Tasdiqlayman” Navoiy Abu Ali ibn Sino nomidagi jamoat salomatligi texnikumi direktori t f. d., V. A. Ergashev

Nazorat savollari
1.Ribasomaning vazifasi nima?
2. Lizasomaning vazifasi nima?
3. Golji majmuasining vazifasi nima
Foydalanilgan adabiyotlar

1. P.X.Xoliqov. A.O.Daminov. M.B.Tarinova. Tibbiy biologiya va umumiy genetika.Toshkent 2018 yil.

2. P.R. Olimxo‘jayeva, D.R. Inog‘omova. Tibbiyot genetikasi. Toshkent - «Ilm ziyo» - 2017
3. Jalolov G’.J. Boboyyeva R.N. “Bialogiya” Toshkent. O’qtuvchi. 2003 y
4. G’ofurov A.T. Nosirov O.N. Maktab “Biologiya” kursida tabiat muhofazasi
Toshkent. O’qituvchi 1985 y


Internet manbalari
www. ziyouz kom kutubxona
http:// ziyonet uz
http:// uzedu uz
http:// nambiolog uz
22-Mavzu: Ovogelmintaskopiya. Gelment tuxumlarining tuzilishi. Bug’umoyoqlilar, chayonlar va sol’pugalar turkumi.
Reja

1. Parazit chuvalchanglar tuxumlarining tuzilishi.

2. O’gimchaksimonlar sinfi
3. Chayonlar turkumi
Ovogelmintoskopiya - parazit gijjalarning (gelmintlarning) tuxumlariii aniklash. Gelmintoskopiya deyilganda gelmintlarning tana kismlarini yoki uzlarini aniklash tushuniladi. G elmintoskopiya va ovogelmintoskopiya gelmintozlarga tashxis kuyish uchun zarur. Bundan birinchi maksad - davolash, ikkinchisi- gelmintozlarni oldini olishdir (profilaktikasi).
Dunyoda birinchi bulib K. I. Skryabin gelmintozlarnnng davolash va kasallikni oldini olish choralarini ishlab chikkan. Buni K. I. Skryabin degelmintizatsiya deb atadi. «Degelmintizatsiya” - bu gelmintlardan faktgina saklanish emas, balki ularga karshi faol xolda kurash, shuningdek gelmintlar bilan kurashibgina kolmay, balki ularning xamma tarakkiyot davrlariga karshi kurash olib borishdir. ”Devastatsiya” esa parazitning ma’lum bir xududda yoki umuman tur sifatida yuk kilishdan iborat.
Ovogelmintoskopiya va gelmintoskopiya usullarini kullash uchun gel- mintozlar bilan kasallangan bemor axlati, siydigi, balgami, koni, un ikki barmok ichak suyukligi, muskullari va boshkalar tekshiriladi.
Odatda bemor axlatini tekshirish kup kullaniladi, chunki chuvalchang­larning kupchiligi odamning ichagida, yoki ichak bilan boFlangan organ- larida parazitlik kiladi va ularning tuxumlari axlat orkali tashkariga chikadi. Axlat odatda makroskopik, sungra mikroskopik usul yordamida tekshiriladi. Makroskopik usul yordamida axlatda chuvalchanglar uzi (ostritsa, trixinella) yoki boshchalari, etilgan buFimlari aniklanadi. Mikroskopik usul asosiy usul bulib, axlatda gelmintlarning tuxumlari va lichinkalarini aniklashga yordam beradi.
OVOGELMINTOSKOPIYANING MIKROSKOPIK USULLARI
Nativ surkash usuli. Bu eng oddiy usul bulib, lekin kam natija beradi. Bir tomchi glitserinning 50 % li suvdagi eritmasini buyum oyna- siga tomiziladi, sung nuxat kattaligidagi axlatni yoFOch tayokcha bilan olib glitserin eritmasiga yaxshilab aralashtiriladi. Axlat surkalgan buyum oynasi koplagich oynacha bilan yopib, mikroskop ostida tekshiriladi.
CHuktirish usuli (Teleman usuli). Axlatning besh joyidan nuxat kattaligida namuna olinib probirkaga solinadi, ustidan kuchli xlorat kislotasi va unga teng mikdorda efir kuyiladi,sungra shisha tayokcha bilan yaxshilab aralashtiriladi. X,osil bulgan aralashma kil elakda suzilib, pro- birkalarga kuyiladi va 1 minut sentrifugada aylantiriladi. Natijada probirkalarda uchta anik katlam xosil buladi: ustki katlamda erigan yoF, urtada-kislotada erigan oksillar xisobiga xosil bulgan kavat va pastki katlam:erimagan moddalarning zarrachalari, kletchatka, tuzlar va xokazo­lar. SHu katlamda gelmintlarning tuxumi xam buladi. Pipetka yordamida ana shu uchinchi katlamdan namuna olinib, buyum oynasiga surkaladi va ustini koplagich oynacha bilan yopib, mikroskop ostida tekshiriladi.
Flotatsiya (kalkib chikish) usuli. Kalkib chikish usulini birinchi marta 1911 yilda rus gelmintologi Ginzburg tomonidan taklif kilin- gan bulib, keyinchalik bir necha olimlar tomonidan takomillashtirilgan.
a) Fyulleborn usuli. Tekshiriladigan axlatning 4 - 5 joyidan kattaligi nuxatdek namuna olinadi va kichkina (chinni) idishga solinadi, yaxshilab aralashtirib, ustidan sekin-asta osh tuzining tuyingan eritmasi kuyiladi (bir kism axlatga 20 kism osh tuzining tuyingan eritmasi solinadi). Xosil bulgan aralashma 30 - 40 min tindiriladi (agarda 1 soat tindirilsa natija yanada yaxshi buladi). Eritmaga nisbatan tuxumlarning solishtirma OFirligi kam bulgani uchun, ular eritma ustiga kalkib chikadi.
b) Kalantaryan usuli. 5 - 10 g axlat olinib 100 - 200 ml natriy nitrat tuzi­ning tuyingan eritmasi bilan aralashtiriladi, 15 - 20 min turgandan sung aralashmaning yuzasiga gelmintlarning tuxumlari kalkib chikadi. Bu usul ning kulayligi tuxumlarning kalkib chikish muddatini kamligidir.
Gelmintlar tuxumini y^ib olish uchun uchi xalka kilingan sim oli­nadi va sim xalkani eritmaning yuziga gorizontal xolda tegiziladi. Sungra xalkani silkitib, unga ilingai nardani buyum oynasiga tushirila- di va koplagich oyna bilan yopiladi. Tayyorlangan preparat mikroskop osti­da tekshiriladi. Bu usulda tekshirilganda trematodalar va ksng tasma­simon chuvalchanglar tuxumini xamma vakt ilintirib bulmaydi. SHuning uchun yuzadagi pardani tekshirgandan sung, eritma chukmasini xam tekshi­rish kerak. Buning uchun uzun pinetka bilam bir tomchi chukma olinib, preparat tayyorlanadi.
GELMINT TUXUMLARINING TUZILISHI
Jigar kurtining tuxumlari. Uzunligi 130 - 150 mkm, eni 70 - 90 mkm. Ular oval shaklida, sarik, jigar rangli yupka garda bilan koglangan. Bir kutubida kopkokchasi bulib, ikkinchi kutbida esa ba’zan yassi dungchasi buladi.
Lansetsimon curFi tuxumlari Uzunligi 38 - 45 mkm, 22 - 25 mkm. Uning bir tomoni dung bulib, ikkinchi tomoni ancha yassidir (assimetriyalik). Rangi tuk jigarrang, pardasi kalinrok va bir kutubida kopkokchasi buladi.Mushuk (sibir) curFichi tuxumlari. Uzunligi 26 - 32 mkm, eni 11 - 15 mkm. Tuxumniig bir kutubi kengaygan, ikkiichisi tor bulib kopkoFri anik kurinadi. Pardasi yupka, tekis va och sarik rangda.Keng tasmasimon chuvalchang tuxumlari. Ularning uzunligi 68-71 mkm, eni 45 mkm, rangi - kulrang yoki tuk jigarrang. Kutublarini birida kopkokchasi, ikkinchisida esa dungi bulishi mumkin. Ichida bir kancha blastomerlar kurinadi.
Chuchqa solityorining tuxumlari. Tuxumi Yumoloq yoki bir oz oval shakli­da bulib, pardasi nozik. Uzunligi 31-36 mkm, eni esa 20 mkm. Tuxum ichida sharsimon onkosfera kurinib turadi. Uning pardasi tashki sharoitda tez emirilgani uchun axlatda onkosferaning kalin va radial chizikli pardasi kurinadi.

281-rasm. Parazit chuvalchanglar tuxumlari

1-Schistosoma haematobium; 2-Schistosoma mansoni; 3-Fasciola hepatica;
4- Schistosoma japonicum; 5-Paragonimmus ringeri; 6-Dicrocoelium lanceo- latum; 7-Clonorchis sinensis; 8-Opisthorchis felineus; 9-Taeniarhynchus sagina- tus; 10-Diphyllobotrium latum; 11-Hymenolepis nana; 12- Hymenolepis dimi- nuta; 13-Trichocephalus trichiurus; 14-Ascaris lumbricoides(uruFlanmagan, oksil kob^isiz); 15- Ascaris lumbricoides(uruFlangan tuxum); 16- Ascaris lumbricoides(uruFlanmagan tuxum,oksilli kobiFi bilan);17-Enterobius vermicularis;
Koramol solityori tuxumlari. Ular Yumoloq shaklda, yonida 1-2 ta usim- talari bulib, uzunligi 30 - 40 mkm, eni 20 - 30 mkm buladi. Onkosferani urab turgan parda radial chizikli. Mikroskop ostida tekshirganda Chuchqa solityorining tuxumidan ajratish kiyin buladi.
Odam askaridasi tuxumlari. Oval shakldagi tuxumlar tuk kul rangda bulib, uning uzunligi 50-75 mkm, eni 40-50 mkm. Ular uch kavat parda bilan uralgan, ustidagi oksil moddasidan tuzilgan gadir-budur kavat, urta- sidagi kavat yaltirok va ichki kavati - tolali bulib, lipoid moddasidan tashkil topgan. Ayrim xolatlarda otalanmagan tuxumlar odam axlatida uchraydi. Ular kattarok bulib, uzunligi 80-90 mkm, eni 45 mkm. Parda ostidagi barcha joylar tuxum xujayrasi bilan tulgan buladi. Otalangan tuxumlarining kutublarida bush joylar buladi.
Ostritsa tuxumlari. Tuxumning shakli uzunchok, bir tomoni biroz yassi. Uzunligi 50-60 mkm, eni 20-30 mkm. Ustidagi pardasi tekis va rangsiz, kupincha ichida lichinkasi kurinib turadi.
Kil boshli gijja tuxumlari.Ular bochkasimon shaklda, tilla sarik rang­li bulib, uzunligi 50-54 mkm, eni 22-33 mkm. Tuxumi kalin pardaga ural- gan, kutblarida ancha pufaksimon moddalar kurinadi(281-rasm).
BUGIMOYOKLILAR (ARTHROPODA)
Bugimoyoklilar xayvonot dunyosi orasida turlarga eng boy bulgan tipdir. Bu tip 1,5 milliondan ortik turni uz ichiga oladi. Ular dengizlarda, chu- chuk suv xavzalarida, kuruklikda va xavoda yashaydi. Bugimoyoklilar tabiat- da juda katta axamiyatga ega bulib, asosan boshka xayvonlarga ovkat bulib xizmat kiladi, ayrimlari parazitlik, boshkalari esa erkin xayot kechirib, chirib borayotgan organik moddalar bilan ozilanadi. Odam xayotida xam axamiyati xilma-xildir: 1) kupchilik xasharotlar kishlok xujaligi uchun turli-tuman ekinlarning zararkunandalari xisoblanadi; 2) xasharotlar- ning gulli usimliklarni changlatuvchi organizmlar sifatidagi roli katta; 3) ayrim xasharotlarni odamlar uzlari kupaytiradi, chunki ulardan olin­gan maxsulot ozuka modda (asalari) va engil sanoat korxonalarida xom ashyo sifatida (ipak kurti) ishlatiladi; 4) kupchilik vakillari odam parazit- lari, kasallik tarkatuvchilar, kasallikning tabiiy manbalari va 5) zaxar- li buFimoyoklilardir.
