Bunu Ģair Gəncəsiz qala bilməməsi ilə izah edirdi: "Əgər  Gəncə 

mənim boynumda düyün düĢmüĢ boyunbağı olmasaydı, Ġranın bütün xəzinələrini öz 

Ģeirlərimlə fəth edərdim". 

Nizami, o dövrdə böyük elm ocağına çevrilmiĢ Gəncədə dəqiq (elmül əbdan) 

və  humanitar  (elmül  ədyan)  elmlərə  dərindən  yiyələnərək,  əsrinin  ən  böyük 

ensiklopedistlərindən biri oldu. 

Onun  yaratdığı  əvəzsiz  əsərləri  daha  da  yaĢarlı  edən,  Ģairin  mü xtəlif 

dillərdə yazmıĢ antik və erkən orta əsr abidələrindən, o cümlədən, "türk dastan ları 

"Kitabi-Dədə  Qorqud"  və  "Qutadqu  bilik"in  sənət  müvəffəqiyyətlərindən   Ģairlik 

təbiətinə xas bir ustalıqla" faydalan ması, bu əsərlərdən əxz etdiklərini yaradıcı Ģair 

xəyalının vüsətilə heç kəsə bənzəməyən yeni bir təravətlə əks etdirməsid ir, 

ġeir və sənət meydanına Ģair, o dövrün ən geniĢ yayılmıĢ lirik janrı ilə, bu 

janrın  əsas  formaları  olan  qəsidə  və  qəzəllərlə  daxil  olmuĢdur.  Nizamin in  özünün 

qeydlərindən  aydın  olur  ki,  "Xəmsə"-nin  üçüncü  poeması  "Ley li  və  Məcnun" 

yazılanadək  onun  qəzəllər  "Divan"ı  mövcud  olmuĢdur.  Orta  çağ  təzkirəçilərin in 

məlu matlarına  görə,  bu,  "Divan"  iyirmi  min  beytdən  artıq  imiĢ.  Təəssüf  ki, 

dövrümüzə  gəlib  çıxan  və  məĢhur  Ġran  alimi  Səid  Nəfisinin  nəĢr  etdirdiyi  Nizami 

"Divan"ına cəmi iki minə yaxın beyt daxildir. 

ġair  özünün  ilk  poeması  olan  "Sirlər  xəzinəsi"ni  ("Məxzən  əl-əsrar") 

1177-c i  ilin  oktyabrında  tama mla mıĢ,  bu  əsərlə  "ġərq  xa lqla rın ın  bədii  təfəkkür 

tarixində,  ədəbiyyatında  yeni  bir  dövr  açmıĢ"dır.  Əsər  ö z  daxili  quruluĢu na  və 

ko mpozisiyasına  görə  Niza min in  sonrakı  poemalarından  xey li  fərq lənir.  Əgər 

sonrakı əsərlərində Ģairin etik, estetik, ictimai  idealı, human izm nəzəriyyəsi dolğun 

bədii surətlər, əlvan həyat lövhələri, tip ikləĢdirilmiĢ Ģərait vasitəsilə açılırsa, "Sirlər 

xəzinəsi"ndə  bu  təlim  və  mətləb  didaktik  Ģəkildə,  öyüd-nəsihət  yolu  ilə  ifadə 

olunur. ġairin əsas məqsədi o xucuları əxlaq i cəhətdən tərbiyə etmək, onlara həyat 

kamilliyi, alicənablıq, həssaslıq,  maddi nemətlər yaradanlara ehtiram,  məhəbbət və 

ədalət  hissləri  aĢılamaqdır.  Bütün  bu  cəhətlər  "dərin  təfəkkü rlə  güclü  poetik 

ehtirasın vəhdətindən yaranmıĢ əbədi sənət əsəri" olan poemanı insan dühasının ən 

böyük nailiyyətlərindən biri kimi qiy mətləndirməyə əsas verir.  



