TarġXĠ III-XIII əsrin I rübü



Yüklə 5,02 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə42/45
tarix14.01.2017
ölçüsü5,02 Mb.
#5612
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   45
§ 7. FƏLSƏFƏ 

 

XI-XII  əsrlərdə  Azə rbaycanda  ictimai-siyasi,  din i,  d ini-fə lsəfi  və  e lmi-



fəlsəfi  baxıĢlar  keçmiĢ  ideyalar  zəmin ində  yaranıb  formalaĢ mıĢdır.  Ġs lam  d ini 

burada hakim ideologiya o lsa da, digər d ini əqidələr tamamilə aradan qalxmamıĢdı. 

Arranın  bəzi  yerlə rində  xristianlıq   rəsmi  Ģəkildə  fəaliyyət  göstərirdi.  Əsasən 

ölkənin  cənub  rayonlarında  qalmıĢ  atəĢpərəstliyə  onun  Ģimalında  (Bey ləqan, 

Dərbənd və s.) da təsadüf edilird i. 

XI-XII əsrlərdə Azərbaycanda fəlsəfi fikir fiqhə (hüquqĢünas lığa), kə la ma  

(sxo lastikaya)  və  təsəvvüfə  (mistikaya)  dair  traktatlarda,  xüsusən  peĢəkar 

filosofların  yaradıcılığ ında  inkiĢaf  edirdi.  Folklor  nü munələri,  o  dövrdə  yazıya 

alın mıĢ  "Kitabi-Dədə  Qorqud"  dastanları  yaranan  ədəbi  əsərlərin  mövzu larına 

sirayət  etdiyi  kimi  xalq  hikməti  də  fəlsəfi  təfəkkürə  təsirsiz  qalmırdı,  əsrlərin 

sınağından çıxmıĢ müdrik kəlamlar elmi düĢüncələrə belə nüfuz ed irdi.  

Fiqh-kəla m  mə ktəblərində  və  təsəvvüfdə  əsasən  dini-fə lsəfi  fikir  inkiĢaf 

etdirilmiĢdir.  Fiqh  " müsəlman  hüququ",  kəlam  isə  "müsəlman  sxo lastikas ı, 

ilah iyyatı"  mənasını  daĢımasına  baxmayaraq,  bunlar  arasında  kəskin  fərq 

qoyulmurdu.  Sxo lastlar  bir  qayda olaraq  dövlət  iĢlərində  çalıĢır,  hüquq  məsələlə ri 

ilə də  məĢğul olurdular, baĢqa sözlə, mütəkəllimlər (sxolastlar) eyni  zamanda fəqih 

(hüquqĢünas)  idilər.  Mü xalifətçi  s xolastika  -  mütdzililik  gizli  fəaliyyət  göstərirdi, 

ortodoksal sxolastika  -  əşərilik   isə  XI  əsrin  ikinci  yarısında  rəsmi  dairələ rdə  artıq 

qəbul  edilmiĢdi.  Əşərilik  rəy və  məntiqi  mühakimələrə  üstünlük  verən  hənəfilərlə 

qatı  təəssübkeĢ  hənbəlilər  arasında  orta  mövqe  tutan  Ģəfii  məzhəbli  fəqih lər 

içərisində  daha  geniĢ  yayılmıĢdı.  XI-XII  əsrlərdə  Azərbaycanda  görkəmli 

hüquqĢünas  sxolastlar  yaĢayıb  fəaliyyət  göstərmiĢlər.  Yaxın  və  Orta  ġərqdə 

Əbuishaq  əĢ-ġirazi  əl-Firuzabadi  (1003-1083),  Əbu-hamid  Məhəmməd  əl-Qəzali 

(1059-1111),  Fə xrəddin  Məhəmməd  ər-Ra zi  (1148-1209)  və  baĢqa  məĢhur  fəqih-

mütəkəllimlərdən  təhsil  almıĢ  həmin  alimlər  elmi  yarad ıcılıqla  bərabər 

mədrəsələrdə dərs demiĢ, dövlət iĢlərində çalıĢmıĢlar. Onlardan Təbriz nahiyəsinin 

qazısı  Büdeyl  ibn  Əli  əl-Bərzəndi  (öl.  1082),  onun  oğlu  Əbumənsur  Salih  (öl. 

1099),  "Bağdad  fəqihi"  fəxri  ad mı  almıĢ,  ədalətli  hüquqĢünas  (fəqih  salih")  Əbu 

Ömər  Osman əd-Dərbəndi (1106-cı ildən sonra ölüb), vərəsəlik hüququna dair əsər 

yazmıĢ  Əbdüləziz  ibn  Əli  əl-UĢnuhi  (öl.  1111),  " mahir  hüquqĢünas,  disputçu" 



(fəqih bari  münazir)  Deyr  əl-Aqulda  qazı  iĢləmiĢ  Əbülfəzl  Məhəmməd  ibn  Ömər 

əl-Urməv i  (1067  -  1152),  "din i  təlimdə,  dolay ı  sübutda  və  üsulda  görkə mli 

tədqiqatçı,  hüquqĢünas" ("fəqih,  mühəqqiq,  fadil  fı  elm  əl-məzhəb  və-l-xələf  və-l-

üsul)  Əbuhəfs  Ömər  ibn  Əh məd  əz-Zəncani  əl-Xətib i  (doğ.  1098)  və  baĢqalarını 

göstərmək olar. 

Din i  fəlsəfənin  sxolastik  qolu  fəqih-mütəkəllimlər  tərəfindən  inkiĢaf 

etdirilirdisə,  onun  mistik  as pekti  Ģiə  ideoloqla rın ın  və  sufi  mütəfəkkirlə rin 



409 

 

dünyagörüĢündə  öz  ifadəsini  tapırdı.  XI-XII  əsrlərdə  Azərbaycanda  rəsmi  əq idə 



sünnilik,  ələlxüsus  onun  Ģəfiilik  məzhəbi  id i.  Bununla  belə,  burada  ifrat  Ģiəliy in 

mü xtəlif qolları  - ğalilik və is maililik əsas etibarilə gizli Ģəkildə yayıla b ilmiĢ, ço x 

vaxt  et ira zla  qarĢılan mıĢdı.  Təsadüfi  deyild ir  ki,  Niza mi  Gəncəvi  "öz  b iliy i  ilə  

zəmanənin  ən  Ģöhrətlisi"  saydığı  Bəhram  Ģaha  qarĢı  çıxanları  təhqir  üçün  ismaili 

adlandırmıĢdır. 

Bu  dövrün  baĢlıca  mistik  cərəyanı  təsəvvüf  mötədil  və  ifrat  olmaqla  iki 

istiqamətdə  in kiĢaf  edirdi:  mötədil  sufilər  islam  monoteizmindən  kənara 

çıxmadıqları  halda,  ifrat  sufilər  panteizmə  az-ço x  dərəcədə  mey l  göstərirdilər. 

