TarġXĠ III-XIII əsrin I rübü

§ 2. ġĠRVANġAH MƏZYƏDĠLƏR (YƏZĠDĠLƏR) DÖVLƏTĠ 

 

VI yüzilin əvvəllərində alban arĢakilər sülaləsinin Sasanilər  tərəfindən ləğvi 

qədim ġirvan torpağında, ġabrançay və Gilgilçay hövzələri ərazisində "ĢirvanĢah" titullu 

hakimlərin idarə etdiyi yeni qurumun təĢəkkülü üçün zə min yaratdı.  

Tarixi  ənənə bu dövlətin  əsasının  qoyulmasını  Sasani  hökmdarı  I  ƏrdəĢirin 

(224-241),  digər  mülahizəyə  əsasən  isə  I  Xosrov  ƏnuĢirəvanın  (531-579)  adları  ilə 

bağlayır.  Ġkinci  mülahizəni  irəli sürənlər  öz  fikirlərini  I  Xosrov  ƏnuĢirəvanın  Ġran,  o 

cümlədən Azərbaycanın tərəqqisinə yardım etmiĢ imperiya miqyaslı islahatları və Ģimal 

vilayətlərinin  mühafizəsini  etibar  etdiyi  hakimlərin  təyinatı  ilə  əlaqələndirirlər.  Orta 

çağ  ərəb  müəllifləri  "Ģah"  titulu  almıĢ  həmin  hakimlər  arasında  ġirvanĢahın 

(ġiryanĢahın) da adını çəkmiĢlər. 

Sasani imperiyasının tərkibinə daxil edilmiĢ vilayət hakimlərinin "Ģah" titulunu 

daĢıması iri torpaq mülkiyyətinə malik olsalar da, Sasani ĢahənĢahından vassal asılılıqda 

olan bu feodalların müəyyən dərəcədə müstəqil olduğunu sübut edir. 

Mənbələrdə  ilkin  ĢirvanĢahların  adları  haqqında  məlu mat  yoxdur.  Lakin 

həmin mənbələrdə ilk ġirvan hakimlərinin mənĢəyi, onların I Xosrov ƏnuĢirəvan və ya 

Bəhram  Çubinlə  bağlı  nəsilləri  haqqında  məlu mat  vardır.  Mənbələrdəki  bu  və  digər 

məlu mat  ilk  ĢirvanĢahların  iran mənĢəli  o lduqlarını  iddia  etməyə,  onların  hökmdar 

nəslindən olmasa da, mütləq nəcabətli nəsildən olmasını güman etməyə də imkan verir. 

Bu, ərəb iĢğalları zamanı Dərbəndi idarə edən "Ģah" titullu Sasani hakiminin ət-Təbəri 

tərəfindən təqdim  edilən  sözləri  ilə  də  təsdiq  olunur:  "Mən  quduz  düĢmənə  və  əsli 

olmayan qaba xalqlara qarĢı durmuĢam. Nəcib və dərrakəli  Ģəxs bu cinsdən olanlara 

kömək etməz və əsli-nəcabətlilərə qarĢı onlardan kömək ummaz, çünki əsli olan, harada 

olursa olsun, yalnız əsli olana yaxındır.  Mənim  özümün nə yerli dağlılara  (kabçlılara  -

qafqazlılara),  nə  də  ermənilərə  dəxlim  yoxdur;  ...Onlar  həmin  yerlərin  ətrafında 

yaĢayanlardır, özləri də [bu yerlərdə] qəribdirlər (yəni gəlmədirlər)". 

Ət-Təbərinin  məlu matından  görünür  ki,  ġirvanın  ərəblər  tərəfindən  iĢğalı 

ərəfəsində Dərbəndi "Farsdan olan bir Ģəxs" idarə edirdi. ġəhribərəz (ġəhrivərəz, digər 

məlu mata  əsasən  ġəhriyar)  adlı  (bəlkə  də  titullu) bu  hakim  əyan  nəslindən  idi.  Hacı 

Xəlifə onu "ġirvan hökmdarı" adlandırmıĢdır. Sasani hökmdarından vassal asılılığında olan 

həmin Ģəxs  elə  ilk  ərəb hücumundan sonra yeni  iĢğalçılara hərbi yardım göstərmək və 

vergi  ödəmək  Ģərtlərilə  tabe  oldu.  Lakin  çox  keçmədən  Ģimal  sərhədlərinin 

mühafizəsində  ərəblərə  yardım  göstərməyə  razılıq  vermiĢ  ġirvanın  sərhəd  bölgələri 

əhalisi  vergidən  azad  edildilər.  Bu  imtiyaz  "evdə  qalan  və  düĢmənlə  döyüĢməyə 

getməyən" Ģəxslərə Ģamil edilmird i. 

Həmin  vaxtdan  etibarən demək  olar bütün Arran  kimi,  ġirvan  da ərəblərdən 

asılı vəziyyətə düĢdü. Onu da qeyd etməliyik ki, əgər VIII əsrin əvvəllərinədək keçmiĢ 

Sasani  ġirvanĢahlarının  varislərinə  yeni  ərəb  üsuli-idarəsində  müəyyən  vəzifələr 

(əsasən  vergi  yığıcısı)  tapĢırılırdısa,  Xilafət  hakimiyyətinin  Cənubi  Qafqazda 

247 

 

möhkəmləndiyi həmin dövrdən etibarən burada da yerli sülalələrin  nümayəndələri qəti 

surətdə  hakim  vəzifələrdən  uzaqlaĢdırıld ı,  ərəb  Arran  vilayətinin  tərkibində  olan 

ġirvan  Xilafət  mərkəzindən  təyin  olunmuĢ  caniĢinlər  tərəfindən  idarə  edilməyə 

baĢlanıldı. 

Lakin  ərəb  mənbələrindəki  məlumatlardan aydın olur  ki,  yerli  feodalların  bir 

çoxu  öz  malikanələrində yaĢamaqda  davam  edir,  Albaniyada  yerli  dövlət  hakimiyyəti 

ləğv edildikdən sonra ərəb hakiminə  tabe  olsalar  da hərə öz  mülkünü  müdafiə edirdi. 

Mənbələr  VIII  əsrin  sonunda  (798-799)  "ġirvan  məliki"  adlandırılan  bu  cür  yerli 

feodallardan  ġammax  ibn  ġücanın  adını  çəkir.  Müsəlman  imperiyasının  bütün 

ərazisində,  o  cümlədən  Arranda  yayılmıĢ  Xilafət  əleyhinə  çıxıĢlardan  istifadə  edən 

ġammax görünür, mərkəzin tabeliyindən çıxa bilmiĢ, lakin çox keçmədən "Azərbaycan, 

ġirvan  və  əl-Bab"  vilayətlərinin  yeni  hakimi  Yəzid  ibn  Məzyəd  əĢ-ġeybani 

tərəfindən devrilmiĢdi.  Yen i hakim nəinki qiyam  qaldırmıĢ əhalini sakitləĢdirə bildi, 

eləcə də Arran üzərinə növbəti hücum çəkmiĢ  xəzərləri də geri çəkilməyə məcbur etdi. 

Qaynaqdakı  məlu mata  görə,  "onun  gəliĢilə  xalq  sakitləĢdi,  ölkədə  qayda-

qanun  bərpa  olundu.  O,  nizarilərlə  yəmənilərin  (yəni,  Ərəbistanın  Ģimalından  və 

cənubundan olan,  düĢmənçilik  edən  qəbilələrin)  hüquqlarını  eyniləĢdirdi,  məliklərin  və 

batriklərin oğlanları ilə  yazıĢmalara  baĢladı,  onlarda  böyük  ümidlər  oyatdı.  Beləliklə, 

ölkə sakitləĢdi".  Yəzid  ibn Məzyəd ömrünün sonuna  - 801-ci ilədək  Bərdədə qaldı 

və bu Ģəhərdə dəfn edildi. 

