TarġXĠ III-XIII əsrin I rübü
§ 3. AZƏRBAYCAN ATABƏYLƏRI DÖVLƏTĠNĠN
Yüklə 5,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 3. AZƏRBAYCAN ATABƏYLƏRI DÖVLƏTĠNĠN
YARANMASI
Səlcuqilər dövlətinin tənəzzü lü dövründə yaranmıĢ müstəqil soltanlıqlar öz növbəsində yeni tipli dövlət birliklərini doğurdu. Bu dövlətlərin yaradıcıları Səlcuq soltanlarının sabiq kölələri (məmlüklər) idilər. Həmin adamlar adətən Səlcuqilərin vəliəhd Ģahzadələrinin "atabəy" (yəni "hökmdar-ata") titullu tərbiyəçiləri olurdular. Zaman keçdikcə atabəylər gücləndilər və qəyyumluq etdikləri Ģəxslərin yalnız adda baĢçılıq etdikləri dövlətlərin taleyini müəy - yənləĢdirən faktiki hökmdarlara çevrild ilər. Soltanlar hakimiyyətin y alnız zahiri əlamətlərin i mühafizə etmiĢdilər: onların adları sikkələr üzərində zərb edilir, cü mə xütbələrində çəkilirdi. XII yü zildə bir neçə belə dövlət vardı: Mosul atabəyləri (Zəngilər, 1122-1262), Fars atabəyləri (Salqurilər, 1137-1286), Ġrb il atabəyləri (Beytekinlə r, 1144-1233), Luristan atabəyləri (Xəzərəsplər, 1155-1424), Azərbaycan atabəyləri (Eldənizlər, 1136-1225) və s. Bu yüzildə atabəy dövlətlərindən baĢqa Rum Səlcuqiləri, XarəzmĢahlar, Ərtuqilər və baĢqa dövlətlər qüvvətlənib müstəqil oldular. 1136-c ı ildə soltan Məsud Arranı iqta kimi atabəy ġəmsəddin Eldənizə bağıĢladı. Ġqamətgahı Bərdədə yerləĢən Eldəniz tezliklə yerli əmirləri tərəfinə çəkdi, ö zü də soltana xid mət asılılığ ından çıxdı. YavaĢ -yavaĢ o, demək olar ki, bütün Azərbaycana yiyələndi və xırda hakimləri özünə tabe etdirdi. Mənbələrin məlu matlarından aydın olur ki, hələ So ltan II Toğrulun hakimiyyəti dövründə (1132-1135) vaxtilə vəzir əs-Su mayramin inin qul kimi satın aldığı, bacarığına görə soltan mətbəxin in baĢçısı vəzifəsinə qədər yüksəlmiĢ Eldəniz soltanın Ģəxsi məmlükləri sırasına keçirilmiĢdi. Vəzifə pillələri ilə sürətlə irəliləyən ġəmsəddin Eldəniz soltanın həyat yo ldaĢı Mömünə xatunun xüsusi hörmətin i qazan mıĢdı. Ömürlük onun məsləhətçisinə çevrilən bu qadının dəyərli tövsiyələrin i nəzərə alan Eldəniz heç vaxt saray fitnə-fəsadlarına uy mamıĢ, hökmdarına daim sədaqətli olmuĢ, buna görə də əmir rütbəsinədək yüksələ bilmiĢdi. Məh z bu zaman o, soltan II Toğrulun azyaĢlı oğlu ArslanĢahın atabəyi təyin edilmiĢdi. II Toğrulun ölü mündən sonra hakimiyyətə keçmiĢ yeni soltan Məsud (1135-1152) Eldənizi mərhu m soltanın dul qalmıĢ arvadı Möminə xatunla evləndirdi. Bu izdivac nəticəsində dünyaya iki oğlan və bir qız gəldi. Mxitar QoĢun qeydinə görə, ġəmsəddin Eldəniz Azərbaycanda qərarlaĢdıqdan sonra "qüdrətli hökmdara çevrildi, bütün əzəmətli hakimləri ə zərək, ço xlarını ö zünə tabe etdi, türkmanların üsyan etmiĢ baĢçılarının tamamilə darmadağın etdi, Arran ölkəsində baĢlanmıĢ həyəcanların qarĢısını aldı". Həmin dövrün mənbələri Eldənizi cəsur döyüĢçü və ağıllı siyasi xadim kimi təqdim edirlər. Fəaliyyətinin baĢlanğıcında o, soltana və onun ailəsinə sədaqəti ilə seçilir, bununla yanaĢı, fürsəti əldən verməməyə çalıĢırdı. Nəhayət, 1160-cı ildə 306