Azərbaycanda mötədil sufizmin görkəmli nümayəndələri vard ı.  Onlardan Əbuhəfs 

Ömər  ibn  Məhəmməd  əs-Sührəvərd i  (1063-1137),  onun  qardaĢı  oğlu  Əbunnəcib 

Əbdülqahir ibn Abdulla əs-Sührəvərdi (1097-1168) eyni zamanda hüquqĢünas alim 

idi.  Əbunnəcib  əs-Sührəvərdi  Zəncan  yaxınlığındakı  Sührəvərd  qəsəbəsində 

anadan olmuĢ,  Bağdada gedib orada Nizamiyyə  mədrəsəsində təhsil almıĢdı. Orta 

əsr  mənbələrində  Əbunnəcib  əs -Sührəvərdinin  ilk  gənclik  illərində  yoxsul  həyat 

sürdüyü söylənilir.  Yaqut  əl-Həməvi  halal  zəhmətlə  dolanan  mütəfəkkir  haqqında 

yazır: "O, Bağdadda su daĢıyar, öz qazancın ı yeyərdi". 

Çətin  gü zəran,  əzablı  günlər  keçirən  Əbunnəcib  əs -Sührəvərdi  görkəmli 

alim, böyük sufi Ģeyxi kimi Ģöhrət qazanaraq, Nizamiyyə mədrəsəsində dərs demiĢ, 

bir müddət ona baĢçılıq etmiĢdir. 

Əbunnəcib  əs-Sührəvərdi  xalq  içərisində  böyük  nüfuza  malik  sufi  Ģeyxi 

kimi  tanındığı  üçün  onun  hüququ  hakim  dairələr  tərəfindən  toxunulmaz  imiĢ, 

mütəfəkkir  təqib  olunan  Ģəxslərə  belə  ö z  sufi  ribatlarında  yer  verməkdən 

çəkin mirmiĢ.  Tacəddin  əs-Sübki  (1326-1369)  yazır:  "Əbunnəcib  əs-Sührəvərdi 

soltandan, xəlifədən və baĢqalarından qorxub ona pənah gətirənləri  müdafiə etmiĢ, 

onlar təhlükədən sovuĢmuĢlar". 

Mənbələrdə  onun  Əbdürrəhim  və  Əbdüllətif  adında  iki  oğlu  yad  edilir. 

Onlardan biri sufi, digəri hüquqĢünas alim o lmuĢdur. 

"Adab  əl-mürid in  fi-t-təsəvvüf‖  ("Təsəvvüfə  dair  müridlərin  ədəb-

ərkanları"), "ġərh əl-Əs ma əl-hüsna" ("[Allahın] gözəl adla rın ın Ģərhi"), "Gərib əl-

məsabih" ("Çıraqların qəribəsi") Əbunnəcib əs-Sührəvərdinin baĢlıca əsərləridir. 

Sufi  təliminin  mötədil  qoluna  mənsub  olan  mütəfəkkirin  nəzərində  təsəvvüf 

Ģəriətdən  baĢlayıb,  təriqətdən  (mənəvi  kamillik  yolundan)  keçərək,  həqiqətdə  sona 

yetir.  Birinci  mərhələ  elm,  ikinci  mərhələ  əməl  və  üçüncü  mərhələ  ilahi  vergi  ilə 

səciyyələnir.  O,  bu  mənada  deyir:  "Təsəvvüfün  əvvəli  elm,  ortası  əməl,  axın  ilahi 

vergidir. Elm muradı aĢkar edir, əməl tələbi müəyyənləĢdirir, ilahi vergi ü mid qayəsinə 

çatdırır." 

Əbunnəcib əs-Sührəvərdinin sufi  təlimi  onun  əmisinin adını daĢıyan qardaĢı 

oğlu  Əbuhəfs  Ömər  ibn  Məhəmməd  əs-Sührəvərdi  (1145-1234)  tərəfindən  davam  və 

inkiĢaf  etdirilmiĢdir.  UĢaqlıq  illərini  Sührəvərddə  keçirən  ġihabəddin  Əbuhəfs  Ömər  ibn 

Məhəmməd  əs-Sührəvərdi  Bağdadda  Nizamiyyə  mədrəsəsində  əmisindən  və  digər 



410 

 

tanınmıĢ alimlərdən müxtəlif elmləri dərindən öyrənmiĢ,  görkəmli alim, sufi mütəfəkkir 



kimi Ģöhrət tapmıĢdır. Mənbələrdən birində deyilir: "O, fəzilətli hüquqĢünas, sufi, baĢçı, 

mömin, zahid, arif, həqiqət elmində öz vaxtının Ģey xi idi". 

Əbuhəfs  əs-Sührəvərdi  xəlifə  ən-Nasir  li-Dinillahın  rəğbətini  qazanmıĢ, 

Bağdadda  baĢ  Ģeyx  vəzifəsini  tutmuĢdu.  O,  ictimai-siyasi  həyatda  fəal  iĢtirak  etmiĢ, 

mühüm iĢlərdə Xilafətin elçisi olmuĢ, diplomatik danıĢıqlar aparmıĢdır. 

ġihabəddin  Əbuhəfs  əs-Sührəvərdi  zəngin  elmi  irs  qoyub  getmiĢdir.  Onun 

məĢhur  əsərlərindən  "Əvarif  əl-məarif‖  ("Biliklərin  töhfələri")  bir  neçə dəfə Misirdə, 

1966-cı  ildə  Beyrutda,  "Gənz  əl-ibad  fi  Ģərh  əl-aurad"  ("Duaların  Ģərhinə  dair 

bəndələrin  xəzinəsi")  1908-ci  ildə  Kazanda,  "Cəzb  əl-qülub  ila  müvasələt  əl-

məhbub" ("Ürəkləri sevgiliyə qovuĢmağa aparan cazibə")  1910-cu ildə Hələbdə çap 

edilmiĢdir. Mütəfəkkirin "Ġlam əl-hüdə va aqidət ərbab ət-tüqa" ("Doğru yolu bildirmək 

və  möminlərin  əqidəsi"),  "Risalə  fi-l-fəqr"  ("Fəqirliyə  dair  traktat‖),  "Məqamat  əl-

arifın"  ("Ariflərin  məqamları"),  "Risalə  fi-t-təsəvvüf‖  ("Təsəvvüfə  dair  traktat"), 

"Gayət  əl-imkan  fi-l-kəlam"  ("Kəlamda  imkan  qayəsi"),  "Nimət  əl-fiqh"  ("Fiqhin 

neməti") "Fi-s-süluk" ("Yollara dair") və baĢqa əsərlərinin əlyazma nüsxələri dünyanın 

mü xtəlif yerlərində saxlan ılır. 