Beləliklə,  eyni  bir  zamanda  Xilafətin  bütün  Qafqaz  mülklərini  idarə  edən, 

"ġirvan  məliki"  titulunu  daĢıyan  ilk  rəsmi  ġirvan  hökmdarı  ərəb  rəbia  qəbiləsinin 

Ģeyban nəslindən olan Yəzid ibn Məzyəd əĢ-ġeybani olmuĢdur. 

Yəzid  ibn  Məzyədin  oğulları  Əsəd,  Xalid  və  Məhəmmədin,  eləcə  də 

nəvələrinin fəaliyyəti Xilafətin bu bölgəsi ilə bilavasitə  bağlı olmuĢdur. Onların adına 

kəsilmiĢ  pullardan  görünür  ki,  böyük  oğlu  Əsəd  çox  güman,  802-ci  ilədək, 

Məhəmməd  isə 803-cü  ilədək burada hakimlik etmiĢlər. Məhəmməd ġamaxı qalasını 

ələ keçirmiĢ, sonralar həmin qalada onun övladları yaĢamıĢdır. 

Bu  illərdə  Xilafətin  mərkəzində  hakimiyyət  uğrunda  gedən  çəkiĢmələr 

Cənubi  Qafqazdakı hadisələrə də təsir göstərir,  burada  da  mərkəzi  hakimiyyətə  qarĢı 

hərəkat  gündən-günə  güclənir.  Bu  məqamda  Xalid  ibn  Yəzid  Xilafət  lehinə  böyük 

fəallıq nümayiĢ etdirmiĢ, təxminən 20 il ərzində (844-cü ilədək) üç dəfə Azərbaycan, 

Arran və Ərminiyə hakimi vəzifəsinə təyin olunmuĢdu. 

Əl-Yəqubinin məlumatına görə, Xalid ibn Yəzidin ölümündən sonra "ölkənin 

vəziyyəti  əvvəlkinə  nisbətən  daha  da  pisləĢdi".  Mütəğəlliblərə  qarĢı  müharibəyə 

onun  oğlu  Məhəmməd  göndərildi.  851-ci  ildə  Bab  əl-Əbvab  Ģəhəri  və  onun 

ətrafındakı  yerlər  iqta  kimi  Məhəmmədə  verild ikdən  sonra  o,  ġirvana  gələrək,  əl-

Babla qonĢuluqda yaĢayan "kafirlər" üzərinə yürüĢlər etdi. Bu yürüĢləri o, 242/856-cı 

ildə  Buğa  əl-Kəbirin  yardımı  ilə  Azərbaycan, Arran və  Ərminiyə  hakimliyinə  bərpa 

olunanadək davam etdirdi. 

Az  sonra  Məhəmməd  ibn  Xalid  ölkənin  idarəsi  iĢindən  əl  çəkərək, 

248 

 

mənbələrdəki  məlu mata görə, əsasını  qoyduğu,  arxeolo ji  materiallara görə yalnız 

bərpa  etdirdiyi  Gəncədə  qərarlaĢdı.  Bu  zaman  onun  qardaĢlarından  biri  -  Heysəm 

ibn Xalid  müstəqil olaraq  ġirvanı, d igər qardaĢı  Yəzid  isə  Layzanı idarə  edird ilər. 

Digər  vilayətlərdə  də  Məzyədilər  nəslinin  nümayəndələrinin  hakimlik  etd iyini 

güman etmək olar. 

861-c i  ildə ġirvan hakimi  Heysəm,  xə lifə əl-Mütəvəkkilin öldürülməsi və 

türklərin  fəaliyyəti  ilə  əlaqədar  Bağdadda  baĢ verən  qarıĢıqlıqdan  istifadə  edərək, 

"ġirvan iĢlərində müstəqilləĢdi" və Məzyədilər arasında ilk dəfə qədim "Ģirv anĢah" 

titulunu qəbul etdi; onun qardaĢı Yəzid isə Lay zanĢah oldu. 

Qeyd etmək  lazımd ır  ki, ĢirvanĢahlar tarix boyu istiqlal uğrunda mübarizə 

aparmıĢ  və  ölkəni  əsasən  müstəqil  surətdə  idarə  etmiĢlər.  Lakin   ġirvan  bu  və  ya 

digər iĢğalçının hakimiyyəti altına düĢdükdə, ĢirvanĢahlar vassal asılılığ ında olmuĢ 

və öz süzerenlərinə verg ilər ödəmiĢlər. 

MənĢəcə  ərəb  olan  ilk  Məzyədilərin  hakimiyyəti  qədim  bütpərəstlik 

inamların ı  mühafizə edən "kafir qonĢulara" qarĢı yürüĢlərlə əlamətdar  idi.  Söz yo x 

ki,  tabeliklərində  olan  ərazini  geniĢləndirmək  istəyi  bu  yürüĢlərdə  dini 

təəssübkeĢlikdən heç də az rol oynamırd ı. 

Heysəmin  ölü mündən  sonra  hakimiyyət  baĢına  keçmiĢ  oğlu  Məhəmməd, 

eləcə  də  onun  varisi  II  Heysəm  ibn  Məhəmməd  "kafirlərə"  qarĢı  müharibələri 

davam  etdirdilər.  Lakin  bu  ĢirvanĢah  öz  qonĢularına  qarĢı  müharibələrlə 

kifayətlən mədi.  O,  ġirvanın  iqtisadi  və  siyasi  qüdrətinin  artırılması,  dövlət 

sərhədlərinin  möhkəmləndirilməsi üçün bir sıra tədbirlər həyata keçird i, paytaxtda 

məhsulun  saxlan ması  üçün  bir  ço x  anbarlar  tikdirdi,  təbəələrinə  münasibətdə 

ədalətli  olmağa  çalıĢdı.  Bundan  sonra  əldə  edilən  bütün  məhsul  təzə  anbarlara 

gətirilir,  onun  bir  qismi  Bab  əl-Əbvabın  sərhəd  vilayətlərinin  qazi  və  döyüĢçüləri 

arasında bölüĢdürülürdü. 

X  yüzilin  əvvəllərində  ġirvanda  baĢ   vermiĢ  bir  sıra  mühü m  hadisələr  II 

Heysəm  ibn  Məhəmmədin  oğlu  Əli  ibn  Heysəmin  hakimiyyət  dövrü  ilə  bağlıdır. 

Hic ri  300  (912)-cü  ilində  Əli  ibn  Heysəm  əl-Babın  ə miri  ilə  birlikdə  qonĢu 

ġandanın  (Dərbənddən  Ģimalda  və  ya  Ģimal-qərbdə  yaĢamıĢ  bütpərəst  xalq ın 

ərazisi) "kafirlərinə" qarĢı yürüĢ etdi, lakin məğlubiyyətə uğrayaraq əsir düĢdü. 

Təxminən 913-914-cü  illərdə ruslar AbĢeronun sahilinə və Bakıya hücum 

etdilər.  Rusların  yürüĢü  ərəfəsində  Bakı  Ģəhərilə  birgə  AbĢeron  yarımadası  ġirvan 

ərazisində  əhalinin  sıx  yaĢadığı  yerdi.  ġirvanĢahın  böyük  quru qoĢunu  olsa  da,  hərbi 

dəniz  donanması  yox  idi.  Xəzər  dənizində  ġirvanın  yalnız  ticarət  gəmiləri  üzürdü. 