əmirlərin qəsdi nəticəsində soltan SüleymanĢah devrilərək öldürüldükdən, soltan taxt- tacına Eldənizin qəyyumluq etdiyi oğulluğu ArslanĢah çıxarıldıqdan sonra bu fürsət saatı yetiĢdi. Atabəy ġəmsəddin Eldəniz Ġraq soltanlığı taxtının gerçək sahibi oldu, soltan ArslanĢah isə olsa-olsa onun iradəsinin müti icraçısına çevrildi. Bu zamandan etibarən "böyük atabəy" adlandırılan ġəmsəddin yeni dövlət hakimiyyətinin nüfuzunu möhkəmləndirməyə baĢladı. O, özünəməxsus diarxiyanın (ikihakimiyyətliliyin) yaradıcısına çevrildi. Soltan dövlət baĢçısı rolunun formal icrası ilə məhdudlaĢdırılmıĢ Ģəxs oldu; qoĢunlara özü baĢçılıq edən atabəy isə dövlət vəsaitləri üzərində nəzarəti öz əlində cəmləĢdirmiĢ, vassalların gerçək süzereni olmuĢdu. Lakin tabeliyində olan ölkələrdə güclü dövlət hakimiyyətinin olmasını istəməyən xəlifə əl-Müstəncid (1160- 1170) ArslanĢahı soltan kimi tanımaqdan imtina edib, taxt-tac uğrunda yeni mübarizənin qızıĢdırılması üçün əlveriĢli məqamı gözləməyə baĢladı. Xəlifənin vəziri Ġbn Xubeyrə bu iĢdə mühüm rol oynayaraq, soltanlığın nüfuzlu feodal əyanlarını Eldənizə və ArslanĢaha qarĢı çıxıĢa təhrik etdi. Əmirlərin hazırladığı qəsddən xəbər tutan Eldəniz öz rəqiblərini ayrı-ayrılıqda aradan götürmək üçün əməli tədbirlər görmək, onları birləĢmək imkanından məhrum etmək qərarına gəldi. 1161-ci ilin avqustunda, Marağa hakimi Arslan Aba ibn Ağsunqur əl-Əhmədilinin sarayında sığınacaq tapmıĢ Məhəmməd ibn Mahmudun oğlu Ģahzadə MahmudĢahın tərəfdarları Həmədan yaxınlığında darma- dağın edildilər. Rey Eldəniz tərəfindən ələ keçirildi və iqta kimi onun oğlu, Rey hakimi Ġnancın qızına evlənən Cahan Pəhləvana verildi. Rey hakimi Ġnanc soltan ArslanĢahdan vassal asılılığını etiraf etməli odu. Qum hakimi Səkmən ibn Qaymaz və Ərdəbil hakimi Ağ QuĢ da soltanın tərəfinə keçdilər. Tezliklə Qəzvin hakimi Alp Arqun məğlub edildi, Qəzvin ərazisi soltan mülklərinə birləĢdirildi. Lakin Ģahzadə MahmudĢaha sığınacaq vermiĢ Marağa hakimi Arslan Abanı tabe etmək cəhdləri Eldəniz üçün uğursuzluqla nəticələndi: onun Cahan Pəhləvanın baĢçılığı altında təchiz etdiyi qoĢun Marağa hakiminin və onun köməyinə gələn Xilat hakiminin birləĢmiĢ qüvvələri tərəfindən məğlubiyyətə uğradıldı. Bunun nəticəsi olaraq Azərbaycan Atabəyləri ilə Marağa hakimləri arasındakı münasibətlər u zun illər boyu gərgin vəziyyətdə qaldı. Yalnız Qızıl Arslanın hakimiyyəti dövründə Marağa hakimi vassal asılılığ ını et ira f et mə klə kifayətləndi. Eldənizin sonuncu düĢməni, ArslanĢahın ali hakimiyyətini tanımaq istəməyən Fars hakimi Sunqur ibn Mədud 1161 -ci ildə vəfat etdi. Yalnız onun yerinə gələn Zəngi ibn Mədud (1162-1175) 1162-ci ildə soltandan və atabəy Eldənizdən vassal asılılığını qəbul edərək, onların adına pul kəsdirdi. Elə o il atabəy Eldəniz Ərdəbil vilayətini Məhəmməd ibn Ağ QuĢdan aldı və həmin ərazini oğlu Cahan Pəhləvanın mü lklərinə qatdı. 1163-cü ildə NiĢapur, Qumis və Mazandaran vilayətlərinin hakimi Müəyyid Ay Apa atabəy Eldənizin vassalı oldu və öz mülklərində Azərbaycan atabəyinin adına xütbə oxutdurmağa baĢladı. 1167-c i ildə Eldəniz öz elç isini Mosula göndərərək, adına xütbə oxunmasını və pul kəsilməsini, müəyyən olunmuĢ məbləğdə verginin atabəy xəzinəsinə 307
göndərilməsini tələb etdi. Mosul atabəyi Qütbəddin Mədud Eldənizin bu tələblərinə "tabeçilik və itaətkarlıqla" cavab verdi. Mosulda, ona qonĢu olan Diyarbəkr və əl- Cəzirə vilayətlərində soltan ArslanĢahın adına xütbələr oxundu. 1168-ci ildə Kirman hakimi atabəy II ArslanĢ ah Azərbaycan atabəyinin vassalına çevrildi. II ArslanĢah özünü ölkədə Azərbaycan atabəyinin caniĢini hesab edirdi. Həmin il Xuzistan hakimi ġimlə, 1170-ci ildə isə ĢirvanĢah III Mənuçehr Eldənizlərdən asılı vəziyyətə düĢdülər. XII əsr müəllifi Sədrəddin əl-Hüseyninin dediyinə görə, "əsl hökmdar atabəy Eldəniz idi. Soltan ArslanĢahın isə yalmz adı hökmdard ı". Ali hakimiyyətin - soltanın adından fəaliyyət göstərmək imkanını əldə etmiĢ Eldəniz öz mövqeyindən sülalə mülklərin i geniĢ ləndirmək üçün istifadə edirdi, O, Qafqaz dağlarından Fars körfə zinədək u zanan böyük ərazini öz hakimiyyətinə tabe etdi: "Bağdad və ətrafı istisna olmaqla bütün ölkələr" Eldənizin hakimiyyəti altına düĢdü. Əl-Hüseyninin məlu matına görə, onun mülkləri "Tiflis qapılarından Məkranadək" uzanırd ı. O, Azərbaycan, Arran, ġirvan, Cibəl, Həmədan, Gilan, Mazandaran, Ġsfahan və Rey vilayətlərinin sahibi idi. Eldənizin vassalları olan Mosul, Kirman və Fars atabəyləri, ġirvan, Xu zistan, Xilat, Ərzən ər -Ru m və Marağa hakimləri onun adını [xəlifədən və soltandan sonra] xütbələrdə çəkir, ad ına pul kəsdirirdilər. Beləliklə, Eldəniz güclü rəqib ləri olan Mosul və Fars atabəylərinin, eləcə də ucqar vilayətlərin hakimlərinin yaln ız vassal asılılığ ı ilə kifayətlən miĢdi. Hakimiyyəti dövründə apardığı siyasət yalnız xeyli silaha sahib olan. zənginləĢ mək və mü lklərini geniĢləndirmək istəyən əmirlərə əl verən, eləcə də iri hərb i qüvvələrin cəlb edildiy i ara çəkiĢmələrini də zəiflətdi. Eldənizin yaratdığ ı dövlətin ən güclü rəqibləri monqol hücumlarınadək Azərbaycan hökmdarı ilə daim münaqiĢədə olan gürcü hökmdarları idilər. 1161 -ci ilin avqustunda gürcü qoĢunları çar III Georgi (1156-1184) baĢda olmaqla ilk dəfə Eldənizlərin hakimiyyəti altında olan əraziyə soxuldular. Həmin dövrdə Arranın tərkib ində olan Ani Ģəhərini ələ keçirən gürcü qoĢunları, salnaməçi Vardanın yazdığına görə, "o qədər düĢmən döyüĢçüsünü qılıncdan keçird ilər ki, sayını kimsə müəyyən edə bilmədi. Təkcə əsir alınanlar 41 min idi". Yenə həmin ay 30 minlik gürcü ordusu, o zaman Azərbaycanın tərkibində olan Dvin Ģəhərinə daxil o ldu, "onun 10 mindən artıq sakinini qarət edib, qırdı; çoxlu qadın və uĢağı soyundurub, çılpaq və ayaqyalın halda qovub əsir apardı". Salnaməçilərin məlu matına görə, "gürcülər öz ölkələrinə qayıtdıqda, gürcü qadınları onların müsəlman qadınlarına qarĢı etdikləri əməllərə etiraz edərək döyüĢçülərə dedilər: "Siz müsəlmanları məcbur edəcəksin iz ki, onların qadınların ın baĢlarına gətird iyin izi onlar da bizlərə etsinlər. Yaln ız bundan sonra əsir qadınların paltarları qaytarıldı". Bir müddətdən sonra Gəncə də bu cür müda xilə və ta lana məru z qald ı. Gü rcülər Gəncədən də xeyli qənimət apardılar. BaĢ vermiĢ hadisədən xəbər tutan atabəy Eldəniz Xilat, Marağa, Ərzən ər-Ru m hakimlərin i və baĢqa əmirləri gürcülərə qarĢı birləĢdirdi. 