Əbuhəfs  əs-Sührəvərdinin  yaradıcılığında  mötədil  sufizmin,  demək  olar  ki, 

bütün  baĢlıca  məsələləri:  təsəvvüfün  mənĢəyi  və  mahiyyəti,  sufi  sözünün  təfsiri, 

Ģeyxlik  rütbəsinin  müəyyənləĢdirilməsi,  insanın  özünü  dərk  etməsi  və  i.  a.  geniĢ 

iĢıqlandırılmıĢdır.  "Təsəvvüf‖  anlayıĢının Ģərhində  əxlaqi  fikirlərə  mühüm  yer verilir: 

təsəvvüf  hər  bir  yüksək  xasiyyətə  yiyələnmək  və  hər  bir  alçaq  xasiyyətdən 

uzaqlaĢmaqdır. Sufi olan kəs mistik özünükamilləĢdirmə prosesində hər Ģeydən əvvəl 

öz  nəfsini  paklaĢdırmalıdır.  Əbuhəfs  əs-Sührəvərdi  Ģair  Kəmaləddin  əl-Ġsfəhaniyə 

(doğ. 1170) göndərdiyi bir  məktubda yazır ki,  insan kin, həsəd və riyadan  arındıqda 

təmizlik  nuru onun  batininə süzülür,  o, bütün  rəzilliklərdən yaxa  qurtara bilir,  Allaha 

qovuĢmaq arzusu ilə sidq və səmimiyyət zirvəsinə yüksəlir. 

Təsəvvüfdəki bir sıra etik-əxlaqi və ictimai-siyasi fikirlər o dövrdə mövcud 

məlamətilik,  qələndərilik  və  əxilik  cərəyanlarının  ideologiyası  ilə  çulğalaĢmıĢdır.  Sufi 

mütəfəkkirlərdən  bəziləri  həmin  cərəyanlarla  maraqlanmıĢ,  onların  ideyalarını  təbliğ, 

müəyyən  müddəalarını  tənqid  etmiĢlər.  Əbülqasim  əl-QüĢeyri  (986-1073)  "Ər-

Risalə  fi  elm  ət-təsəvvüf‖  ("Təsəvvüf  elminə  dair  traktat"),  Ġbn  əl-Ərəbi  (1165-

1240)  "Əl-Fütuhat  əl-Məkkiyyə"  ("Məkkə  fəthləri")  kitablarında  əxilərin 

ideologiyası olan "fütüvvə" ("gənclik,  igid lik") anlay ıĢının Ģərhinə  xeyli yer vermiĢ, 

Əbuhəfs  əs-Sührəvərdi  bu  mövzuda  "Fütüvvətnamə"  ("Fütüvvə  kitabı")  adlı  əsər 

yazmıĢdır.  "Əvarif  əl-məarif‖  kitabında  məlamətilik,  qələndərilik  və  fütüvvəyə 

xüsusi  fəsillər  ayrılmıĢdır.  Daxilən  saleh  əməllərlə  məĢğul  olan  məlamətilər,  zahirən 

özlərini  günahkar  göstərir,  danlağa  məruz  qoyurdular.  Əbuhəfs  əs -Sührəvərdi  yazır: 

"Məlaməti o kəsdir ki, xeyiri izhar etmir, Ģəri gizlətmir. Bu o deməkdir ki,  məlamətinin 

damarlarından səmimiyyət təamı keçmiĢdir. O, özünü sidq ilə doğrultmuĢdur", həqiqi 

simalarını gizlətmək  məlaməti üçün əsas prinsip sayılır: "Ġstəməz ki, birisi onun halı 


411 

 

və əməlləri ilə tanıĢ ola". 



ġəriət qaydalarını pozmaqda ittiham edilən qələndərilər dini  ayinlərə etinasız 

yanaĢır, namaz qılmır, oruc tutmur, rəsmi adətlərə riayət etmirdilər. 

Orta  əsrlərdə  əxilər  mü xtəlif  ictimai  mövqe tuturdular.  Mənbələrin  verdiyi 

məlu matlarda  əxi  -  kəndlidir,  tacirdir,  ətrafına  müridlər  toplamıĢ  sufidir,  ilahiyyat 

alimidir,  əmirdir,  qazıdır  və  ələlxüsus sənətkardır.  Əxi  icmaları  bəzi  s ufi  təĢkilatları 

kimi  nəzir-niyaz  hesabına  yaĢamır,  ö z  halal  zəh mətləri  ilə  dolanırdı.  Əxilər  sünni 

məzhəbinə  mənsub  sayılsalar  da,  din  azadlığına,  əqidə  sərbəstliyinə  pis  baxmırdılar. 

Əbülqasim əl-Qüşeyri fötüvvə haqqında söz açarkən yazır ki, onun nümayəndəsi evində 

yemək  yeyən  Ģəxsin  övliya,  yaxud  kafir  olmasının  fərqinə  varmır.  Bu  ideologiyanın 

əsasında humanizm, ictimai bərabərlik, sosial ədalət durur: "Fütüvvə odur ki, özün ədalətli 

olub, baĢqasının da ədalətli olmasını tələb edəsən". 

Məlamətilik,  qələndərilik  və  əxilikdən  fərqli  olaraq  sufılik  yalnız  praktiki 

deyil, nəzəri  məsələlərə də nüfuz edir, idraki  məqsəd  daĢıyırdı. Sufilərə görə, insanın 

mütləq  həqiqəti  dərk  etməsi  hissi  və  əqli  idrak  qüvvəsindən  xaricdir,  ancaq  mistik 

hallara  və  məqamlara  yiyələnməklə  mü mkündür.  Mistik  özünükamilləĢdirmədə  ilk 

mərhələ  Ģəriətdirsə,  son  məqsəd, son  mərhələ  həqiqətdir.  ġəriətdən həqiqətə  mənəvi 

gediĢ yoluna təriqət, bu yolun üstündəki  dayanacaqlara  məqamlar  deyilir.  Məqamlar  sufi 

halları  ilə  qırılmaz  surətdə  bağlıdır.  Məqam  sufinin  öz  cidd-cəhdi  sayəsində  çatdığı 

kamillik mərtəbəsidir, hal hər bir məqamı tamamlayan, yolçunu yeni məqamlara hazırlayan 

və nəhayət, haqqa qovuĢduran ətadır, ilahi vergidir. Hal ani, keçici, məqam isə nisbətən 

sabit, dayanıqlı psixoloji vəziyyət kimi səciyyələndirilir. Əbuhəfs əs -Sührəvərdi hal ilə 

məqam  arasında möhkəm hədd, kəskin fərq olmadığını xatırladaraq yazır:  "Bəzilərinə 

hal görünən Ģey baĢqalarına məqam görünə bilər". 

Təsəvvüfdə təriqət halların və məqamların qarĢılıqlı inkiĢaf  xəttini təĢkil edir. 

Hər bir sufi müridin ən ali rütbəyə yüksələnədək özünü kamilləĢdirməsi yalnız halların 

və  məqamların  birgə  müĢayiəti  ilə  həyata  keçir.  Özünəhesabat  (əl-mühasəbə), 

özünənəzarət (əl-müraqəbə) və  daxili  müĢahidə  (əl-müşahədə)  halları  və  məqamları 

bütün təriqət boyu çulğalaĢaraq təsəvvüf yolçusunu daim sarır, onu haqqa yaxın laĢdırır. 

Sufizmə  dair  mənbələrdə  hallar  və  məqamlar  ayrı-ayrılıqda  nəzərdən 

keçirilmiĢdir.  Əbuhəfs  əs-Sührəvərdi  ilk  dəfə  onları  bir-biri  ilə  qarĢılıqlı  surətdə 

araĢdıraraq göstərmiĢdir ki, hər bir məqamda hal xüsusiyyəti olduğu kimi, hər bir halda 

da məqama çevrilmək imkanı vardır. 

Mütləq fəna (əl-fəna - yox olma, tələf olma) halında insan dünya iĢlərindən 

əl çəkib, hissi aləmlə əlaqəni üzür, Allahla ünsiyyətdə olur, Allahdan baĢqa hər Ģeydə 

fanilik görür, yalnız onun varlığı ilə ö zünü var bilir, bununla da əbədiyyətə (əl-bəqa) 

qovuĢur. Əbuhəfs əs-Sührəvərdi bir mötədil sufi kimi təsəvvüfdə panteist təsəvvürü 

inkar  etmiĢdir.  Mütəfəkkir  iddia  edirdi  ki,  Əbuyəzid  əl-Bistami  "Sübhani"  ("Mənə 

Ģükür!")  və  Həllac  "Ənə  əl-haqq"  ("Mən haqqam")  deyərkən,  guya  özlərini  deyil, 

təkcə  Allahı  nəzərdə  tutmuĢlar.  O,  "Əvarif  əl-məarif‖  kitabında  yazır:  "Əgər 

bilsəydik  ki,  bu  söz  hüluldan  (Allahın  insanda  təcəssümündən)  olan  bir  Ģeyi  gizli 



412 

 

surətdə andırır, onda onları rədd etdiyimiz kimi, o sözü də rədd edərdik". 



Azərbaycanda sufizmin ifrat qoluna mənsub mütəfəkkirlərdən Əxi  Əbülfərəc 

əz-Zəncani  (öl.  1065)  daha  məĢhurdur.  Onun,  eləcə də  digər  ifrat  sufilərin  ideyaları 

zəminində Eynəlqüzat əl-Miyanəci sufizmin panteist fəlsəfəsini iĢləyib hazırlamıĢdır. 

Əslən  Azərbaycanın  Miyanə  Ģəhərindən  olan  Miyanəcilər  XI-XII  əsrlərdə 

istedadlı Ģairlər, görkəmli alimlər yetirmiĢ böyük nəsildir. Eynəlqüzat əl-Miyanəcinin 

atası  Əbubəkr  Məhəmməd  əl-Miyanəci  də  adlı-sanlı  hüquqĢünas alim  və  Həmədan 

Ģəhərinin  baĢ  qazısı  idi.  Orta  əsr  müəlliflərindən  biri  onun  haqqında  yazmıĢdır

"Fəzilətli, fəzilətlinin oğlu və fəzilətlinin atası. Yəni o, Qazı Əli əl-Miyanəcin in oğlu və 

Eynəlqüzat Abdulla əl-Miyanəcinin atasıdır". 

Əbülməali  Abdulla  ibn  Məhəmməd  əl-M iyanəci  (1099-1131)  Həmədanda 

baĢ  qazı  vəzifəsində  hörmət  qazandığından  Eynəlqüzat  (Ayn  əlqudat  -  Qazıların 

gözü) fə xri adını almıĢdır. Əbülməa li ləqəbi isə "Fəzilət lər atası" demə kdir.  

Eynəlqüzat  əl-Miyanəci  çox  kiçik  yaĢlarından  təhsilə  baĢlamıĢ,  Ömər 

Xəyyam  (1048-1131),  Əhməd  əl-Ğəzali  (öl.  1126),  Məhəmməd  əl-Cüveyni  (1057-

1135) və baĢqa görkəmli alimlərdən dövrün bütün elmlərini öyrənmiĢdir. Azərbaycan 

filosofu  elmdə  və  fəlsəfədə  çoxlarının  təsdiqlədiyi  zehniyyətə  tənqidi  münasibət 

bəsləmiĢ,  onu  nə  ortodoksal  islam  sxolastikası,  nə  də  müxtəlif  dini  cərəyanların, 

məzhəblərin teoloji  kazuistikası qane etmiĢdi.  Azadfikirli filosof bütün dinlərin eyni 

mahiyyət daĢıdığını söyləyərək onların arasında fərq qoymadan yazırdı: "Ey dost, əgər 

Ġsaya  xristianların  gözü  ilə  baxsan,  xaçpərəst  olarsan,  Musaya  yəhudilərin  gözü  ilə 

baxsan,  yəhudi  olarsan,  bəlkə  də  bütə  bütpərəstlərin  gözü  ilə  baxsan,  bütpərəst 

olarsan". 

Filosof,  mütərəqqi  ideyaları  üstündə  28-29  yaĢlarında  təqiblərə  məruz 

qalmıĢdır.  O,  özü  xəbər  verir:  "ġəhərdə  deyirlər  ki,  Eynəlqüzat  allahlıq  iddiası  edir. 

Mənim  qətlimə  fitva  veriblər...".  1128-ci  ildə  tutulub  Bağdada  göndərilən  alim  orada 

həbsxanada  yüksək  bədii-estetik  və  dərin  elmi-fəlsəfi  fikirlərlə  zəngin  "ġəkva  əl-

ğərib  anil-avtan  ila  üləma  əl-büldan"  ("Vətəndən  ayrı  düĢmüĢ  qəribin  ölkələrin 

alimlərinə  Ģikayəti")  adlı  bir  traktat  yazmıĢdır.  O,  6  may  1131-ci  ildə  Həmədana 

qaytarılaraq, dərs dediyi mədrəsədə, 32 yaĢında edam edilmiĢdir. 

Eynəlqüzat əl-Miyanəci yaradıcılığının ilk illərində daha çox ədəbiyyat, hədis, 

təfsir,  fiqh,  kəlam,  habelə  peripatetizm  məsələləri  ilə  maraqlanmıĢdır.  Mütəfəkkir  24 

yaĢından  baĢlayaraq  qələmə  aldığı  "Zübdət  əl-Həqaiq"  ("Həqiqətlərin  qaymağı"), 

"Təmhidat"  ("Müqəddimələr"),  habelə  həbsdə  yazdığı  traktatda  və  öz  dostlarına 

göndərdiyi  çoxlu  məktublarında  sufizmin  panteist  fəlsəfəsinin  mükəmməl  sistemini 

yaratmıĢdır. Panteizm Allahı mövcudatın özündə, onunla eyniyyətdə bir baĢlanğıc sayan 

fəlsəfi  təlimdir.  Eynəlqüzat  Miyanəci  bu  təlimi  iĢləyib  hazırlayarkən  ifrat  sufilərin 

panteist  əhvali-ruhiyyəli  ideyaları  ilə  təbiətĢünas  peripatetik  filosofların  təbii-elmi 

görüĢlərini məharətlə birləĢdirib ümumiləĢdirmiĢdir. 