Ona  görə,  rusların  hücumu  nəticəsində  "minlərlə  müsəlman  öldürüldü  və  suya 

batırıldı".  Bu  və  bundan  əvvəlki  hərbi  uğursuzluqlar  ĢirvanĢah  Əli  ibn  Heysəmin 

nüfuzuna ağır zərbə vurdu. QoĢununun xeyli hissəsinin məhvi ġirvan dövlətini zəiflətdi 

və hicri 305 (917)-ci ildə ĢirvanĢahın devrilməsi ilə nəticələndi. Layzan vilayətini idarə 

edən "layzanĢah" titullu yaxın qohumu Əbu Tahir Yəzid ibn Məhəmməd hökmdara qarĢı 

çıxaraq, onu və ailəsini qətlə yetirdi; ġirvan taxtına sahib olan Əbu Tahir Yəzid ġirvanı 

249 

 

Layzanla birlikdə öz hakimiyyəti altında birləĢdirərək "ĢirvanĢah" titulunu mənimsədi. 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  LayzanĢah  hələ  bundan  əvvəl  ġirvanla  həmsərhəd 

olan Muğaniyəni (Kür çayından Ģimalda, Girdimançay, Göyçay və Türyançay çaylarının 

aĢağı  axarı  boyunca  uzanmıĢ  ərazini),  Xursanı  (ġabran  məntəqəsinə  uyğun  gəlir; 

mənbələrdə  ġirvan  hakiminin  sahil  qəsri  XurĢa,  Xurse  barədə  məlumatlar  vardır), 

Vardanı - Zədəni (Samurla Qudyalçay arasında yerləĢmiĢ Məsqətə uyğun gəlir) özünün 

Layzandakı  mülkü  ilə  birləĢdirə  bilmiĢdi.  ġirvanı  tabe  etməklə  Əbu  Tahir  ġirvanın 

sərhədlərini  cənubda  Kür  çayına,  Ģimalda  isə  Dərbəndədək  geniĢ ləndirdi. 

ġirvanĢahlar  dövlətinin  paytaxtı  ġamaxı  Əbu  Tahir  Yəzidin  adı  ilə  Yəzidiyyə 

adlandırıldı.  Bir  il  keçmiĢ,  Ģəhər bir  qədər  də  möhkəmləndirildi  və  yenidən quruldu. 

Məhz bu illərdə ġirvan əl-Babla birlikdə Cənubi Qafqazda Xilafət hakimiyyətini təmsil 

edən  Sacilərə  bac  verirdi.  928-ci  ildə  Yusif  ibn  Əbu-s-Sacın  ölümündən  sonra 

hakimiyyət onun qulamlarının əlinə keçdi. Həmin qulamlardan Muflih 932-ci ildə Salari 

nəslindən olan Deysəmin təqiblərindən qaçaraq, ĢirvanĢaha sığınmıĢ, lakin xoĢagəlməz 

hallardan ehtiyat edən ĢirvanĢah qulamı Deysəmə təslim et miĢdi. 

943-cü  ildə  ruslar  yenidən  ġirvana  hücum  etdilər.  Gü man  etmək  olar  ki, 

913-cü ildə Əli ibn Heysəmin uğradığı ağır məğlubiyyəti unutmamıĢ Əbu Tahir bu dəfə 

ruslarla döyüĢə giriĢmədi. 

Əbu Tahir Yəzidin hakimiyyəti zamanı Dərbənddə də bəzi mühüm hadisələr 

baĢ verdi: Ģəhər əhalisi öz əmirinə qarĢı üsyan edərək, onu Ģəhərdən qovdu, sonra isə 

Dərbəndi ġirvana birləĢdirmək  xahiĢilə ĢirvanĢaha müraciət etdi. ġirvanĢahlar bu Ģəhəri 

Sasani hakimiyyəti dövründən ənənəvi olaraq özlərinin irsi mülkü hesab edirdilər. Onlar 

Ģəhərə dəfələrlə hücum etmiĢ, onu ələ keçirmiĢ, Dərbəndin irsən ĢirvanĢahlara məxsus 

olduğunu  bildirmiĢdilər.  Lakin bu zaman Dərbənddə də artıq ərəb mənĢəli HaĢimilər 

sülaləsi  hakimiyyət baĢında  idi.  Əbu Tahir  Yəzid  öz oğlunu  Dərbəndə göndərdi,  lakin 

çağırılmamıĢ hakim tezliklə Ģəhərdən qovuldu. QəzəblənmiĢ Əbu Tahir Dərbəndə tərəf 

hücum edib, bu yerləri qarət etdi. 

Həmin  ildə  Salarilər  ġirvana  hücum  etdilər.  Güman  etmək  olar  ki,  onlar 

ĢirvanĢahın  ruslara  qarĢı  qeyri-fəal  hərəkətlərindən  narazı  qalmıĢ,  həmçinin  ġirvanı 

özlərinə tabe etmək fikrinə düĢmüĢdülər. MünaqiĢə Salarilərlə sülh bağlanması, əvvəllər 

Sacilərə  verildiyi  kimi  Salarilərə  də  vergi  ödənilməsi  öhdəliyinin  qəbul  edilməsi  ilə 

nəticələndi. 

337/948-ci  ildə təqribən 33 il hakimiyyət baĢında olmuĢ ĢirvanĢah  Əbu  Tahir 

Yəzid  vəfat  etdi.  Hakimiyyətə  hələ atasının sağlığında  Layzanın  və ĢirvanĢahların  irsi 

mülkü hesab edilən Təbərsəranın hakimi olan oğlu Məhəmməd ibn Yəzid gəldi. Səkkiz 

il  hakimiyyətdə  qalan  bu  ĢirvanĢah  sələflərinin  Ģima lda  yaĢayan  "kafir"  qonĢulara 

hücum  siyasətini  davam  etdirdi;  345/956-cı  ildə  o,  çiçək  xəstəliyindən  vəfat  etdi. 

Hakimiyyətə  atasının sağlığında  Layzan  vilayətinin  hakimi  olmuĢ  oğlu  Əhməd  ibn 

Məhəmməd  gəldi.  O,  qardaĢı  Heysəmin  ġirvanda  hakimiyyətə  sahib  olmaq  cəhdlərini 

müdafiə  edən  Dərbənd hakiminə  qarĢı  müharibələr apardı.  ġirvanĢah  Əhməd  25  illik 

hökmranlıqdan  sonra  370/981-ci  ildə  vəfat  etdi;  oğlu  Məhəmməd  ibn  Əhməd  ġirvan 

250 

 

taxtına  çıxdı.  O,  qonĢu  feodallara  qarĢı  təcavüzkar  siyasət  yeridir,  bir  sıra  Ģəhərlərin 

(Qəbələnin  və  Bərdənin)  ilhaqı  yolu  ilə  öz  dövlətinin  ərazisini  geniĢləndirməyə 

çalıĢırdı. 373/983-cü ildə Məhəmməd ibn Əhməd ġabranın qala divarlarını tikdirdi. O, 

11 ildən artıq müddət ərzində hökmranlıq etdikdən sonra 381/991 -ci ildə vəfat etdi. Onun 

qardaĢı Yəzid  ibn  Əhməd  ġirvan taxtına sahib oldu.  Yəzidin  hakimiyyət  illəri  feodal 

ara  müharibələri  ilə  əlamətdar  idi.  Bu  ĢirvanĢah  öz  dövlətinin  ərazisini 

geniĢləndirmək    məqsədilə    qonĢularına  -Dərbənd,  Qəbələ  və  ġəki  hakimlərinə 

qarĢı müharibələr aparırd ı. 

1025-c i  ildə  Yə zidiyyədə  atasının  müavin i  olan  oğlu  ƏnuĢirəvan  Yə zidə 

qarĢı  uğursuz  qiyam  qaldırdı,  ələ  keçirildi,  həbsxanaya  salındı,  aclıq  və 

susuzluqdan orada öldü. ġirvanĢah Yəzid isə 37 illik hökmranlıqdan sonra, 1027-ci 

ildə  vəfat  etdi.  Onun  uzunmüddətli  hakimiyyətinin  təqribən  bütün  illəri 

dərbəndlilərə  qarĢı  mübarizədə  keçdi.  1025-ci  ildə  Dərbənd  əmiri  Mənsura  öz 

qızını ərə vermiĢ Sərir hökmdarı da dərbəndliləri  müdafiə ed irdi.  Lakin tərəflərdən 

heç biri həlledici uğur qazana bilməd i. 

Bütün  böyük  müsəlman  ailələrində  olduğu  kimi,  Yəzidin  ailəsində  də 

hakimiyyətə  sahib  olmaq  istəyən  qardaĢlar  və  oğullar  arasında  daimi  ixtilaflar, 

çəkiĢ mələr  baĢ  verirdi.  Məhz  Yəzid in  hökmranlığı  dövründə  paytaxt da  ictimai 

çəkiĢ mələrin  baĢ  verməsi  haqqında  mənbələrdə  ilk  məlu mata  rast  gəlirik.  Gü man 

etmək  olar  ki,  həmin  çəkiĢmələr  u zunmüddətli,  yorucu  hərbi  yürüĢlər  və  bununla 

əlaqədar əhalidən alınan vergilərin artmasının nəticəsi idi. 

Mülahizəyə  görə,  bu  ĢirvanĢahın  qədim  hökmdarlar  nəslindən  olan  bir 

qadınla izdivacı  Yəzidilər sülaləsin in iranlılaĢ ması prosesinin baĢlanmasına gətirib 

çıxartdı.  Əlbəttə,  ġirvanda  gedən  bu  prosesin  baĢlanmasında  Xilafətin 

zəifləməsindən  sonra  ayrı-ayrı  yerlərdə  Ġran  mənĢəli  yerli  s ülalələrin  yenidən 

hakimiyyətə  gəlməsi,  islamaqədərki  Ġran  mədəniyyət  və  ədəbiyyatının  vaxtilə 

Sasanilərin  tabeliyində  olan  vilayətlərdə  dirçəliĢi,  eləcə  də  "Ģuubi"  meyilli 

vətənpərvər  ziyalı  iranlıların  apardıqları  təbliğat  az  rol  oynamadı.  ġirvan  tarixin in 

görkəmli  tədqiqatçılarından  V.F.M inorskinin  haqlı  qeydinə  görə,  "Sasani  dövrü 

nisgili şeybani nəslindən olan ərəb soy kökü haqqındakı xatirə lərdən daha cəlbedici 

oldu". 

Yəzid in oğulların ın adları da ĢirvanĢahların qədim Ġran nəsli ilə bağlılığ ını 

nümayiĢ etdirməli id i. On lardan biri - Mənuçehr ali hakimiyyətə 1027-ci ildə sahib 

oldu.  Onun  hakimiyyəti  dövründə  də,  dərbəndlilərlə  artıq  ənənə  halını  almıĢ 

mübarizə  Məsqətdə  yerləĢən  bir  qəsrin  üstündə  1029-cu  ildə  yenidən  davam 

etdirildi. Mənuçehrin qoĢunu darmadağın edildi. 

1030-cu  ildə  dərbəndlilər  ġirvana  hücum  edərək,  onun  bir  sıra  yaĢayıĢ 

məntəqələrini viran qoydular. 

Həmin  il  ruslar  38  gəmi  ilə  ġirvan sahillərinə  yan aldılar.  Mənuçehrin hərbi 

dəstəsi onları Bakı yaxınlığında qarĢıladı. ġirvan qoĢununu darmadağın edən ruslar sahil 

boyu  aĢağı  gedərək,  Kür  çayına  daxil  oldular.  Mənuçehr  rusların  irəliləməsinin 

251 

 

qarĢısını  almaq  üçün  Araz  çayının  qarĢısını  kəsməyi  əmr  etdi.  Lakin  bu  döyüĢ 

Ģirvanlıların  məğlubiyyəti  ilə  nəticələndi.  Bununla  belə,  Mənuçehr,  görünür,  rusların 

Araz boyu yuxarı irəliləməsinin qarĢısını ala bildi. 

Ġki il sonra sərirlilər və alanlar ġirvana hucum edib, 10 gün ərzində 10 mindən 

çox  adam  qırmıĢ,  qarətlər  törətmiĢdilər.  Lakin  geri  qayıdarkən,  dərbəndlilər  bütün 

keçidləri  qapayaraq,  onların  yollarını  kəsmiĢ,  qırıb-çatmıĢ,  zəbt  etdikləri  qənimətləri 

əllərindən almıĢdılar. 

Ölkəni viran qoymuĢ aramsız müharibələr, əl-Babla aparılan çəkiĢmələr, siyasi 

qeyri-sabitlik ġirvanda baĢ verən ictimai ça xnaĢmalara səbəb olmuĢ, ĢirvanĢahlar ailəsi 

daxilində  parçalanmanı 

dərinləĢdirmiĢdi.  Bizə  naməlum  səbəblər  üzündən 

Mənuçehrdən  gizlənən  qardaĢı  Əbu  Mənsur  onun  arvadı,  Gəncə  əmiri  Fəzl  ibn 

Məhəmmədin  qızı  Sitt  ilə  əlaqəyə  girərək,  Mənuçehri  öldürmüĢ  və  beləliklə,  ġirvan 

səltənətinə yiyələnə bilmiĢdi. Ço x güman ki, bu hadisədə ĢirvanĢah Mənuçehrin bəzi 

əməlləri ilə razılaĢmayan Arran hakimlərin in də əli vardı. 

Beləliklə, 425 (1034)-ci ildə Əbu Mənsur ibn Yəzid ġirvan taxtına çıxd ı və 

çox keçmədən mərhum qardaĢının dul qalmıĢ  arvadı ilə evləndi. O, 10 il ġirvanı idarə 

etdi,  əl-Baba  sahib  olmaq  uğrunda  bu  Ģəhərin  əmirinə  qarĢı  müharibələr  apardı  və 

435/1043-cü  ildə  vəfat etdi.  Hakimiyyət onun  qardaĢı  Qubad  ibn  Yəzidin  əlinə  keçdi. 

Oğuz türklərinin hücumlarından ehtiyat edən yeni ĢirvanĢah 437 (1045)-ci ildə dövlətinin 

paytaxtı Yəzidiyyənin ətrafına möhkəm daĢ divarlar çəkdirdi, dəmir qapılar qoydurdu. 

Qubadın  ölümündən  (441/1049)  sonra  hakimiyyətə  onun  qardaĢı  oğlu 

Buxtnassar Əli ibn Əhməd gəldi. Onun Ġran-Suriya mənĢəli tipik xristian adı (Buxtnassar, 

yəni "xristianı xilas etdi") ĢirvanĢahların xristian sərirlilərlə izdivacları ilə bağlıdır. Əmisi 

Sallar  ibn  Yəzid  təqribən  441  (1049)-cu  ildə  Bu xtnassarı  taxtdan  salaraq  qətlə 

yetirmiĢdi. Mənbələr Əbuləsvar ġavurun qızı ilə evlənmiĢ  Salların ġəddadilərlə, habelə 

ġam  (Suriya)  və  Məyyafariqin  hakimləri  ilə  də  siyasi  əlaqələr  saxlaması  haqqında 

məlu mat verir. Buna öz mədhiyyələrindən birində Ģair Xaqani də iĢarə etmiĢdir. 

1053-cü  ildə  Sallar  Maluq  qalasına  hücum  edərək,  zor  gücünə  onu  ġəki 

hakimindən  almıĢ,  qalanı  möhkəmləndirmiĢ,  orada  özünün  hərbi  hissəsini,  ərzaq 

ehtiyatını və silahlarını yerləĢdirmiĢdi. Görünür, qalanın strateji əhəmiyyəti Salları qala 

ətrafında  möhkəmləndirilmiĢ  Ģəhərcik  salmağa,  orada  came  məscidi  tikdirməyə,  öz 

adamlarını  yerləĢdirməyə  vadar  etmiĢdi.  ġirvanĢah  məhz  bu  məntəqədən "kafirlərin" 

üzərinə hücumlar edir və onların ölkəyə müdaxiləsinin qarĢısını ala bilirdi. 

ġirvanĢah  Sallar  15  il  hökmranlıqdan  sonra  1063-cü  ildə  vəfat  etdi. 

Hakimiyyət  baĢına  hələ  atasının  sağlığında dövlət  iĢlərini  aparan  oğlu  Fəribürz  gəldi. 

Onun hakimiyyəti illərində Arranın ġəddadi hakimləri, gürcü hökmdarları və Dərbənd 

əmirlərilə  bir  sıra  feodal  müharibələri  baĢ  verdi.  1064-cü  ildə  ġirvanĢah  ağır  Ģərtlər 

əsasında  ġəddadi  hakimi  ġavur  ibn  Fəzllə  sülh  müqaviləsi  bağlamağa,  40  min  dinar 

məbləğində təzminat ödəməyə məcbur oldu. 

1066-cı  ildə  ġirvanda  əhali  arasında  çıxıĢlar  oldu.  Güman  etmək  olar  ki, 

Ģirvanlıların  bu  çıxıĢları  hökmdarın  ötən  illərin  xəracını  tələb etməsilə əlaqədar baĢ 

252 

 

vermiĢdi.  Fəribürz  üsyançıları  əzmək  üçün həmin  illər  ġirvan ordusunda  xidmət  edən 

muzdlu  döyüĢçülər  dəstəsindən  istifadə  etdi.  Bu  döyüĢçülər  mü xtəlif  millətlərdən 

(xəzər,  rus,  lakz,  diduvanlılar,  erməni  və  b.)  yığılırdı.  Nəticədə  üsyan  baĢçıları 

amansızcasına  cəzalandırıldılar:  bəziləri  çarmıxa  çəkildi,  qalanları  isə  xərac  ödəmək 

Ģərtilə həbsxanaya salındılar. 

1066-cı  ildən baĢlayaraq hələ həmin əsrin 30-cu illərində ayrı-ayrı dəstələrlə 

ġirvana müdaxilə edən oğuz türkləri ölkəyə hücum  edərək, köç yerlərini qarət etdilər 

və  böyük  qənimətlə  geri  qayıtdılar.  Belə  hücumların  qarĢısını  almaq  üçün  Fəribürz 

böyük məbləğdə bac verməli olurdu. Həmin ilin sonunda türklərin baĢçısı Qara Tegin 

ġirvana ikinci dəfə yürüĢ etdi. Mühasirə olunmuĢ Yəzidiyyənin ətrafları, sonra isə Bakı 

talan  və  qarətlərə  məruz  qaldı.  Lakin  türklər  Yəzidiyyənin  müdafiəsini  yara 

bilmədilər. 

1067-ci  ildə  Qara  Tegin  və  Qaymas  (Qıymas)  yenidən  ġirvana  qayıtdılar. 

Lakin bu dəfə ġirvanĢah əmisi qızını Qara Teginə ərə verməklə türklərlə dil tapa bildi. 

Bu hadisə türklərin ġirvana hücumlarını müvəqqəti olaraq dayandırdı. 

Həmin ilin sonunda Səlcuq soltanı Alp Arslan Arran və ġirvan ərazilərinə daxil 

oldu.  Onun  bu  müdaxiləsi  hadisələrin  gediĢində  yeni  mərhələ  demək  idi.  Fəribürz 

ġəddadi hakimi  Fəzlin  yolu  ilə  gedərək, soltana hədiyyələr  verdi,  öz  xidmətini  təklif 

etdi və əvəzində Alp Arslanın himayəçiliyi üçün təminat aldı. 

Mənbələrdəki  məlu mat  göstərir  ki,  "nəinki  hücumların  təhlükəli  günlərini 

yaĢamıĢ,  habelə  sülaləsinin  hüquqlarını  möhkəmləndirmiĢ"  Fəribürz  öz  hakimiyyətini 

Arranda  da bərqərar  etdi;  indi  onun  tabeliyindəki  torpaqlar  Muğandan  dənizə  çatırdı: 

Qumık, alanların ölkəsinədək Sulvar ərazisi onun əlinə keçmiĢ, ləzgilər, abxazlar (yəni 

gürcülər)  tabe  edilmiĢ,  Arranla  birlikdə  Gəncə  fəth  olunmuĢdu.  Fəribürzün  bütün 

həyatı qonĢu ərazilərin iĢğalına, ġirvan dövləti sərhədlərinin geniĢləndirilməsinə həsr 

edilmiĢdi. 

ġirvan ölkəsini  vassal  tabeliyə salmıĢ səlcuqilər  ĢirvanĢahların  hakimiyyətini 

zəiflədə bilmədilər. Artıq XI əsrin sonunda ġirvanda siyasi yüksəliĢin baĢlanğıcı nəzərə 

çarpırdı. Bu yüksəliĢ XII əsrədək davam etdi. XII yüzildə ġirvanĢahlar dövləti özünün 

çiçəklənmə dövrünə qədəm qoydu. 

Fəribürzdən  sonra  hakimiyyət  növbə  ilə  onun  iki  oğlunun  -II Mənuçehrin 

və  I  Əfridunun  əlinə  keçdi.  II  Mənuçehr hakimiyyətə  498/1096-cı  ildə  gəlmiĢdi.  1105-

1120-ci  illər  arasındakı  dövrdə  II  Mənuçehrin  hökmranlığı  baĢa  çatmıĢ  və  I  Əfridunun 

hakimiyyəti  baĢlanmıĢdı.  Adına  kəsilmiĢ  pullardan və bir  epiqrafik  yazıdan  baĢqa  II 

Mənuçehr  haqqında  hələlik  heç  bir  məlu mat  yoxdur.  Təxminən  505/1111-ci  ildə 

Əfridunun  oğlu  III  Mənuçehr  gürcü  Ģahzadəsi  Tamarla  evləndi.  Bir  qızını  Bizansa, 

digərini  isə  ġirvana  ərə  vermiĢ  gürcü  hökmdarı  Qurucu  David  ĢirvanĢahla  dil  tapıb, 

səlcuqlar  əleyhinə  mübarizədə  onun  yardımından  istifadə  etmək  fikrində  idi.  Lakin 

Əfridun əvvəlki  kimi,  türklərə  daha  çox  meyil  göstərirdi.  Bəlkə  də  buna görə  gürcü 

hökmdarı  və  onun  oğlu  Demetre  qohumluq  əlaqələrinə  və  ittifaqa  baxmayaraq, 

ĢirvanĢaha  qarĢı  fəal  hərəkətə  baĢlayıb,  ġirvanın  bir  sıra  Ģəhərlərini  ələ  keçirdilər. 

253 

 

Gürcülərin  hücumu  ĢirvanĢahın  qüvvələrini  zəiflətdi.  Az  sonra  Dərbənddə  növbəti 

müharibə baĢlandı. 514/1120-ci ilin noyabrında baĢ vermiĢ döyüĢdə Əfridun öldürüldü, 

ordusu  isə  darmadağın  edildi.  Onun  oğlu  III  Mənuçehr  514/1120-555/1160-cı  illər 

arasında  dövləti  idarə  etdi.  III  Mənuçehrin  hakimiyyəti  zamanı  geniĢ  miqyaslı  abadlıq 

iĢləri  aparıldı  -  qədim  Bakının  qala  divarları  ucaldıldı,  Kür  çayı  üzərindəki  Bağilan 

bəndi yenidən quruldu, köhnə Ģəhərlər möhkəmləndirildi, yeni Ģəhərlər salındı. 

III  Mənuçehrin  Ġraq  Səlcuqilərindən  asılılığı  sikkə lər  üzərindəki  yazılardan 

görünür.  Lakin  1121-ci  ildə  Trialetdə,  Didqor  döyüĢündə  səlcuq  soltanının  birləĢmiĢ 

qoĢunlarının  darmadağın  edilməsi  və  bir  il  keçmiĢ  IV  Davidin  Tiflis  və  Dmanisi 

Ģəhərlərini tutmasından sonra ĢirvanĢah soltanla əlaqəni pozub, gürcülərin tərəfini tutdu; 

soltan xəzinəsinə ildə 40 min dinar məbləğində vergini ödəməkdən imtina etdi, soltana 

tabe olmaqdan  boyun  qaçırdı.  Bu  addım soltan Mahmudun 517/1123-cü ildə ġirvana 

hücumu və ĢirvanĢahın əsir edilməsi ilə nəticələndi. Soltanın öz qoĢunları ilə ġirvanı 

tərk etməsindən az sonra ġirvana qarĢı iĢğalçı siyasətini  davam etdirən IV David yerli 

hakimiyyətin  müdafiə qabiliyyətinin  zəifliyindən  istifadə edərək,  ölkəyə  bir  neçə  dəfə 

hücumlar  etdi,  həmin  ilin  iyun ayında  Gülüstan qalasını tutdu, sonrakı  ilin  aprelində 

ġabrana  hücum  edərək,  onun  müdafiəçilərini  amansızcasına  qırdı,  avqustunda  isə 

ġamaxı Ģəhərini, Buğurd qalasını və ətraf bölgələri ələ keçirdi, orada güclü hərbi hissələr 

yerləĢdirdi. ġirvanın gürcülər tərəfindən 5 ay davam edən iĢğalı 1125-ci  il yanvarın 

24-də IV Davidin qəfil ölümü ilə baĢa çatdı. Bu hadisədən dərhal  sonra III Mənuçehr 

ġirvanda  öz  hakimiyyətini  bərpa  etdi.  ġirvanĢahlarla  IV  Davidin  oğlu  I  Demetrenin 

baĢçılıq  etdiyi  gürcü  hökmdar  sülaləsi  arasında  sülh  və  dostluq  münasibətləri  dövrü 

baĢlandı. 

ġirvanın öz istiqlaliyyətini bərpa edə bildiyi bu illərdə ġirvanĢahlar dövləti III 

Mənuçehrin  baĢçılığı  ilə  gücləndi  və  çiçəkləndi.  ġirvanın  bu  tərəqqi  dövrü  Səlcuq 

imperiyasının  tənəzzülü  zamanına  düĢdü.  Bu  dövrdə  Mənuçehr  öz  dövlətini  xeyli 

möhkəmləndirdi.  ġirvan  sərhədlərini  geniĢləndirmək  məqsədilə  qonĢu  ölkələrə 

yürüĢlər  təĢkil  etdi,  çox  güman,  IV  Davidin  Gürcüstanda  yerləĢdirdiyi  qıpçaqların 

qiyamını da o yatırdı, Arranı fəth etdi. 

III  Mənuçehrin  hakimiyyətinin  son  illərində  ġirvanda  vəziyyət  pisləĢdi, 

ġirvanĢahın  əleyhinə  təĢkil  olunmuĢ  qəsdin  üstü  açıldı.  Dövlət  çevriliĢi  təhlükəsini 

aradan qaldıran hökmdar bir çox Ģəxsləri vəzifələrindən kənar etdirib, zindana saldırdı 

və ya sürgünə göndərtdirdi. 

1160-cı ilin sonunda III Mənuçehr qəflətən vəfat etdi. Onun ölümü ölkədə çox 

da  uzun  sürməyən  siyasi  böhrana  və  parçalanmaya  səbəb  oldu.  Sarayda  hakimiyyət 

uğrunda mübarizə qızıĢdı. III Mənuçehrin yerini tutmuĢ Əfridun oxla öldürüldü. 

Hakimiyyət uğrunda mübarizəyə III Mənuçehrin arvadı Tamar da qoĢulmuĢdu. 

Ġki  oğlu  arasında  gedən  siyasi  çəkiĢmədə  kiçik  oğluna  üstünlük  verən  Tamar  onun 

səltənət taxtına yiyələnməsi üçün hər cür vasitəyə əl atdı, hətta qıpçaqlara arxalanaraq, 

ġirvanı  Gürcüstanla  birləĢdirməyə  cəhd  də  göstərdi.  Lakin  hakimiyyət,  Eldənizlərin 

köməyi  ilə  ġirvan  taxtına  sahib  ola  bilmiĢ  böyük  qardaĢın  -  Axsitanın  əlinə  keçdi. 

254 

 

Tamar  ġirvanĢahlar  sarayını  tərk  etməli  oldu.  Gürcüstana  qayıdaraq,  Tiqvada 

monastırının əsasını qoydu və çox keçmədən orada öldü. 

I Axsitanın hakimiyyət dövrü ġirvan dövlətində iqtisadiyyatın böyük yüksəliĢi, 

Ģəhərlərin çiçəklənməsi, sənətkarlığın və ticarətin inkiĢafı ilə əlamətdar idi. Bu dövr nisbi 

sakitlik, A xsitanın ana qohumları vasitəsilə bağlı olduğu qonĢu Gürcüstanla sülh və dost-

luq  münasibətləri  dövrü  olmuĢdur.  Hətta  ġirvanĢah  gürcü  hökmdarı  III  Georginin 

hakimiyyəti əleyhinə çıxıĢ edən feodalların və Ģahzadə Demnanın üsyanını yatırmaqda 

ona yardım da göstərmiĢdi. 

Ġraq Səlcuq soltanlığının üstünlüyünü baĢa düĢən Axsitan soltana xərac verir, 

səlcuq soltanlarının  adlarını  sikkələrdə  zərb  etdirirdi.  Lakin  ġirvan dövlətinin vassal 

asılılığı formal səciyyə daĢıyırdı. XII əsrin II rübündən monqol hücumlarınadək olan dövr-

də ĢirvanĢahlar güclü mərkəzləĢdirilmiĢ dövlətin tam hüquqlu və müstəqil hökmdarları 

olmuĢlar.  ġirvanĢah  Axsitanın,  gürcü hökmdarı III Georginin və o vaxt onun qonağı 

olan  Bizans Ģahzadəsi  - Andronik  Komnenin baĢçılıq  etdikləri  ġirvan-gürcü qoĢunları 

1174/75-ci ildə rusların və qıpçaqların ġirvana yürüĢünün qarĢısını almaqda fəal  iĢtirak 

etdilər. 