1163-cü ilin yanvarında atabəy Eldənizin baĢçılığı altında 308
müsəlmanların birləĢmiĢ qoĢunları Gürcüstana daxil oldular. Eldənizin və III Georginin qoĢunları arasında hərbi əməliyyat 1 ay davam etdi. Həmin ilin iyulunda əmirlərin birləĢmiĢ qüvvələri gürcülərə qarĢı ikinci yürüĢə baĢladılar, Eldəniz Dvin Ģəhərini onların əlindən aldı və III Georgini ağır məğlubiyyətə uğratdı. Lakin bu məğlubiyyətə baxmayaraq, 1164-cü ilin aprelində gürcü qoĢunları yenidən Ani Ģəhərinə həmlə edərək onu taladılar. Özünü yetirən Eldəniz onları Ģəhərdən qovdu və həmin ilin sonunda Anini ġəddadi əmiri Fəzlunun qardaĢı əmir ġahənĢahın (1164-1174) ixtiyarına verdi. 1166-cı ildə çoxsaylı gürcü qoĢunu Azərbaycana soxularaq Gəncəyədək irəlilədi. ġəhər qarət və talanlara məruz qaldı. Bu müdaxilədən sonra, 1174-cü ilədək tərəflərdən heç biri fəal hərbi əməliyyatlar aparmadı. Lakin 1174-cü ilin əvvəlində atabəyin Naxçıvandan Həmədana gələn arvadı Möminə xatun gürcü qoĢunlarının yeni hücumundan xəbər gətirdi. Gürcülərin müdaxiləsinə qarĢı yalnız baharın gəliĢi ərəfəsində yürüĢ təĢkil edildi. Lakin bu zaman baĢlanmıĢ taun xəstəliyi atabəy qoĢunları arasında tələfata səbəb oldu. Müəllifi naməlu m "Səlcuqnamə"də, eləcə də Ravən - dinin Ġraq Səlcuqlarının tarixinə dair əsərində göstərilir ki, "gürcülər əlçatmaz dağlarda və qalın meĢələrdə gizləndilər", atabəyin qoĢunları isə AğĢəhər qalasını ələ keçirib, ətraf yerləri talan etdikdən sonra Naxçıvana qayıtdılar. 1174-cü ilin oktyabrında gürcü qoĢunları bir neçə gün ərzində Ani Ģəhərini mühasirədə saxlayan dan sonra, nəhayət ələ keçirib taladılar və oraya öz caniĢinlərini qoydular. Eldəniz Aninin ġəddadi hakiminin köməyinə qoĢun göndərdisə də, bu qoĢun da gürcülər tərəfindən məğlubiyyətə uğradıldı. 1175-ci ilin avqustunda atabəy Eldənizin, soltan ArslanĢah ın, Xilat hakimi ġah Ərmənin və Diyarbəkr hakiminin birləĢmiĢ qüvvələri Cahan Pəhləvanın baĢçılığı altında gürcülərə qarĢı daha bir yürüĢ etdilər. Ravəndinin məlumatına görə, gürcülər "məğlub edildilər, müsəlmanlar isə elə bir qələbə qazandılar ki, beləsini kimsə xatırlaya bilmirdi". Bu məğlubiyyətdən sonra gürcülər Aniyə, eləcə də Eldənizlərin tabeliyində olan baĢqa torpaqlara olan iddialarından müvəqqəti olaraq əl çəkdilər. ġəddadi hakimi Ani Ģəhərinə qaytarıldı. Atabəy Eldəniz və onun xələfləri Gü rcüstana qarĢı aparılan daimi mübarizədə Azərbaycan və onu qonĢu yerlərin xristian əhalisini ö z tərəflərinə çəkmək taktikasından məharətlə istifadə edirdilər. Bu məqsədlə onlar yerli xristian ruhanilərinə himayəçilik ed ir, kilsələrə kəndlər bağıĢlayır, monastırları bütün vergilərdən azad edirdilər. Erməni salnaməçinin yazd ığına görə, "'atabəy Eldəniz xeyirxah sülhsevərliyi ilə seçilirdi və onun hakimiyyəti illərində bir ço x ölkələrdə əmin-aman lıq hökm sürürdü". Əgər Eldənizlər dövlətin in qərb sərhədlərində baĢlıca rəqib Gü rcüstan idisə, Ģərq sərhədlərindəki vəziyyət Eldənizlərin tabeliyində olan NiĢapuru ələ keçirməyə çalıĢan 1176-cı ildə XarəzmĢah II Arslanın (1156-1172) fəaliyyəti sayəsində mürəkkəbləĢ miĢdi. XarəzmĢahın qoĢunları NiĢapuru mühasirəyə ald ılar. Mühasirə 2 ay uzansa da, Ģəhər təslim o lmadı. Atabəyin və XarəzmĢahın qoĢunları 309
arasında baĢ verən döyüĢ bir nəticə verməd i. Bununla belə, Ġraq Səlcuqiləri ço x keçmədən NiĢapuru itirdilər. Belə ki, əvvəllər Eldənizlərin vassalı olan NiĢapur hakimi Ay Aba özü Xarə zmĢahın tərəfinə keç miĢdi. 1168-c i ildə Marağa hakimi Arslan Aba yenidən ali hakimiyyətə qarĢı üsyan etdi, lakin bu üsyan Marağanı mühasirəyə alan Cahan Pəhləvan tərəfindən yatırıldı. Ço x keçmədən marağalıların əvvəlki vassallığın ı bərpa edən barıĢıq imzalandı. 1169-cu ildə Rey hakimi Ġnanc Xarə zmĢah II Arslanla dilbir o lub, atabəyin hakimiyyətindən qurtulmaq, Reyi və onun ətraf ərazisin i XarəzmĢahın ixtiyarına vermək qərarına gəldi. Bu xəyanətdən sonra XarəzmĢah və Eldəniz qoĢunları arasında baĢ verən döyüĢdə atabəy ordusu qələbə qazandı. Ġnancın Eldənizlə barıĢıq bağlamaq cəhdləri A zərbaycan atabəyi tərəfindən rədd edildi. Ço x keçmədən Ġnanc Eldənizin tapĢırığı ilə öldürü ldü. 1175-c i il noyabrın əvvəlində soltanla atabəy arasındakı münasibətlərin normal məcrada in kiĢafına kö mək edən, bununla da ara müharibələrin in qabağını alan Möminə xatun Naxçıvanda vəfat etdi. Onun məzarı üzərində o dövrün məĢhur memarı Əcəmi ibn Əbubəkrin tikməyə baĢladığı, bu gün də öz gözəllik və əzəməti ilə göz o xĢayan məqbərəsi yaln ız atabəy Cahan Pəh ləvanın hakimiyyəti dövründə baĢa çatdı. Həyat yoldaĢının ölümündən bir ay sonra böyük atabəy ġəmsəddin Eldəniz də vəfat etdi. Atabəyin ardıcıllığı, enerjisi, soltan hakimiyyətinin nüfuzundan bacarıqla istifadə etməsi, feodal təĢkilatının baĢçısı və müdafiəçisi kimi yüksəlməsi, ehtiyatlı xarici siyasəti onun fəaliyyətinin baĢlıca cəhətləri idi. ġə msəddin Eldənizin bu cəhətləri sübut edir ki, Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin banisi zəmanəsinin böyük siyasi xadimi olmuĢdur. O, soltanın himayəçisi mövqeyindən müvəqqəti uğurlar üçün deyil, bir tərəfdən əsasını qoyduğu sülalənin mü lklərin in artırılması, digər tərəfdən isə mərkəzi hakimiyyətin gücləndirilməsi üçün istifadə etmiĢdir. § 4. AZƏRBAYCAN ATABƏYLƏRĠ DÖVLƏTĠNĠN SĠYASĠ QURULUġU VƏ ĠDARƏ SĠSTEMĠ
Səltənət taxt-tacı uğrunda gedən mübarizədə öz mövqelərini möhkəmləndirmək üçün Səlcuq hökmdarları hərbi iqta sistemini yaradaraq, bu iqta paylarını sədaqətli hərbi rəislər arasında bölüĢ dürdülər. Nəticədə, soltanlığın bütün əyalət və vilayətləri on minlərlə qoĢuna nəzarət edən hərbi baĢçılar və əmirlər arasında paylanıldı. Ġraq soltanlığında Abbasi xəlifələrinin qızıĢdırdığı səlcuq əmirlərinin bir-biri ilə düĢmənçilik edən qrupları arasında hakimiyyət uğrunda gedən vuruĢmalar zamanı, yenicə Arran valisi təyin olunmuĢ ġəmsəddin Eldəniz əsasən