Eynəlqüzat  Miyanəcinin  fəlsəfi  sistemində  həm  ontologiya,  həm  də 

qnoseologiya  məsələləri  tamamilə  orijinal  Ģəkildə  qoyulub  həll  edilmiĢdir.  Filosofun 



413 

 

fikrincə,  varlıq  bütün  mövcudatı  əhatə  edən  ümumi  qisimlərə,  məsələn,  qədimə  və 



sonradan  meydana çıxmıĢa,  kamilə  və nöqsanlıya, vahidə  və çoxa,  baĢqa baxımdan  isə 

vacibə  və  mü mkünə  bölünür.  Eynəlqüzat  əl-Miyanəci  eyni  zamanda  varlığın 

substansiya,  aksidensiya  və s. qisimlərini  də  fərqləndirmiĢ,  hərəkət,  zaman,  məkan  və 

baĢqa  fəlsəfi  kateqoriyaları  gözdən  keçirmiĢdir.  Varlığın  digər bölgüsü onun  canlı  və 

cansız olmasına görədir. 

Eynəlqüzat əl-Miyanəcinin panteist fəlsəfəsində ən ümumi  mənada götürülən 

"varlıq"  anlayıĢı  son  nəticədə  "Allah"  anlayıĢı  ilə  eyniləĢdirilir.  Bununla  bərabər, 

Allah "varlığın mənbəyi və çıxıĢ yeri" sayılır. Burada ayrı-ayrı Ģeylər aləmi bütövlükdə 

həm vahid, həm də çox olan mütləq sonsuz varlığın - Allahın xarici təzahürləridir. 

Eynəlqüzat əl-Miyanəcinin idrak nəzəriyyəsində idrakın hissi, əqli və intuitiv 

formaları  qəbul  edilir.  Duyğu  kimi  əqlin  də  obyektiv  həqiqəti,  Ģeylərin  düzgün 

inikasını verə b ilməsini təsdiq edən filosof yalnız  intuisiyanın köməyi  ilə an laĢılan 

Ģeyləri ya substansiya ilə əlaqədar olan sahəyə aid etmiĢ, ya da ümumiyyətlə,  formal 

məntiqin qayda-qanunları ilə izah edilə bilməyən məsələlər saymıĢdır. 

Panteist filosofun təlimində güclü ifadə edilmiĢ diale ktika ünsürləri vardır. 

Mütəfəkkir  Ģeyləri  və  hadisələri  daim  dəyiĢmədə,  meydana  çıxma  və  yox  olmada 

təsəvvür edir, onlarda daxili ziddiyyətli cəhətləri, mey lləri görürdü. 

Eynəlqüzat əl-Miyanəcinin təlimi müsəlman ġərqi ölkələrində azadfikirliliyin 

və panteist ideyaların yayılmasına böyük təsir göstərmiĢ, fəlsəfə və ədəbiyyat tarixində 

silin məz iz buraxmıĢdır. 

XI-XII  əsrlərdə  aristotelizm  geniĢ  yayılmıĢdı.  Qərb  ölkə lərindən  -  xristian 

aləmindən  fərqli  olaraq  müsəlman  Ģərqində  aristotelizm  yalnız  s xo lastikanı 

əsaslandırmaqla məhdudlaĢmamıĢ, habelə elmi-fəlsəfi bir təlimi təmsil etmiĢdir. ġərq 

peripatetizmi  Yəqub  əl-Kindi,  Əbunəsr  əl-Farabi  kimi  məĢhur  filosoflardan  sonra 

Əbu  Əli  Ġbn  Sina  (980-1037)  və  onun  Ģagirdləri  tərəfindən  inkiĢaf  etdirilmiĢdir.  Bu 

iĢdə Bəhmənyarın (993-1066)  xidməti böyükdür. Mənbələrdə Əbülhəsən Bəhmənyar 

ibn  Mərzbanın  "Azərbaycan  ölkəsindən"  ("min  biləd  Azərbaycan"),  "azərbaycanlı" 

(əl-Azərbaycani)  olduğu  xəbər  verilir.  Müəlliflərdən  bəziləri  onu  atəĢpərəst  (əl-

məcusi) kimi təqdim edir, bəziləri isə onun islamı sonradan qəbul etdiyini yazırlar. 

ġərq  peripatetizminin  XI  əsrin  ortalarına  aid  mərhələsi  bilavasitə 

Bəhmənyarın  adı  ilə  bağlıdır.  O,  bir  sıra  qiymətli  əsərlərin  müəllifidir:  "Ət-Təhsil" 

("Təhsil"),  "Əz-Zinə  fi-l-məntiq"  ("Məntiqə  dair  zinət"),  "Əl-Bəhcə  və-s-səadə" 

(" Gözəllik  və  səadət"),  "Kitab  fi-l-musiqa"  ("Musiqi  kitabı"), "Maudu  ilm  məbəd  ət-

təbiə" 


("Metafizikanın 

mövzusu"). 

"Məratib 

əl-maucudət" 

("Mövcudatın 

mərtəbələri").  Bəhmənyarın  soruĢduğu  məsələlər  və  Ġbn  Sinanın  onlara  verdiyi 

cavablardan ibarət məktublar da ciddi fəlsəfi  məzmun daĢıyır. "Ət-Təhsil" kitabı orta 

əsrlərdə  məntiq,  metafizika  və  təbiyyatı  öyrənmək  üçün  əsas  mənbələrdən  biri 

olmuĢdur. Görkəmli ərəb filosofu Əbdüllətif əl-Bağdadi (1162-1231) peripatetizmə 

dair  baĢqa əsərlərlə  yanaĢı  bu  kitabdan  təhsil  aldığını  xüsusi qeyd etmiĢdir.  Bu  kitab 

fəlsəfi  biliklərin  öyrənilməsində  lazımlılığına  və  məĢhurluğuna  görə  o  dövrdə  ərəb 


414 

 

orijinalından fars dilinə tərcü mə edilmiĢdir. 



Bəhmənyarın  fəlsəfəsində  varlıq  təlimi,  idrak  nəzəriyyəsi  və  məntiq sistem 

halında geniĢ iĢıqlandırılmıĢdır. Müxtəlif mərtəbələrdən təĢəkkül tapmıĢ varlığın vacib və 

mümkün qisimlərə bölünməsini qəbul edən filosof onlar arasındakı münasibəti ilk səbəb 

ilə nəticə arasındakı münasibət kimi nəzərdən keçirmiĢdir. Onun fikrincə, "səbəb əgər 

felən səbəbdirsə,  onunla birlikdə  nəticənin olması vacibdir", "hər bir nəticənin varlığı 

öz  səbəbinin varlığı  ilə birlikdə vacibdir".  Peripatetik  filosofa görə,  aləm  və  zaman  ilk 

səbəbdən boĢluq vasitəsilə  nə  ayrılar,  nə  də  aradan  qaldırıla  bilər:  "Zaman  əbədidir, 

aləm əbədid ir". 

Materiya, forma, cisim, məkan, zaman, hərəkət və bu kimi fəlsəfi kateqoriyalar 

Bəhmənyar  tərəfindən  bir-biri  ilə  qarĢılıqlı  əlaqədə  araĢdırılır.  Cisim  materiya  və 

formadan  təĢəkkül  tapdığına  görə  filosof  onu  mürəkkəb  substansiya  adlandırır. 

Bəhmənyarın fikrincə, materiyasız forma olmadığı kimi formasız  materiya da  mümkün 

deyildir, çünki materiyada bir forma aradan qalxdıqda, labüd surətdə onu baĢqası əvəz edir. O 

yazır:  "Forma  [baĢqa]  bir  formanın  gəliĢi  olmadan  materiyadan  ayrı  düĢməz.  Bu  [baĢqa 

forma] materiyanın mövcudluğunda birinci [formanın] funksiyasını yerinə yetirir". 