Təxminən  1191-ci  ildə  Axsitan öz  kürəkəni,  atabəy  Cahan  Pəhləvanın oğlu 

Əmir Əmiran Ömərlə birləĢərək onun atabir qardaĢı, Eldəniz hökmdarı atabəy Əbııbəkrə 

qarĢı  çıxıĢ  etdi,  lakin  Beyləqan  yaxınlığında  məğlubiyyətə  uğradılaraq  Arrandan 

qovuldu. 

Elə  həmin  illərdə  ġamaxıda  baĢ  vermiĢ  zəlzələ  nəticəsində  xeyli  əhali,  o 

cümlədən  ġirvanĢahın  arvadı  Ġsmətəddin,  oğlu  və  varisi  Mənuçehr,  Əmir  Əmiran 

Ömərin  arvadı  olan  qızı  və  o  biri  qızları  da həlak  oldular.  ġamaxı  dağıldıqdan sonra 

ġirvanĢah öz iqamətgahını Bakıya köçürərək, Əmir Əmiranla birlikdə III Georginin qızı 

Tamardan  yardım  almaq  üçün  Tiflisə  gəldilər.  Tamar  atabəy  Əbubəkrə  qarĢı  çıxıĢ 

etməyə razılıq verdi. 1195-ci il iyunun 1-də birləĢmiĢ ġirvan-gürcü qoĢunları ġəmkir 

ərazisinə  daxil  oldular.  ġəmkir  yaxınlığında  baĢ  vermiĢ  döyüĢdə  məğlub  edilən 

Əbubəkr Beyləqana qaçdı. Müttəfiq qoĢunları Arranın və Azərbaycanın bir sıra Ģəhər və 

qalalarını  ələ  keçirdilər.  Bu  hadisələrdən  sonra  öz  qoĢunları  ilə  ġirvana  qayıdan 

Axsitan,  çox  keçmədən,  593/1196-1197-ci  ildə  vəfat  etdi.  Axsitanın  37  illik 

hakimiyyəti  ərzində apardığı daxili  və  xarici siyasət,  mərkəzi  hakimiyyətin  güclənməsi 

ġirvanĢahlar dövlətinin siyasi, iqtisadi və mənəvi həyatının inkiĢafı üçün əlveriĢli zəmin 

yaratdı.  XII  əsrdə  ġirvanın  ictimai  və  mənəvi  həyatında  baĢ  verən  dirçəliĢ  ġirvan 

cəmiyyətinin bütün əvvəlki inkiĢafından irəli gələn tarixi qanunauyğunluq idi. 

ġamaxı  zəlzələsindən  sonra  oğul  varisi  qalmayan  I  Axsitanın  ölümündən 

keçən təxminən  8  il  ərzində ölkəni  onun qardaĢı  ġahənĢah, qardaĢı  II  Əfridunun oğlu 

Fəribürz  və  Axsitanın  kiçik  qardaĢı  Fərruxzad  idarə  etdilər.  Fərruxzaddan  sonra 

hakimiyyət onun oğlu I GərĢəsbə keçdi. Tədqiqatçıların, çox güman haqlı fikrinə görə, 

ġirvanın  hakim  sülaləsinin  bu  nümayəndələri  ölkənin  parçalanması  üzündən  qısa 

müddət ərzində (1196/97-1204) eyni bir vaxtda, bəlkə də hərə öz mülkünü (ġamaxı, 

Dərbənd, Bakı, ġəki və Qəbələni) idarə edirdi. 

255 

 

III  Mənuçehrin  oğlu  ġahənĢahın  hakimiyyəti  zamanından  dövrümüzədək 

yalnız  onun  adı  zərb  edilmiĢ  s ikkələr  qalıb.  "Məlik  əl-müəzzəm"  ləqəbi  və 

"ĢirvanĢah"  titulu  təqribən  4  il  (1196/97-1200/01)  hökmranlıq  etmiĢ  bu ĢirvanĢahın 

müstəqil olduğunu təsdiq edir. Sikkələr əsasında təxmin etmək olar ki, 1200/01-ci  ildə 

hakimiyyət II Əfridunun oğlu, ġahənĢahın qardaĢı oğlu II Fəribürzün əlinə keçmiĢdir. 

Onun adının zərb edildiyi sikkələrdəki "əl-adil", "cəmal əd-dünya və-d-din" ləqəbləri, 

"ĢirvanĢah" titulu  bu ĢirvanĢahın da  müstəqilliyini göstərir.  600/1204-cü  ilədək  ġirvan 

taxt-tacına  sahiblik  edən  II  Fəribürz  xa rici  siyasi  hadisələrdən  və  qohum  gürcü 

hökmdarları  ilə  olan  ittifaqdan  istifadə  edərək,  bu  dövrün  digər  ĢirvanĢahları  kimi 

səlcuq soltanlarının, eləcə də Eldənizlərin  ali  hakimiyyətini  tanımaqdan  imtina  etdi. 

Ondan  sonra  hakimiyyətə  I  Asxitanın  qardaĢı,  III  Mənuçehrin  dördüncü  oğlu  I 

Fərru xzad y iyələndi.  Ġndiyədək, ço x qısa  müddət ərzində Ģahlıq etmiĢ Fərru xzad ın 

öz  adına  zərb  olunmuĢ  sikkələr  tapılmasa  da,  oğulları  və  nəvələrin in  zərb 

etdirdiklə ri sikkələ rdə, habelə ep iqrafik abidələ rdə onun adı o xunur. 

1204-cü ildə Fərru xzadın  oğlu Gə rĢəsb hakimiyyətə gəldi. Onun xəlifə ən -

Nasirlə qoĢa çəkilən adı ço xsaylı aĢağı əyarlı sikkələrdə zərb edilmiĢdir.  

GərĢəsbin  hakimiyyətin in  son  illərində  (617/1220-1221)  monqollar  ilk 

dəfə  Azərbaycanda  göründülər.  Cəbə  Noyonun  və  Subutay  Bahadırın  baĢçılıq 

etdiyi  30  min  nəfərlik  monqol  ordusu  Azərbaycan,  Arran  və  Gürcüstanın  bir  sıra 

Ģəhərlərini  ələ  keçirərək,  ġirvana  hücum  etdi.  Mühasirəyə  düĢmüĢ  ġamaxı  ələ 

keçirildi,  xarabazarlığa  çevrildi,  əhalisi  məhv  edild i.  Sonra  monqollar  Dərbəndə 

doğru  irəlilədilər,  lakin  hətta  hiyləyə  əl  atsalar  da,  Dərbəndi  ələ  keçirə  bilmədilər 

və Monqolustana qayıtdılar. 

1222-c i  ildə  gürcü  hökmdarı  Georgi  LaĢa  bacısı  Rusudanla  ĢirvanĢahın 

oğlu  arasında  bağlanılacaq  nikah  məclisində  iĢtirak  etmək  üçün  Bakıya  gəldi. 

Lakin  Georg i  LaĢanın  Bakıdakı  ölü mü  bu  nikahı  pozdu.  Gürcüstana  qayıdan 

Rusudan isə hökmdar elan edild i. 

Monqollar  ġirvandan  getdikdən  sonra  onların  Qafqaz  yürüĢü  zamanı 

darmadağın  etdikləri  qıpçaqlar  cəmləĢərək,  bu  zaman  əmir  RəĢidin  ida rə  etdiyi 

Dərbəndə  hücum  çəkdilər.  Mənbələrdə  RəĢid  ĢirvanĢahın  qardaĢı  kimi  qələmə 

verilmiĢdir.  Qıpçaqlar h iylə  ilə  Dərbəndi ələ  keçirdilər,  RəĢid isə ġirvana qaçmalı 

oldu.  Lakin  ço x  keçmədən  qıpçaqlar  Dərbəndi  talan  edərək,  o  zaman  gürcülərin 

zəbt etdiyi Qəbələyə doğru irəliləd ilər. Bu ranı da talan edərək  Gəncəyə yollandılar. 

Sonra  yenidən  ġirvan  istiqamətinə  yönələn  qıpçaqlar,  oradan  lakzların  ölkəsinə 

müdaxilə  etdilər.  Qıpçaqların  bu  talançı  hücumlarının  qarĢısını  yalnız  ġirvan, 

Gü rcüstan  və  baĢqa  yerlərin  əhalisi  ala  bild i.  Dərbəndə  qayıdan  Əmir  RəĢid 

Ģəhərdə qalmıĢ qıpçaqları da qılıncdan keçird i.  

619/1222-ci ildə Beyləqan gürcülərin hücum və qarətlərinə mə ruz qaldı.  

1225-c i 

ildə  ġirvan  və  bütün  Qafqaz  xarəzmĢah  Cəlaləddin  

Mənqburnunun  hücum  təhlükəsi  qarĢısında  olduğu  bir  zamanda  monqolların, 

qıpçaqların,  gürcülərin  dağıdıcı  yürüĢlərindən  xey li  zəifləmiĢ  ġirvanĢahlar 

256 

 

dövlətində  GərĢəsbin  hakimiyyətindən  narazı  qüvvələr  baĢ  qaldırdı.  Ġbn  əl -Əsirin 

məlu matına  görə,  "622/1225-ci  ildə ĢirvanĢaha qarĢı onun oğlu çıxıĢ etdi, atasını taxt-

dan saldı,  onu  ölkədən qovdu və hökmranlıq  etməyə  baĢladı.  Səbəb  o  idi  ki,  [guya] 

ĢirvanĢah  pozğun  təbiətli,  əxlaqsız  və  ədalətsiz  bir  adam  olub,  təbəələrinin  mal  və 

mülkünə əl uzadıb; bəziləri isə onun hətta qadın və azyaĢlı oğlanlara sataĢdığını da iddia 

edirdi.  ġirvanĢahın  adamlara olan  zülmü artmıĢ, buna görə də  qoĢunun  bir qismi  onun 

oğlu  ilə  dilbir  olub,  ġirvan  hökmdarını  ölkədən  qovmuĢdu".  Beləliklə,  bu  və  digər 

bəhanə ilə baĢlayan qiyam nəticəsində GərĢəsb hakimiyyətdən məhrum edildi, yerinə 

isə onun oğlu ĢirvanĢah III Fəribürz adı ilə taxtda əyləĢdirildi.  Yeni hökmdar tezliklə 

öz qoĢunlarının və təbəələrinin məhəbbətini qazandı. Lakin baĢ verən hərbi hadisələr 

III  Fəribürz  dövründə  yaranan  nisbi  sabitliyi  pozdu;  bir  tərəfdən,  gürcülərin 

himayəsinə  sığınmıĢ  GərĢəsbə  yardım  etməyi  qərara  almıĢ  gürcü  qoĢunları  ölkəyə 

soxuldular,  digər  tərəfdən  isə  xarəzmĢah  ġirvana  hücum  etdi.  Hadisə lərin  gediĢinə 

GərĢəsbin  gürcü  hökmdarı  Rusudana  verdiyi  vəd  də  təsir  etdi:  qələbə  müqabilində 

devrilmiĢ  hökmdar  ġirvanın yarısını  gürcülərə  verəcəyinə söz  vermiĢdi.  Min  nəfərlik 

süvari ilə gürcülərin üç minlik qoĢununa qarĢı çıxan III Fəribürz ġamaxı yaxınlığındakı 

döyüĢdə düĢməni darmadağın etdi. Xilas olmuĢ gürcülərin yalnız çox cüzi hissəsi, özü 

də pis vəziyyətdə Gürcüstana qayıda bildi. Bu hadisədən sonra gürcülər, qanlı döyüĢdən 

zorla salamat çıxmıĢ GərĢəsbə ölkəni tərk etməyi təklif etdilər.  

1225-ci ildə xarəzmĢah Cəlaləddin Mənqburnu çoxsaylı qoĢunla Cənubi Qafqaz 

ölkələrinə  hücum  edib,  gürcü  ordusunu  dağıtdı,  Azərbaycanı  və  Arranı  ələ  keçirdi. 

XarəzmĢah,  Fəribürzdən  MəlikĢahın  xəzinəsi  üçün  nəzərdə  tutulmuĢ  məbləğdə  vergi 

tələb  etdi.  Aparılan  danıĢıqlardan  sonra ĢirvanĢah,  Cəlaləddinin  xəzinəsinə  ildə  50 

min dinar vergi ödəməyə razılıq verd i. 

1227-c i  ildə  xa rəzmĢah  Cəlaləddin  Tiflisin  ikinci  iĢğalından  sonra,  hələ 

1221-ci ildə, ən-Nəsəvinin məlumatına görə, "o zaman hələ güclü olan gürcülərin" ələ 

keçirdikləri  ġirvan  Ģəhərləri  ġəki  və  Qəbələni  geri  qaytararaq,  buraya  öz  adamını 

hakim  təyin  etmiĢdi.  Elə  həmin  1227-ci  ildə  xarəzmĢahın  vəziri  ġərəfəlmülk  iqta 

hüququnda  tabeliyində  olan  Beyləqan  və  Muğan  torpaqları  ilə  yanaĢı  ĢirvanĢahlara 

məxsus çayarası GuĢtəsbi vilayətini də tutdu və beləliklə ĢirvanĢahı bu yerlərdən aldığı 

gəlirdən məhrum etdi. Buna səbəb vəzirin düzlüyündən Ģübhələnən ĢirvanĢahın soltan 

xəzinəsi üçün nəzərdə tutulmuĢ 50 min dinarı vəzirə ödəməkdən imtina etməsi o ldu. 

XarəzmĢah,  Tiflisi  ələ  keçirdiyi  vaxt,  I  GərĢəsbin  gürcülər  tərəfindən  girov 

saxlanılan  oğlu  SoltanĢahı  əsirlikdən  qurtardı.  Qaynaqların  yazdığından  görünür  ki, 

Cəlaləddin, sabiq ĢirvanĢahın bu yetim oğluna Ģahlara layiq münasibət göstərib, GuĢtəsbi 

vilayətini iqta kimi ona bağıĢladı. 

XarəzmĢahın  ġirvana  müdaxiləsindən  ehtiyat  edən  Fəribürz  soltanın 

qərargahına  gəlib,  onun  özünə  500,  vəziri  ġərəfəlmülkə  isə  50  türk  atı  bağıĢladı. 

ĠncimiĢ  vəzirin  təhrikinə  baxmayaraq,  soltan  ĢirvanĢaha  fəxri  xələt  verdi,  onun 

mülkiyyət  hüquqlarının  təsdiq olunması  haqqında  fərmanı  elan  etdi,  vergini  20  min 

dinar azaltdı. Bu yolla ġirvan hökmdarı öz müstəqilliyini saxlaya, ölkəsini isə müharibə 

257 

 

və dağıntılardan qoruya bildi. 

III  Fəribürzün  hakimiyyəti  zamanı,  629  (1231-1232)-cu  ildə,  ölkə 

monqolların  ikinci  hücumuna  məruz  qaldı.  Bundan  keçən  səkkiz  il  ərzində  bütün 

Cənubi  Qafqaz,  o  cümlədən  ġirvan  ələ  keçirildi  və  böyük  monqol  imperiyasının 

tərkibinə daxil olundu. 

ġirvanĢahlar dövlətinin müstəqilliyinə son qoyuldu.