310
müĢahidəçi mövqeyində duraraq, yalnız öz xeyri üçün əlveriĢli fürsət gözləyirdi. Mirxondun məlu matına görə, bu dövrdə ġəmsəddin Eldəniz ġirvanı öz hakimiyyətinə tabe etdi; soltan Məsudun Azərbaycandakı caniĢini Çavlının ölümündən (1146-c ı il) sonra isə qarıĢıqlıqdan istifadə edərək, Naxçıvan vilayətini də öz mülklərinə birləĢdirdi. Eldəniz öz paytaxtını Naxçıvana köçürtdü və beləliklə, Azərbaycanın böyük hissəsinin sahibi oldu. 1161-ci ildə soltan SüleymanĢahın taxtdan salınmasından sonra Eldənizin himayəsində olan ArslanĢah soltan elan edildi. Yeni soltanın atabəyi "böyük atabəy" ləqəbi aldı. Eldənizin oğulları -Cahan Pəhləvan böyük əmir - hacib, Qızıl Arslan isə ali baĢ komandan vəzifəsinə təyin olundular. Beləliklə, ġəmsəddin Eldəniz Ġraq soltanlığının həqiqi baĢçısına çevrildi. Soltan ArslanĢah isə, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, dövlətin yalnız formal baĢçısı idi. Bu zamandan etibarən "vəliəhd Ģahzadənin tərbiyəçisi" mənasını daĢıyan "atabəy" ləqəbi ilkin anlamını itirərək, yeni məzmun kəsb etdi, hökmdarın ali tituluna çevrildi. Bu sözü adi mənasından fərqləndirmək üçün isə ləqəbə "ən böyük, əzəmətli" (əl-əzəm) sözü artırıldı. Atabəy əmirlərin, iqta sahiblərinin, valilərin süzereni idi və feodal iyerarxiyasında daha yüksək pillə tutur, formal olaraq soltandan sonra ikinci adam hesab edilirdi. Özünün "əzəmətli" titulu ilə Eldəniz digər atabəylərin (Ģahzadələrin atabəylərinin) süzereni olduğunu bir daha təsdiqləyir, bununla yanaĢı, bu süzerenliyin təkcə titula görə, yəni formal olmadığını nümayiĢ etdirirdi. Hərbi qüdrəti və siyasi nüfuzu isə Orta ġərq ölkələri hökmdarları arasında onun birinciliyini təmin edirdi. Onu da qeyd edək ki, öz qəbilə üzvləri ilə köçəri həyat keçirən səlcuq qəbilə baĢçıları zaman keçdikcə islamın və müsəlmanların soltanlarına çevrilirdilərsə, atabəylərin heç bir qəbilə əlaqələri yox idi. Eldənizin özü, məmlükdən soltan mətbəxinin nəzarətçisi vəzifəsinədək yüksələrək, saray məmuruna çevrilmiĢ, sonra əmir, atabəy və nəhayət, müstəqil hökmdar olmuĢdu. Dövlət iĢlərində həlledici səs Eldənizə məxsus idi. DaĢıdığı "məlik" titulu onun hakimiyyətinin irsi olduğunu bildirirdi. Eldəniz xarici siyasətə görə məsuliyyət daĢıyır, müharibə və qoĢun məsələlərin i həll ed irdi. O, adına pul kəsilməsi, xəlifə və soltandan sonra adının xütbələrdə çəkilməsi haqqını da əldə edə bilmiĢdi. Atabəy Eldəniz adətən qoĢunları özü döyüĢlərə aparır, bəzən isə bu iĢi naibinə həvalə edirdi. Azərbaycan Atabəylərinin dövlət aparatında atabəydən sonra ikinci Ģəxs vəzir idi. Bütün bürokratik aparatın rəhbəri sayılan vəzir dövlət baĢçısının birinci müĢaviri idi. Atabəylərin vəzirləri də səlcuq soltanlarının vəzirləri kimi bir qayda olaraq milliyyətcə türk deyil, məmurlar mühitinin