407 

 

Nizamin in  sonrakı  əsərlərində  "hadisə,  tale  və  fələk  daha  insan  üzərində 



hökmranlıq edərək onu əzmir, Ģəxsiyyətin iradəsini özünə tabe etmir, əksinə,  insan 

öz  taleyinə  ağalıq  edir,  onun  iradəsi  hadisələrin  gediĢini  istiqamətləndirir,  onu 

dəyiĢir.  Həmin  tələb lərə  müvafiq  yazılmıĢ  "Xosrov  və  ġirin"  (1180-ci  ildə 

tamamlanıb),  "Ley li  və  Məcnun"  (1188),  " Yeddi  səyyarə"  ("Yeddi  gözəl",  1197) 

və  "Ġskəndərnamə"  (1197-ci  ildən  sonra  yazılıb)  sonrakı  əsrlərin  poeziyasının 

möv zusunu, tematikasını, təsvir fırçasını dəyiĢdirərək, ona yeni təravət və istiqamət 

verdi.  Ġnsanın  daxili  aləmi,  onun  xislət  və  hiss iyyatı,  arzu  və  meyli,  ruhunun  ən 

incə,  zərif  və  əsrarəngiz  hərəkəti  yeni  poetik  məktəbin  əsas  mahiyyətinə  çevrildi. 

ġəxsiyyət  azadlığı,  onun  iradəsinin  mövhumat  və  xurafat  boyunduruğundan  xilas 

olması,  bəĢəriyyətin  mədəni  tərəqqisində  dönüĢ  nöqtələrindən  olan  intibah 

dövrünün  mənəvi  mahiyyətinə  çevrilmiĢ  səlis  human izm  nəzəriyyəsi  Nizami 

yaradıcılığ ında ən gözəl bədii təcəs sümünü tapdı". 

Nizami  yaradıcılığı  ġərq   xalqları  ədəbiyyatının  in kiĢafına  böyük  təsir 

göstərmiĢdir.  Onun  əsərləri  orta  çağ  mədrəsələrində  əsas  dərslərin  b ir  hissəsi 

olmuĢ,  Ģairlər,  ədib lər  və  tələbələr  onlardan  elm  öyrənmiĢ,  onları  əzbərləmiĢlər. 

Nizamin in  yaratdığı  mən zu m  ro man  janrı  ġərq  xalq larının  bədii  söz  səltənətinə 

daxil  olmuĢ,  ö zünə  möhkəm  mövqe  qazan mıĢdır.  Onun  poemaları  haqlı  olaraq 

yüksək  poetik  ustalığın  meyarı  hesab  edilirdi.  Həqiqi  söz  ustası  adını  qazan maq 

istəyən ən görkəmli Ģairlər forma və məzmunca Nizami poemalarına bənzər əsərlər 

-  "Xə msə"lər  və  ya  heç  olma zsa,  eyni  adlı  poema lar  ya zmağı  özlə rinə  borc 

bilird ilər.  Gö rkəmli  söz  ustaları  Əmir  Xosrov  Dəhləvin i  (1253-1325),  Haci 

Kirmanin i  (1281-1352),  Ġmadəddin  Kirman ini  (1371-c i  ildə  vəfat  et miĢdir), 

Əbdürrəhman  Camini  (1414-1492),  ƏliĢir  Nəvain i  (1441-1501X  Hatifin i  (1445-

1512),  Fü zulin i  (1494-1556)  və  baĢqalarını  Nizami  məktəbinin  davamçıları  hesab 

etmək olar. 

Ümu miyyətlə  götürsək,  XIII  yüzildən  bəri  Nizami  ideyaların ın  ecazkar 

təsirinə  qapılmayan  bir  söz  ustası  tapmaq  mü mkün  deyil.  Məhz  Nizami  dühası 

Azərbaycan  poetik  sənətini  əlçatmaz  zirvəyə  qaldırmıĢ,  XII  yü zili  Azərb aycan 

intibahı əsri etmiĢdir. 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



408 

 

 




Yüklə 5,02 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   45




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin