Tasdiqlayman Tosh kti o‘quv ishlari bo‘yicha Rektor muovini dots. Ismailova L. A. 2007 «iqtisodiy bilimlar tarixi»

2.Germaniyadagi tarixiy, yangi tarixiy maktab. V.Zombartning 
g‘oyaviy evolyusiyasi. 
Yukorida keltirilgan bilimlari e’tibor qilinsa, Germaniyada klassik 
maktab yuzaga kelmadi, tarixiy maktab yaratilda va unda iqtisodiyot 
nazariyalari xalq xo‘jaligi tarixi bilan shugullanishi zarurligi kayd etiladi. 
Bunda asosiy e’tibor millat ruxiga boglanadi. 
XIX asrning ikkinchi yarmida Germaniyadagi nemis iqtisodchilari avvalgi 
davrdagi iqtisodiy adabiyotda vujudga kelgan reaksion, millatchilik 
an’analarini davom ettirib, uni yanada kuchaytirdilar, prussiya xarbiylarining 

---

44 
tajovo‘zkorlik muddaolarini qo‘llab-quvvatladilar va kuklarga ko‘tarib 
maqtadilar. Siyosiy iqtisodning rivojlanishi Germaniya ijtimoiy-iqtisodiy 
taraqqiyotining o‘ziga xosligini aks ettirar edi, monopolistik kapitalning tez 
o‘sishi, Germaniya imperializmining tajovuzkorligi, feodal sarkitlarining uzoq 
vaqtdan beri saqlanib kelayotganligi mana shu o‘ziga xoslikni belgilab bergan 
edi.
Oqibatda ijtimoiy ziddiyatlar, nemis proletariatining sinfiy ko‘rashi 
keskinlashdi. 
Shu davrda Germaniya iqtisodiy bilimlarida yangi tarixiy maktab yetakchi 
o‘rinni egallar edi. Berlin dorilfununining professori Gustav Shmoller (1838-
1917) 
shu 
maktabning 
asoschisidir. 
Bu 
professor 
ochikdan-ochik 
iqtisodchilarning konservativ qanotiga boshchilik qilar edi. «Xalq xo‘jaligi 
to‘g‘risidagi umumiy ta’limot asoslari» kitobi (1900-1904) uning siyosiy 
iqtisodga oid asosiy asaridir. G.Shmoller, o‘zidan avvalgi b.rosher bilan 
b.gildebrandning eski tarixiy maktab asosiy koidalari va usullarini meros qilib 
olgan edi. U yirik burjuaziya, zamindorlar, «yer egalari», amaldorlar 
manfaatlarining ifodachisi, prussiya monarxiyasi tarafdori edilar. Shmoller 
Markcha qarashlarga jon-jaxdi bilan ko‘rashar, ijtimoiy, sinfiy muammolarni 
siyosiy iqtisoddan olib tashlashga, uni xalq xo‘jaligi tarixi faniga aylantirishga 
o‘rinar edi. U iqtisodiy ta’limotning ahamiyatini pisand qilmay, siyosiy 
iqtisodning nazariy ruxini inkor etib, faktlarni va statistika materiallarini 
o‘rganish, xalq xo‘jaligidagi xodisalarni bayon etib berishni siyosiy iqtisodning
boshvazifasi deb xisoblar edi. 
G.Shmoller ilmiy tarixiylikka xech qanday aloqasi bo‘lmagan tarixiy 
usulga tayanar edi. U marksizmning iqtisodiy-ijtimoiy formatsiyalar 
to‘g‘risidagi ta’limotiga keskin xujum qiladi, jamiyat taraqqiyotidagi sifat 
siljishlarini kat’iyan rad etdi. 
G.Shmoller siyosiy iqtisod xalq xo‘jaligidagi jarayonlarni va iqtisodiy 
kategoriyalarni o‘zicha talqin qilish g‘oyasini ilgari surdi. U iqtisodiyotda 
odob-xuquq omilini belgilovchi omil deb xisoblar, chunki xar bir xalqning 
xayotiy tarzi odob koidalarida, xo‘jalik xuquqida asosiy ifodasini topadi, deb 
ta’kidlar edi. Bu koida yangi iqtisodiy maktab namoyondalarining asarlarida 
xukmron g‘oya edi. 
Yangi tarixiy maktab iqtisodchilari xo‘jalik turmushida burjua-
pomeshchik davlati xal qiluvchi rolni uynaydi, deb bilar edilar. Ular 
Germaniya imperiyasini tinimsiz maktashar, kuchli milliy davlat barpo etilsin, 
deb da’vat qilishar, uning agressiv davlat bo‘lishi kerakligini oqlashar edilar. 
Shmollerning fikricha, Prussiya (garmon) davlati jamiyat-taraqqiyotning asosiy 
kuchi, «Oliy nemis irki ruxiy odob-axloqlarining» barqarorligini 
ta’minlaydigan «Eng salmoqli mulkiy kapital» dir. Faqat kuchli milliy 