Aristotel və Ġbn Sina mövqeyindən çıxıĢ edib, hərəkət barəsində ətraflı söhbət 

açan Bəhmənyar onu potensiallıqdan aktuallığa tədrici  keçmə  kimi  səciyyələndirmiĢdir. 

O yazır: "Hərəkət potensial və aktual halda olandan təĢəkkül tapmıĢ bir Ģeydə mövcud 

olmalıdır  ki,  bu  da cisimdir".  Hərəkət sükunət  ilə qarĢılıqlı surətdə  nəzərdən  keçirilir: 

"Hərəkət fasiləsizlik üzrə hədlərə gəlib çatmadır. Sükunət odur ki, həmin gəlib çatma 

kəsilir".  "Məratib  əl-maucudət"  traktatında  təbii  hərəkətin  öz  təbii  halına  qayıtması 

sükunət adlandırılır. 

Bəhmənyarın varlıq təlimində zaman hərəkət miqdarı kimi izah  olunur: "Cisim 

ölçünün mövcudluğu üçün səbəb olduğu kimi hərəkət də zamanın mövcudluğu üçün 

səbəbdir".  Filosofun  fikrincə,  materiyasız  zaman  yoxdur.  Zamanın  "mövcudluğu 

materiyadan asılıdır, o, materiyada mövcuddur. Onun materiyada mövcudluğu hərəkət 

vasitəsilədir".  Beləliklə, cisim, onun hərəkəti və zaman bir-b irindən ayrılmaz o lub, 

biri digərinin mövcudluğu üçün Ģərtdir. 

Bəh mənyarın  idrak  nəzəriyyəsində  idrak  prosesinin  hissi  və  əqli  olmaqla 

iki  mərhələdən  keçdiyi  qəbul  edilir.  Hissi  qüvvələrin  fəaliyyəti  bədənin  müvafiq 

üzvlərindən asılıdır, h issi idrak müəyyən bir ü zvə görə mü mkün olur. O yazır: "Hər 

bir  dərkedilən  Ģey dərk  edəndə  təzahür  edir".  Ġnsanın hissi  fəaliyyəti  yalnız  xarici 

aləmin,  obyektiv  gerçəkliy in  orqanizmə  təsiri  ilə  baĢ  verir.  " Ət -Təhsil"  kitabında 

deyilir  ki,  üzvdə  duyulan  və  xəyala  gətirilən  Ģeyin  mənimsənilməsi  ü zvün  ondan 

təsirlən məsinə  görədir,  yo xsa  həmin  Ģey  yanaĢı  da  olsa,  onda  mən imsən ilməzdi. 

Bunun  üçün  toxunma  duyğusu  üzvün  keyfiyyəti  mislində  keyfiyyəti  qavramır. 

Deməli,  bu  qavramaların  misli  yaln ız  üzvün  qavranılan  Ģeydən  təsirlənməsi 

sayəsində baĢa gəlir. 

Bəh mənyar  əqli  idrakı  hissi  idrakın  bilavasitə  davamı,  sonrakı  mərhələsi 

saymıĢdır.  Əqli  məlu matlar  hissi  məlu matların  sayəsində  əldə  edilməklə  bərabər, 



415 

 

məzmunca onlara uyğundur: "Hər b ir ayrıca Ģəxsin əq llə dərk etdiyi onun hiss ilə 



dərk  etdiyinə  mütabiqdir".  ġeylərin  xarici  cəhətləri  h issi  idrak  vasitəsilə 

qavranılırsa, onların mahiyyəti ya lnız əq lin sayəsində dərk edilir. 

Bəh mənyar  Yaxın   və  Orta  ġərq  ölkələrində  daha  ço x  məntiqçi  filosof 

deyə məĢhurdur. Onun təlimində  məntiq həm düzgün təfəkkü r haqqında elm, həm 

də tədqiqat metodu kimi səciyyələndirilmiĢdir. 

Bəh mənyarın  varlıq  təlimi  ilə  birlikdə  idrak  nəzəriyyəsi  və  məntiqi  öz 

məzmunu etibarilə təkcə orta əsr peripatetizmində  deyil, ü mu miyyətlə, ġərq fəlsəfi 

fikrində  böyük  elmi  əhə miyyətə  ma likdir.  Filosofun  ideyaları  öz  Ģagird ləri  - 

Əbülabbas  əl-Ləvkəri,  Əbü lfəth  Ġbn  Xəyyam  və  onların  ardıcılları  tərəfindən 

inkiĢaf etdirilmiĢdir. 

Azərbaycanda XI-XII əsrlərdə daha bir sıra peripatetik  filosoflar yaĢamıĢ, 

fəlsəfə,  məntiq  və  təbiətĢünaslıq  məsələləri  ilə  məĢğul  olmuĢlar.  On lardan  "ġərif‖  

ləqəbi  ilə  tanın mıĢ  ġihabəddin  Maraği  "Əl-Cədəl"  ("Dialektika")  adlı  traktatın 

müəllifid ir.  Əbusəd  Təbrizi  hikmətə,  fəlsəfi  kateqoriyalara  dair  əsərlər  yazmıĢdır. 

O,  Dədə  Qorqudun "Təkəbbürlük  eyləyəni  Tanrı  sevməz",  "Könlün   uca tutan ərdə 

dövlət  (ağıl)  olmaz"  və  s.  öyüdlərinə  uyğun  olaraq  təvazökarlığı  yüksək 

qiymətləndirirdi: "Dostlarla lovğa davranan adam onların səmimi  məhəbbətini qazana 

bilməz". 

XII  əsr  fəlsəfə  tarixçisi  Zəhirəddin  Beyhəqi  Abdulla  Urməvini  filosof-təbib, 

Əbusəid  Urməvini  isə  filosof-riyaziyyatçı  kimi  yad  etmiĢ,  onların  yaradıcılığından 

nümunələr  vermiĢdir:  "Əbusəid  Urməvi  hikmət  zirvəsinə  çatmıĢ  filosof,  ədəbiyyatı 

dərindən bilən, nəzm və nəsr əsərlərinin müəllifi  idi. "Kitab fi-l-ilahi" ("Ġlahi haqqında 

kitab"),  "Risalə  fi-l-məntiq"  ("Məntiqə dair  traktat"), "ġərh  əl-məqaləteyi  əl-ula  va-s-

saniyə  min  kitab  Uqlidis"  ("Evklidin  kitabından birinci  və  ikinci  məqalənin  Ģərhi") 

onun əsərlərindəndir". 

ġihabəddin Əbülfütuh Yəhya ibn HəbəĢ əs -Sührəvərdi böyük filosof, iĢraqilik 

fəlsəfəsinin banisi, istedadlı Ģairdir. Marağada Məcdəddin əl-Cilinin yanında fəlsəfənin və 

müsəlman hüququnun  əsaslarını  dərindən  öyrənmiĢ  ġihabəddin  Sührəvərdi  müsəlman 

ġərqinin bir sıra ölkələrini gəzmiĢ, Ġsfahan, Diyarbəkr, Konya və s. Ģəhərlərdə olmuĢdur. 

Filosof  1183-cü  ildə  Hələb  Ģəhərinə  gedib,  orada  keçirilən  disput  məclislərində  fəal 

iĢtirak  etmiĢdir.  Öz  müasirlərinin  verdikləri  xəbərə  görə,  o,  müzakirələrdə, 

diskussiyalarda  yüksək  natiqlik  məharəti  göstərir,  bəsirəti,  geniĢ  elmi  məlumatı  və 

sübutları  sayəsində  əleyhdarlarına  qalib  gəlirmiĢ.  Belə  məclislərdən  birində  parlaq 

qələbə qazanmıĢ ġihabəddin Sührəvərdini dinsizlikdə təqsirləndirir, 1191-ci ilin ikinci 

yarısında 37 yaĢında edam edirlər. XII əsrin azad fikirli filosofunun öz əqidəsindən dön-

məzliyi  bütün  müsəlman  ġərqində  onun  məğrur  adını  "əl-fəyləsuf  əl-məqtul" 

("ÖldürülmüĢ filosof‖) deyə əbədiləĢdirmiĢdir. 

ġihabəddin Sührəvərdi zəngin yaradıcılıq yolu keçmiĢ, peripatetizmə dair "Ət-

Təlvihat  əl-lauhiyyə  va-l-arĢiyyə"  ("Lövhi  və  ərĢi  qeydlər"),  "Əl-MəĢari  va-l-

mutarahat"  ("GiriĢlər  və  qarĢıya  qoyulmuĢ  məsələlər"),  "Əl-Məqəvamat" 



416 

 

("Müqavimətlər")  və  s.;  sufizmin  fəlsəfəsinə  dair  "Qissa  əl-ğürbət  əl-ğərbiyyə" 



("Qərb  qürbəti  haqqında  hekayət"),  "Avaz-e  pər-e  Cəbrail"  ("Cəbrail  qanadlarının 

səsi"),  "Fi  həqiqət  əl-eĢq,  ya  munisəl-üĢĢaq"  ("EĢqin  həqiqəti,  yaxud  aĢiqlərin 

munisi"),  "Ruzi  ba  camaat-e  sufiyan"  ("Bir  gün  sufi  camaatla  birlikdə"),  "Lüğət-e 

muran" ("QarıĢqaların dili") və s. iĢraqiliyə dair "Hikmət əl-iĢraq" ("ĠĢraq fəlsəfəsi"), 

"Həyakil  ən-nur"  ("ĠĢıq  heykəlləri"),  "Pərtovname"  ("ĠĢıqnamə")  və  s.  qiymətli 

traktatlar yazmıĢdır. Peripatetizmə dair əsərlərində məntiq, metafizika və təbiətĢünaslıq 

məsələlərini  dərindən  araĢdırmıĢ  filosof  əvvəlki  ənənələri  davam  etdirməklə 

kifayətlənməmiĢ,  öz  sələflərinin  ideyalarını  daha  da  təkmilləĢdirmiĢdir.  ġərq 

peripatetikləri  mahiyyət,  kəmiyyət,  keyfiyyət,  zaman,  məkan,  vəziyyət,  nisbət, 

malikiyyət,  təsir  və  təsirlənmə  kateqoriyalarını  geniĢ  Ģərh  etsələr  də  Aristotel 

mövqeyindən  kənara  çıxmamıĢlar.  ġihabəddin  Sührəvərdi  bu  kateqoriyalar  sırasına 

hərəkəti  də  əlavə  etmiĢ,  onların  yeni  təsnifatını  vermiĢdir.  O,  mahiyyət,  kəmiyyət, 

keyfiyyət  və  hərəkəti  müstəqil  kateqoriyala r  saymıĢ,  za man,  məkan,  vəziyyət  və 

malikiyyəti nisbət,  təsir və təsirlənməni hərəkət  kateqoriyasının  tərkibinə salmıĢdır.  Öz 

Ģagirdi  ġəmsəddin  ġəhrəzurinin  dediyi  kimi,  ġihabəddin  Sührəvərdi  peripatetik 

fəlsəfənin  "binasını  möhkəmlətmiĢ,  dayaqlarını  qurmuĢ,  qısa,  gözəl  ibarələrlə  onun 

düzgün, incə mənaların ı ifadə etmiĢdir". 

Filosofun sufi-fəlsəfi traktatlarında varlıq təlimi, idrak nəzə riyyəsi  və  təbii-

elmi fikirlər əsasən təsəvvüfdə iĢlənən rəmzlərlə ifadə edilmiĢdir. 

ġihabəddin  Sührəvərdinin yaratdığı  işraqilik  təlimi  bəĢər  fəlsəfəsi  tarixində 

özünəməxsus yer tutur.  ĠĢraq  (əl-iĢraq  -  nur saçma)  emanasiya termininə  mütabiqdir. 

ĠĢraqilik  (əl-iĢraqiyyə)  bu  sözdən  əmələ  gəlib,  "iĢraqa  məxsus,  iĢraqa  əsaslanan" 

fəlsəfə  mənasını  ifadə  edir.  Bu  təlimə  görə,  varlığın  əsasında  iĢ ıqlar  iĢığı  (nur  əl-

ənvar)  durur,  bütün  mövcudat  həmin  mütləq  iĢıqdan  törənmiĢdir,  maddi  və  mənəvi 

Ģeylər aləmi qaranlıqla iĢıqdan ibarətdir. ĠĢraqilikdə mü xtəlif növ cisimlər materiyanın 

təzahür  formaları  olub,  vəhdət  təĢkil  edir.  Burada  ünsürlər  arasında  möhkəm  sədd 

qoyulmur,  onlardan  birinin  digəri  ilə  əvəz  olunması  mümkün  sayılır.  ġihabəddin 

Sührəvərdi qeyd edir ki, ünsürlərin bir-birinə çevrilməsi onlardan hər birinin heçliyə 

varıb,  yenidən vücuda gəlməsi  deyil,  öz  maddi  formalarını  dəyiĢməsidir.  O,  maddi 

Ģeylərin  bir  haldan baĢqa hala  keçməsini söyləməklə  təbiətdə  heç Ģeyin  itməməsini, 

məhv olub sona varmamasını əsaslandırmıĢdır. 

ĠĢraq  ilə  hərəkət  qarĢılıqlı  münasibətdə,  bir-birini  vücuda  gətirən  proses 

timsalında  götürülür.  "Həyakil  ən-nur"  traktatında  deyilir:  ĠĢıq  "hər  bir  iĢraqdan 

hərəkət  olaraq  törəyir  və  hər  bir  hərəkət ilə baĢqa bir iĢraq üçün hazırlanır. Bu qayda 

üzrə iĢraqların təzələnməsi hərəkətlərin təzələn məsi  ilə, hərəkətlərin təzələnməsi isə 

iĢraqların təzələnməsi ilə davam etmiĢdir". 

Dünyanın  əzəliliyi  və əbədiliyi  fikri  iĢraqilik  fəlsəfəsində  özünə  möhkəm  yer 

tutmuĢdur. "Hikmət  əl-iĢraq"  kitabında deyilir: "ĠĢıqlar  iĢığı,  itaətetdirici  iĢıqlar,  onların 

kölgələri və mücərrəd ziyaları daimidir...". 

ġihabəddin  Sührəvərdi  və  onun  ardıcılları  idrakda  hissi,  əqli  və  intuitiv 



417 

 

mərhələləri qəbul etmiĢlər. Birinci iki  mərhələ bilavasitə maddi aləmi öyrənən "tədqiqi 



fəlsəfə", yaxud "sübuta əsaslanan fəlsəfə", üçüncü mərhələ isə sanki fövqəltəbii iĢıqlar 

aləminin sirlərini açan "ilhami (kəĢfi) fəlsəfə" adlanır. 

Ġctimai-siyasi  və  əxlaqi  fikirlərə  ġihabəddin  Yəhya  Sührəvərdinin 

poeziyasında  və  ümumi  Ģəkildə  traktatlarında toxunulmuĢdur.  Ədalətsizliyə  qarĢı  çıxan 

mütəfəkkir  bədxah  insanları  əjdaha  və  ilanlara  bənzədirdi.  Xalqa  layiqli  adam  baĢçılıq 

etməlidir, "siyasət onun əlində olarsa zaman iĢıqlı olar". 

ġihabəddin Sührəvərdinin sufi-fəlsəfi traktatlarında ibrətamiz fikirlər baĢlıca 

yer tutur. O, öz kökündən ayrılmıĢ, əslini itirmiĢ  insanı baĢına cəvərən salınmıĢ, ətraf 

aləmdən əlaqəsi üzülmüĢ, özünü unutmuĢ tovuz quĢu obrazında ifadə etmiĢdir. Filosof 

alleqorik üslubda göstərir ki, yarasaların və bayquĢların hökmran oldu ğu Ģəraitdə qaranlıq 

iĢıqdan üstün sayılır.  Bir  hekayətdə  yarasanın  nəzərində  günəĢin  qənĢərində durmaq 

ölümə bərabər əzabdır.  BaĢqa bir hekayətdə isə Ģanapipik günəĢin sayəsində görmək 

imkanını gündüz kor olan bayquĢlara söylədiyi üçün iĢgəncəyə məruz qalır. 

ġihabəddin  Sührəvərdinin  orijinal  irsi,  xüsusən  iĢraqilik  təlimi  orta  əsrlərdə 

elmi-fə lsəfi fikrin yüksək tərəqqisini göstərir. 

XI-XII əsrlərdə Azərbaycanda dini, dini-fəlsəfi və elmi-fəlsəfi ideyalar ədəbi-

bədii  əsərlərdə  də  öz  ifadəsini  tapmıĢdı.  Azərbaycan  klassik  poeziyası  etik,  estetik, 

fəlsəfi  fikirlərlə,  ictimai  ideallarla  zəngin  idi.  Xaqani  ġirvani  və  Nizami  Gəncəvinin 

əsərlərində  yüksək  humanizm,  vətənpərvərlik,  əməksevərlik,  ədalət  motivləri  ilə 

yanaĢı, varlığa və idraka dair də qiymətli fikirlər vardı. 

Nizaminin  Allah  ilə  mövcudat  (maddi  və  mənəvi  Ģeylər  aləmi),  onlar 

arasındakı münasibət barədə fəlsəfi düĢüncələri o dövrün 

mövcud  təlimləri,  xüsusən  ġərq  peripatetizmi  və  islam  dini  zəminində  yaranıb 

formalaĢmıĢdır.  ġairin  fəlsəfi  düĢüncələri  dərin  məzmunlu  və  geniĢ  əhatəli  olmaqla 

bərabər,  son  dərəcə  məntiqidir.  Onun  fikirləri  sufizm,  ismailizm,  panteizm  və  i.  a. 

izmlər qəlibinə girmir. Mistik ekstaz (vəcd) halında ortaya çıxan panteist əhval-ruhiyyə 

Nizami dünyagörüĢünə tamamilə yad idi. "Özündə allahlıq axtarmaq  yaramaz"  deyən 

mütəfəkkir Allaha müraciətlə yazırdı: "Səndən baĢqa kim cürət edib deyər: "Ənə əl-

haqq"? 

ġərq peripatetikləri mövcudatı vacib varlığın aĢıb-daĢmasından əmələ gəlmiĢ 



bildikləri  kimi Nizami də onu Allahın varlığından bir damla saymıĢdır. Peripatetizmə 

görə,  mövcudat  vacib  varlıqdan  zəruri  surətdə  çıxmıĢdır.  Nizami  isə  Allahın  azad 

iradəsini təsdiq etmiĢdir: "Allahın kəraməti öz feyzini ehsan qılıb, öz dəryasından bir 

damla atdı". Mövcud Ģeylər aləmindəki uyğunluq, tənasüb Nizaminin əsərlərində ilk 

növbədə Allahın iradəsi, bilavasitə onun müdaxiləsi ilə izah edilir: "Bu dünyada hər Ģey 

"Allahın dediyi" ilə quruldu". Nizaminin idrak haqqında düĢüncələri Allahı, mövcudatı 

və  insanı  dərk  etmək  məsələləri  ilə  bağlı  idi.  Mütəfəkkirin  əqidəsincə, "özü  fələyin 

altında,  rəyi  isə  ondan  yüksəkdə  olan"  insan,  hər Ģeydən  əvvəl,  idrak  qabiliyyətinə 

görə yer üzünün əĢrəfidir. 

O  dövrdə  Xətib  Təbrizi  və  Yusif  Xoylu  kimi  ədəbiyyatĢünas  alimlərin 



418 

 

ərəbdilli  poeziyanın  təhlilinə  həsr  etdikləri  əsərlərdə-Ģərhlərdə  də  müəyyən 



münasibətlə ictimai-siyasi və fəlsəfi məsələlərə to xunulmuĢdur. 

XI-XII  əsrlərdə  Azərbaycanda  fəlsəfi  fikir  cə miyyətin  inkiĢaf  etmiĢ 

feodalizm  mərhələsinə  uyğun  yüksək səviyyəsi  ilə  seçilir.  Qərb  ölkələrindən  fərqli 

olaraq  həmin  əsrlərdə  burada,  ümumiyyətlə,  müsəlman  ġərq ində  yalnız  d ini,  d ini-

fəlsəfi  təlimlər  deyil,  habelə  ġərq  peripatetizmi,  panteizm  və  iĢraqilik  kimi  elmi-

fəlsəfi  təlimlər  də  mövcud  olmuĢ,  mükəmməl  və  orijinal  doktrinaları  ilə  bəĢər 

fəlsəfəsi tarixini zənginləĢdirmiĢdir. 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

419 

 

 



420 

 

 



421 

 

 



 

 


422 

 

 



423 

 

 



424 

 

 



425 

 

 



426 

 

 



427 

 

 



428 

 

 



429 

 

 



430 

 

 



431 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



432 

 


Yüklə 5,02 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   45




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin