“tasdiqlayman” O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor prof. A. Soleev

10.2. Dinamika qatorlarining turlari

Momentli dinamika qatori - bu ma’lum oraliqli momentlarga hisoblangan ko‘rsatkichlar qatoridir.

Ma’lum oraliqli momentlarga nisbatan hisoblangan hodisa miqdorlaridan tuzilgan qator momentli dinamika qatori deb ataladi.

Masalan:
10.1-jadval.

O‘zbekiston aholisining 2000-2005 yillarda o‘sishi

Yillar	2000	2001	2002	2003	2004	2005
Aholi soni yil boshiga (mln.kishi)	24,5	24,8	25,1	25,4	25,7	26,0

Manba: O‘zbekiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh. – T., 2005, 60-87-betlar.

Agar bir momentdan ikkinchisigacha bo‘lgan vaqt oralig‘ini qisqartirsak, u holda qator darajalari ham o‘zgaradi.

Davriy dinamika qatori - bu iqtisodiy oqimlar qatori, ma’lum davrlar ichida kechgan jarayon natijalarini ta’riflovchi ko‘rsatkichlar qatoridir.
Ma’lum vaqt oraliqlari davomida kechgan jarayonlar natijalari, ya’ni, oqimlarni ta’riflovchi ko‘rsatkichlar qatori davriy dinamika qatorlari deb ataladi.
Masalan:

10.2-jadval.

O‘zbekistonda paxta va don yalpi hosilining o‘sishi (ming t.)

Yillar	2000	2001	2002	2003	2004	2005
Paxta	3002	3205	3122	2803	3335	3500
Don	3929	4072	5793	6319	6017	6600

Manba: O‘zbekiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh. – T., 2005, 60-87-betlar.

Dinamika qatorlarini momentli yoki davriy ko‘rinishda tuzish ixtiyoriy ish bo‘lmasdan, balki o‘rganilayotgan hodisaning mohiyatiga, uning miqdorini aniqlash usuliga bog‘liqdir.
Dinamika qatorlarini boshlang‘ich mutlaq miqdorlar va hosilaviy ko‘rsatkichlar asosida tuzish mumkin. Hosilaviy ko‘rsatkich qatorlari deganda mutlaq miqdorlarni qayta ishlash natijasida olingan nisbiy va o‘rtacha miqdorlar asosida tuzilgan qatorlar tushuniladi.

10.3. Dinamika qatorlarini tahlil qilish ko‘rsatkichlari

Dinamika qatorlarini tahlil qilish jarayonida bir qator ko‘rsatkichlar hisoblanadi:

1. 
   mutlaq qo‘shimcha o‘sish (yoki kamayish);
   
2. 
   o‘sish (yoki kamayish) koeffitsiyenti yoki sur’ati;
   
3. 
   qo‘shimcha o‘sish (yoki kamayish) koeffitsiyenti yoki sur’ati (foizda);
   
4. 
   1% qo‘shimcha o‘sishning (yoki kamayishning) mutlaq qiymati.
   

Yuqorida qayd qilingan ko‘rsatkichlarini batafsil ko‘rib chiqamiz.
1. Mutlaq qo‘shimcha o‘sish yoki kamayish - har qaysi keyingi davr darajasidan boshlang‘ich yoki o‘zidan oldingi davr darajasini ayirish yo‘li bilan aniqlanadi.
(11.1)
2. O‘sish yoki kamayish koeffitsiyenti yoki sur’ati (K_o‘.k.) - har qaysi keyingi davr darajasi boshlang‘ich yoki o‘zidan oldingi davr darajasiga nisbatan qancha martaba katta yoki kichik ekanligini yoki qancha foiz tashkil etishini ko‘rsatadi.
; ; ; (11.2)
3. Qo‘shimcha o‘sish (kamayish) sur’ati (Δ) ham ikki usulda aniqlanishi mumkin. Birinchi usulda har bir keyingi davr darajasidan boshlang‘ich davr darajasi ayirilib, 100 ga ko‘paytiriladi va boshlang‘ich davr darajasiga bo‘linadi.
(11.3)
Ikkinchi usulda har bir keyingi davr darajasidan oldingi davr darajasi ayirilib, 100 ga ko‘paytiriladi va o‘zidan oldingi yil darajasiga bo‘linadi.

1% qo‘shimcha o‘sish (kamayish)ning mutlaq qiymati – mutlaq qo‘shimcha o‘sish qiymati zanjirsimon qo‘shimcha o‘sish sur’atiga bo‘linadi.
(11.4)
Quyida O‘zbekistonda don ishlab chiqarishning tahliliy ko‘rsatkichlarini keltiramiz.

11.3-jadval