BuFimoyoklilar ikki yonlama simmetrik, uch kavatli, ikkilamchi Og’izli xayvonlar sifatida tabiatda keng tarkalgan. Tanasi xalkali chuvalchang- larnikiga uxshab metamerlardan tuzilgan. Lekin bularnnng metameriyasi geteronomli bulib, tanasi bir xil bulmagan segmentlarga bulinadi. Tana segmentlari uzaro birikib, bosh, kukrak va korin kismini tashkil kiladi. Tana kismlaridan usib chikkn usimtalar xam buFimlardan tashkil topgan- ligi tufayli buFimoyoklilar degan nom olgan. Oyok, usimtalari tanasining xar xil segmentlarida joylashgan bulib, uljani ushlash, ozuka moddalarni maydalash, xarakat va xokazo funksiyalarni bajarish uchun xizmat kiladi.
BuFimoyoklilar kadimgi xalkali chuvalchanglardan kelib chikkan bulib, shu chuvalchanglarga xos bir kancha belgilarni saklab kolgan. Lekin prog­ressiv evolyusiya jarayonida ular anchagina murakkab tuzilishga uchragan va umurtkasiz xayvonlarning yukori darajada turadigan tipi bulib kolgan.
BuFimoyoklilarniig tanasi xitinli kutikula bilan koplangan. Xitin mushaklar birikadigan joy bulib xisoblanadi, shu tufayli tashki skelet vazifasini xam bajaradi. Xitin bir kancha moddalardan, birikmalardan tashkil topgai bulib, murakkab birikmani xosil kiladi. Uning tarkibiga lipoidlar, proteinlar va juda xam mustakil bulgan organik elastik mod­dalar kiradi. Xitinli kalkon xayvonlarning tanasini mexanik shikast- lanishdan saklaydi. Usish davrlarida xitinli koplagich tana xajmining kattalashuviga tuskinlik kiladi, shuning uchun xitinli koplagichi vakt- vakti bilan tashlab turiladi va yangisiga almashtiriladi. YAngi kutikula yumshok bulib, tanani kattalashuviga xalakit bermaydi.
BuFimoyoklilarda kundalang tarFil muskullar juda yaxshi rivojlangan bulib, chakkon xarakat kilishga imkon beradigan mushak tolalaridan tash­kil topgan. Mushak tolalari sidirFa katlam bulib joylashmaydi, ular tananiig biror kismini xarakatga keltiradigan ayrim mushaklarni xosil kiladi va xitinli skeletga birikadi. SHuning natijasida tana juda tez va xilma-xil xarakatlar kila oladigan bulib koladi. Masalan, acalari se- kundiga 400 martadan kuprok kanot kokadi. B^imoyoklilarning tana bush- liFi aralash-miksotsel. Bu bushlik birlamchi va ikkilamchi tana bushlik- larining kushilib ketishidan xosil bulgan. Xazm a’zolari oldingi, urta va orka ichakdan iborat. Oldingi ichak Og’izdan boshlanib yutkun, kizil- ungach, jiFildon va oshkozon kismlariga bulinadi. Urta ichakda ovkat xazm buladi va suriladi. Ichakning shu kismidan xazm shiralari ajratadigan naysimon usimtalar chikadi. Orka ichak anal teshigi bilan tugaydi. Oldingi va orka ichak ektodermadan xosil buladi, urta ichak esa ento- dermadan rivojlanadi. Siydik ajratish a’zolari xar xil tusda tuzilgan. Ayrimlarida tananing bitta segmentida rivojlangan bulib, murakkab metanefridiylardan iborat buladi. Bularning tashkiriga ochiladigai yul- lari bosh-kukrak kismining oyok usimtalari asosida ya’ni tagida ochiladi (antennal, maksillyar yoki koksal bezlar).
Boshka buFimoyoklilar ayirish azolari tana bushl^idan boshlanadigan va urta xamda orka ichak chegarasida ichakka ochiladigan ekskretor naychalar tizimidan iborat buladi (Malpigi naychalari).