ərəb-fars mənĢəli qulluqçularından olurdular. Ġnzibati- maliyyə aparatındakı qalan vəzifələri də qeyri-türklər tutmuĢdu. Ali dövlət məmuru olan vəzir yalnız hökmdar qarĢısında məsuliyyət daĢıyırdı. Divanxana iĢçilərinin (əshab əd-divan) baĢçısı olan vəzir məmurları vəzifəyə təyin etmək və vəzifədən kənarlaĢdırmaq, təqaüdləri (ərzaq) və məvacibləri müəyyənləĢdirmək, vergi idarəsinə və xəzinəyə nəzarət etmək hüqııqlarına malik id i. Vəzir daim ö z hökmdarın ın yanında olur, onu səfər və yürüĢlərdə müĢayiət edir, özü qoĢun göndərə və ona 311
baĢçılıq edə bilirdi. Dövlətdə böyük hörmətə malik olan vəzirlər vəzir, sadr, dəstur, xocayi-bozorq titulların ı daĢıyırdılar; mürək-kəbqabı (dəvat) və müəyyən mahuddan hazırlan mıĢ çalma onların vəzifə əlamətləri idi. Dövlət əhəmiyyətli üçüncü vəzifə "böyük" və yaxud "ulu hacib" vəzifəsi idi. Bu mühüm vəzifəni icra edən Ģəxs əmir əl-hacib əl-kəbir və yaxud hacib əl- xass əl-həzrət rütbəsini daĢıyırdı. Hö kmdarın Ģəxsi xad imi o lan hacib dövlət baĢçısına aid olan mühüm iĢlər haqqında ona məlu mat verir, onun tələbatları qayğısına qalır, saray mərasimlərini müəyyənləĢdirirdi. Hacib hökmdarın gös- təriĢlərini icra o lunmaq üçün Ģifahi surətdə vəzirə çatdırır, hökmdarla əyanlar arasında əlaqə yaradırdı. Bəzən haciblər qoĢuna və hərbi əməliyyatlara da rəhbərlik edird ilər. Hökmdarın bütün əmlakın ı divan əl-xass (Ģəxsi divan) idarə edirdi. Divan mü lkiyyətin mü xtəlif kateqoriyaları (məsələn torpaq mü lkləri, malikanələr və s.) ilə bağlı maliyyə haqq-hesabını aparır, onların gəlirin i hesablayırdı. Ta xt-tac əmla kı hökmdarın Ģəxsi malı id i; o, öz torpaqlarını iqta payı kimi qoĢun baĢçıları və digər Ģəxslərə, mü lk kimi hakim sülalən in üzv lərinə verə bilərd i. Bütün Səlcuq hökmdarlarında olduğu kimi, atabəylərin də xəzinəsi (xizanət əl-xass) bilavasitə taxt -taca bağlı müəssisə idi. Xəzinə daim atabəyin ö zü olan yerdə yerləĢdirilird i; baĢ xəzinə isə adətən Naxçıvan yaxınlığındakı Əlincə qalasında saxlanılır, dövlətin bütün gəlirləri bura daĢınırdı. Səlcuqilərdə olduğu kimi, atabəylər dövlətinin həyatında da Ģahzadələr (məliklər) böyük rol oynayırdılar. Hələ yetkinlik yaĢına çatmamıĢ əsas vilayətlərin caniĢinləri təyin edilən bu Ģahzadələrin ö z sarayları o lurdu. Artıq Cahan Pəhləvanın hakimiyyəti dövründə onun qardaĢı Qızıl Arslan Azərbaycan və Arranın caniĢini təyin edilmiĢdi. Sonra bu vəzifən i Cahan Pəhləvanın oğlu Əbubəkr tutdu. Rey, Ġsfahan vilayətlərində, Ġraqın bir h issəsində Azərbaycan ata - bəyinin o biri oğlu Qutluq Ġnanc Mahmud, Həmədanda isə Özbək caniĢin təyin edildilər. Atabəy Özbəyin oğlu Qızıl Arslan XamuĢ onun Azərbaycandakı, Cahan Pəhləvanın qızı məlikə Cəlaliyyə isə onun Naxçıvandakı caniĢinləri idilər. Bütün bu caniĢinlərin öz sarayları ilə yanaĢı vəzirləri və hacib ləri də var idi. Cahan Pəhləvan dövründən baĢlayaraq, Azərbaycan atabəyləri dövlətinin idarə edilməsi məqsədilə baĢda vəzir olmaqla ali idarə (divan əl-alə) yaradılmıĢdı. Bu idarənin nəzdində dövlət dəftərxanası (divan əl-inşa və yaxud divan ət-tuğra), maliyyə idarəsi və ya xəzinədarlıq (divan əl-istifa) var idi. Dövlət dəftərxanası həm daxili, həm də xarici yazıĢmaları aparırdı. Bu dəftərxananın baĢçısı "münĢi" və ya "tuğrayi" adlanırdı. Bu vəzifə irsi olmuĢ, onu icra edən Ģəxslər və onların sonrakı nəsilləri "ət - tuğrayi" ləqəbini daĢımıĢdılar. Maliyyə idarəsinə və ya xəzinəyə rəhbərlik edən ali maliyyə məmuru