---

45 
davlatgina iqtisodiy ravnakini, nemis burjuaziyasining xukmronligini 
ta’minlashi, sinfiy ziddiyatlarni tugatishi mumkin, deb xisoblar edi u. 
G.Shmoller iqtisodiyotda axlok va xuquq omillari belgilovchi rolni 
uynaydi, deb xisoblaydi, ishlab chiqarishni pisand qilmasdan, uning tabiiy va 
ijtimoiy jixatlarini korishtirib tashlar edi.
G‘ayri ilmiy ayirboshlash konsepsiyasining vaqili bo‘lmish l.brentano 
realizatsiya va ayirboshlash sharoitlarining o‘zgarishi xo‘jalik turmushida, 
ishlab chiqarish shakllarida belgilovchi ahamiyatga ega bo‘ladi, deb xisoblaydi. 
L.Brentano liberal (erkin) burjuaziyaning manfaatlarini ifodalab, nemis 
ishchilari sinfini unga buysundirishga intilar, ishchilar sinfining revolyusion 
chikishlarini pasaytirishga o‘rinar edi. U «Ijtimoiy inoklik» g‘oyasini targib 
qilar, ingliz tred-yunionlarining tajribasini tashvik etar edi. Brentano o‘rtaga 
tashlagan isloxotlar programmasi (dasturi) kasaba soyuzlari, fabrika qonunlari 
orqali korxona egalari tomonidan ishchilarga qisman yon berishni ko‘zda tutar 
edi. Shu maksadda u matbuot kooperatsiyasida, uy-joy kurilishi va 
boshqalardan ham foydalanishni tavsiya etar edi (bu fikrlar institutsionalizga 
xos bo‘lib, kuyida to‘larok qarab chiqiladi). 
G.Shmollerning shog‘irdi Verner Zombart (1863-1941) Germaniyadagi 
yangi 
tarixiy 
maktabga 
yaqin 
edi. 
Bratislav, 
sungra 
esa 
berlin 
dorilfununlarining professori Zombart K.Marksning iqtisodiy ta’limotiga 
qarshi ko‘rashning noziq usullarini nemis burjuaziyasiga xizmat qildirdi, 
marksizmga tilyoglamalik bilan xushomad qilish orqali uni bo‘zib ko‘rsatadi, 
uning revolyusion mazmunini sikib chiqarishga o‘rindi. K.Marksning 
olimligini uning revolyusionligidan ajratishga o‘rinib, Marksizm asoschisi 
ta’limotidagi mana shu ikki negiz to‘g‘risidagi mana shu revolyusionlik guyo 
«Mutafakkirning utkir zexni» ni xiralashtirib kuyganligi xaqidagi da’voni 
ko‘tarib chikdi. Chunonchi qiymatning mexnat nazariyasi «ishning g‘oyasi» 
deb e’lon qilinib, «Fikran mantikiy bir ish» dan iborat etilib ko‘rsatiladi. 
Qo‘shimcha qiymatni zombart taxlil uchun yarokli bo‘lgan nazariy timsol, 
mavxumlik debgina xisoblash ishchilarni ekspluatatsiya qilishning manbai 
ekanini inkor qildi. U ishlab chiqarishning uch omili (kapital, mexnat, yer) 
xususidagi nazariyaning tarafdori edi. Zombartning asarlarida antogonistik 
ziddiyatlar, iqtisodiy inkirozlarning mukarrarligi inkor etiladi, kapitalizm 
tartibga solingan, rejali rivojlanib boradigan xo‘jalik tarzida tasvirlanadi (bu 
fikrlar tarix sinovdan utdi). 
Markcha kapitalizmning muqarar ulimi bashoratiga qarama-qarshi, uning 
rivoji va ravnaki yo‘llari isbotlab berilgan.