Mapkaziy nerv tizimi xalkali chuvalchangnikiga uxshab tuzilgan. Bosh miya (xalkali chuvalchanglarda xalkum usti nerv tugunlari, xalkum atrofi nerv xalkasi, xalkum osti nerv tugunlari) va korin nerv zanjiridan iborat. Korin nerv zanjiri metamer buladi. Xar bir segmentda bir juft nerv tuguni bulib, ulardan bir juftdan periferik nerv tolalar boshla­nadi, ular terigacha va a’zolargacha etib boradi va xar bir segmentdagi a’zolarni idora kilib turadi. Ba’zi bir buFimoyoklilarda bir-biriga yakin yotadigan segmentlardagi tugunlarning kushilib ketishi natijasida metameriya buzilishi mumkin. Ayniksa xasharotlarda bosh miya murakkab tuzilgan bulib, uch bulimdan: oldingi bulim - prototserebrum (kuruv) miyasi, urta bulim - deytotserebrum (xidlov miyasi), orka miya - tritotsereb rumdan (sezgining boshka turlari bilan boFlangan bulim) tashkil topgan. Oldingi bulimda xasharotlar bosh miyasining oliy bulimi va shartli refleks faoliyatining markazi bulib xisoblanadigan kuzikorinsimon yoki poyasimon tanachalar buladi. Xdsharotlarning bosh miyasi tuzilishining murakkabligi jixatidan tuban darajadagi umurtkali xayvonlar miyasi­dan kolishmaydi Funksional jixatdan xam bugimoyoklilarning nerv tizi­mi yuksak darajada rivojlangan. Masalan, xasharotlarning xayotini kuzat- sak, ularda murakkab instinktlar kuzatilishining kuramiz. Ayniksa tup- tup bulib yashaydigan xasharotlardan asalarilar, chumolilarning instinkt- lari murakkabrok. Ular xulk-atvorining murakkabligi jixatidan xam tuban darajali umurtkali xayvonlardan kolishmaydi. Sunggi vaktlarda xasharotlarning nerv faoliyatida shartli reflekslar katta rol uynashi aniklangan. SHartli reflekslar gullarning rangiga, xidiga, ari uyasining atrofidagi buyumlarga osongina xosil buladi. SHartli reflekslar ovkat topish va turgan joyida muljal olishda xasharotlarga katta yordam beradi.
Kon aylanish tizimi ochik: kon yoki uning urnini bosadigan gemolimfa fakat kon tomirlar buylab xarakatlanmasdan, tana bushligining chega- ralangan kismlarida (lakunalar, sinuslar buylab) xam xarakatlanadi. Konining rangi zangori yoki rangsiz buladi. Rangsiz kon gemolimfa deb ataladi. Daryo kiskichbakasining konida gemotsianin degan murakkab oksil bulib, uning tarkibida mis atomlari buladi. Oksidlangan mis konga zangori rang beradi. G emotsianin kislorod va karbonat angidridni tashib yuradi, ya’ni gemoglobin vazifasini bajaradi. X,alkali chuvalchanglardan farkli ravishda bugimoyoklilarda markaziy kon aylanish a’zosi - yurak bulib, ularning bu a’zosi kupincha klapanlar bilan ta’minlangan va bir kancha bulimlardan iborat buladi. YUrak tananing orka tomonida joyla­shadi, kon aylanish doirasi bitta.
Bugimoyoklilar ayrim jinsli xayvonlardir. Erkaklari va urgochilari bir juft jinsiy bezlarga ega. Bundan tashkari erkaklarida ypyr pufak- chasi, urug yullari va tashki juftlashuvchi a’zo buladi, Urgochilarida esa uruFni kabul kiladigan a’zo va uruFlangan tuxumlar kuyishiga xizmat kiladigan aloxida tuxum kuygichi buladi. Kupchilik buFimoyoklilarda jinsiy dimorfizm kuzatiladi.
BuFimoyokdilar tipi turtta kenja tipga bulinadi:
Trilobitsimonlar - Trilobitomorpha;
Jabra bilan nafas oluvchilar - Branchiata
Xelitseralilar - Cheiicerata
Traxeya bilan nafas oluvchilar – Tracheata