Dövlətin əsas idarələrindən olan hərbi idarəyə (divan əl-ceyş və ya divan əl- ərz) sahib divan əl-ərz (və yaxud ariz) baĢçılıq edirdi. O, hərbi iqtalara nəzarət edir 312
(lakin onları paylamaq hüququna malik deyildi), bütün rütbələrdən olan hərbi qulluqçuların maaĢ və xərclərinin ödənilməsi iĢlərinə baxırdı. Hərbi vəzifələr, eləcə də ordu ilə bağlı hər Ģey xid mətdə olan türk əyanlarının əlində idi. Dövlətdə mövcud olan poçt idarəsi, Xilafət poçtu kimi, özünün birbaĢa vəzifəsindən əlavə yuxarı təĢkilatlar üçün hər cür məlumatı toplamaqla və hətta casusluqla məĢğul idi. Azərbaycan Atabəyləri dövləti mü xtəlif vaxtlarda bir sıra iri əyalət və vilayətlərdən ibarət idi. Həmin ərazilərin adətən dəqiq müəyyənləĢdirilmiĢ sərhədləri yox idi. Azərbaycan, Arran (Naxçıvan), Fars Ġraqı, Rey və Həmədan vilayətləri həmiĢə bu dövlətin tərkibində olmuĢlar. Hər bir vilayətin baĢında duran vali ölkə hökmdarının müavini və öz vilayətindəki bütün idarə iĢləri üçün məsul idi. Səlcuqilərin və atabəylərin hakimiyyətləri dövründə valilər, demək olar, həmiĢə türk olmuĢ, bu vəzifəni tutmazdan əvvəl çox vaxt qoĢun əmirləri kimi fəaliyyət göstərmiĢlər. Ġslamın qoyduğu qayda- qanunlara riayət etmək, təbəələrinə qarĢı qayğıkeĢ və ədalətli olmaq, asayiĢ və əmin- amanlığı qorumaq və s. valinin xid məti vəzifələrindəndi. Vali öz vilayətinin dünyəvi hakimi idi. Dini hakimlər - qazılar valinin tabeliyində idilər. Qazı vəzifəsi də, atabəylər dövründə olan bir çox baĢqa vəzifələr kimi əsasən irsi idi, yəni bu vəzifəni b ir ailən in üzvləri daĢıyırdılar. Vilayətin bütün məmurlarının rəisi, onun ali baĢ ko mandanı olan valiyə maliyyə idarəsi də tabe edilmiĢdi. Validən sonra vilayətdə vəzifə cəhətdən ikinci Ģəxs onun vəziri id i. Valinin ad ından Ģəhərləri rəislər idarə edirdilər. Bir qayda olaraq, tanın mıĢ yerli nəsildən olan Ģəhər rəislərin in vəzifəsi irsi id i. ġəhərin ətraf nahiyə və kəndlərin in rəisləri bu rəislərə tabe olurdular. Rəis məmurlarla əhali arasmda vasitəçi kimi çıxıĢ edir, Ģəhər və kənd camaatın ın qayda-qanuna riayət etmələri üçün hökmdar qarĢısında cavabdehlik göstərird i. Rəisin özünün vəzifəyə qoyduğu və vəzifədən götürdüyü xəfıyyə rəisləri də ona tabe id ilər. Rəislər tabeliklərində olan ərazilərin dünyəvi hakimləri olsalar da, Ģəriətə görə, dini hakim və imamlarla razılaĢırd ılar. BaĢ Ģiə qazısından baĢqa dövlətin hər bir Ģəhər və kəndində yerli qazılar da vard ı. Onu da qeyd etməliyik ki, Azərbaycan Atabəyləri dövlətində inzibati idarəçilik sistemi Ġraq səlcuq soltanlığında olduğu kimi qalmıĢdı.
|