“Tasdiqlayman” O’quv ishlari bo’yicha prorektor prof. A. Soleev

Eksperiment predmeti 
– o’rganilayotgan obyekt xossalari va uning ijtimoiy faoliyati 
va hulq-atvorini belgilab beruvchi omillar tizimi o’rtasidagi munosabatlar va 
aloqalar. Eksperimentdagi 
o’zgaruvchi 
– o’rganilayotgan obyekt holatiga to’g’ridan-
to’g’ri va bevosita ta’sir etuvchi nazorat ostidagi va nazoratga olinmaydigan omillar. 
O’zgaruvchilar tizimi eksperimentdagi vaziyatda yetakchilik qiladi va bu vaziyat 
xuddi shu tizim orqali ta’riflanadi. Asosiy o’zgaruvchilar mustaqil va bog’langan 
bo’lishi mumkin. Mustaqil o’zgaruvchi – tadqiqotchi tomonidan o’zgartiriladigan va 
eksperiment guruhi faoliyatiga kiritiladigan omil. Bog’langan o’zgaruvchi – mustaqil 
o’zgaruvchi ta’sirida o’zgaradigan omil.
Eksperimentli vaziyat 
– eksperiment o’tkazilayotgan sharoitlar yig’indisi. U 
dala va laboratoriya sharoitida o’tkazilishi mumkin.
Eksperiment obyekti 
– ijtimoiy guruh, jamoa, shaxs (eksperiment 
ishtirokchilari). Eksperimentda ikki xil obyekt: nazorat va eksperiment guruhlari 
ajratiladi. Ikki guruhning tuzilishi tafovutlarni aniqlashga va kutilgan o’zgarishlar 
ro’y bergani yoki bermagani haqida mulohaza yuritish imkonini beradi. Eksperiment 

---

70 
ishtirokchilarining soni, odatda, unchalik ko’p bo’lmaydi, aksariyat hollarda 10-15 
kishidan oshmaydi.
Eksperiment guruhi 
eksperiment omili (mustaqil o’zgaruvchi) ta’sir 
ettiriladigan guruht.
Nazorat guruhi 
eksperiment omillarining ta’sirini sezmaydi.
Agar eksperiment guruhida nazorat ostidagi (mustaqil) o’zgaruvchilar 
o’zgartirilsa, nazorat guruhidagi mustaqil o’zgaruvchilar o’zgarishlarsiz sqlanib 
qoladi. Nazorat guruhi qiyosiy birlik bo’lib xizmat qiladi.
Kengroq tarqalgan eksperiment metodlarini ko’rib chiqamiz.