Tashqi iqtisodiy faoliyat bilan bog‘liq munosabatlar
Yüklə 42,39 Kb.
|
|
1.2. Tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishning huquqiy asoslari Tashqi iqtisodiy faoliyat bilan bog‘liq munosabatlar uzoq tarixiy jarayoni boshidan o‘tkazganligi sababli ushbu munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan ko‘plab normativ huquqiy hujjatlar qabul qilinib, hayotga tadbiq etib kelingan. Xususan, dastlab davlatlar tashkil topgan vaqtda ular o‘rtasidagi munosabatlar ham rivojlanib borib, davlatlar o‘rtasidagi tashqi iqtisodiy munsabatlarni tartibga solishga qaratilgan o‘zaro shartnomalar qabul qilinib ushbu tashqi iqtisodiy faoliyat bilan bog‘liq munosabatlar xalqaro shartnomalar asosida tartibga solingan. Binobarin, davlatlar o‘rtasidagi tashqi iqtisodiy faoliyat bilan bog’liq munosabatlarni yanada rivojlantirish va takomillashtirish bo‘yicha bir nechta xalqaro tashkilotlar tuzilib, ular tomonidan normativ hujjatlar qabul qilinib, tashqi iqtisodiy faoliyat bilan bog‘liq munosabatlar tartibga solinmoqda. Jumladan, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar — bu xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasida biigalikda qarorlarni ishlab chiqish, tartibga solish, birxillashtirish (unifikatsiyalash) maqsadida xalqaro shartnomalar asosida tashkil etilgan tashkilotlardir 19 . Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar Ikkinchi jahon urushidan keyin xalqaro iqtisodiy munosabatlami davlatlararo tartibga solishning obyektiv zaruriyati tufayli tashkil etilgan. Xalqaro iqtisodiy munosabatlami davlatlararo tartibga solish — bu turli mamlakatlar tomonidan jahon xo‘jalik aloqalari sohasida ixtiyoriy ravishda qabul qilinadigan umumiy majburiyat va qoidalar yig‘indisidan iborat. Ushbu zaruriyatning shakllanish shart-sharoitlari quyidagilardan iborat: bojxona tariflarini pasaytirish orqali xalqaro savdoni erkinlashtirish, jahon mustamlaka tizimining parchalanishi va mustaqil bo’lgan mamlakatlarning rivojlanishini ta’minlash, XX asming 70—80-yillaridagi neft eksport qiluvchi mamlakatlar siyosati tufayli sodir bo‘lgan xomashyo va energetika inqirozlari, rivojlanayotgan mamlakatlardagi tarkibiy inqirozlar. jahon iqtisodiyotining globallashuvi, mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik va aloqalaming 19 Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar: o'quv qo’llanma. A.V.Vaxabov, Sh.X.Xajibakiyev, Sh.I.Raxmanov, X.A.Usmanova. - Т.: «Voris-nashriyot», 2014. 252-bet 18
o‘zgarishlarga moslashishi, transmilliy korporatsiyalar rolining ortishi, xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonlarining intensiv rivojlanishi, jahon sotsialistik tizimining parchalanishi, global muammolaming chuqurlashishi 20 . Bundan tashqari, xalqaro tashkilotlar xalqaro tartibga solish doirasiga qarab quyidagicha tasniflanadi: Jahon iqtisodiyotining iqtisodiy va sanoat tarmoqlarini tartibga soluvchi xalqaro iqtisodiy tashkilotlari (Birlashgan Millatlar Tashkilotining sanoatni rivojlantirish — YuNIDO, Umumjahon turizm tashkiloti, Umumjahon Dengiz tashkiloti va boshqalar); Jahon savdosini tartibga soluvchi xalqaro iqtisodiy tashkilotlar (Umumjahon savdo tashkiloti, Birlashgan Millatlar Tashkilotining savdo va taraqqiyot konlerensiyasi — YuNKTAD, xomashyo va oziq-ovqat maqsulotlarini ishlab chiqaruvchi va eksport qiluvchi mamlakatlaming xalqaro taslidloti); Xalqaro moliya-kredit va valyuta tashkilotlari (Xalqaro valuta fondi, Jahon banki institutlari); Tadbirkorlik faoliyatini tartibga soluvchi xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar (TMK bo’yicha Birlashgan Millatlar Tashkiloti komissiyasi); Jahon xo’jalik aloqalarini rivojlantirishga yordam beruvchi nodavlat xalqaro birlashma va tashkilotlar (savdo palatalari, tadbirkorlaming xalqaro ittifoqlari, tarmoq federatsiyalari). Jumladan, xalqaro tashkilotlar a’zolari sifatida faqat mustaqil davlatlar bo‘la oladi. Mamlakatlaming bir qismi xalqaro tashkilot a’zosi bo‘la olmaydi. Tashkilotning hamma a’zolari teng huquqqa ega va uning faoliyati uchun javobgardirlar. Ular tashkilot budjetiga a’zolik to‘lovlari o‘tkazadilar va ushbu to‘lovlar miqdori turlicha bo‘ladi. Masalan, Birlashgan Millatlar Tashkiloti xarajatlarini moliyalashtirishda AQShga — 25 %, Yaponiyaga — 19,9 %, Germaniyaga - 9,8 %, Fransiyaga - 6,5 %, Italiyaga —5,4 %, Buyuk Britaniyaga - 20 Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar: o'quv qo’llanma. A.V.Vaxabov, Sh.X.Xajibakiyev, Sh.I.Raxmanov, X.A.Usmanova. - Т.: «Voris-nashriyot», 2014. 254-bet 19
to‘g‘ri keladi. Xalqaro tashkilotlarda kuzatuvchi mavqeyi mavjud. Ushbu mavqe tashkilotga a’zo bo‘lmagan mamlakatlar uchun beriladi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh Assambleyasining ko‘pgina sessiyalarida Shveytsariya kuzatuvchi sifatida ishtirok etadi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining ko‘pgina a’zolari Xavfsizlik Ittifoqi majlislariga o‘z kuzatuvchilarini yo‘llaydilar. Birlashgan Millatlar Tashkilotida qator milliy- ozodlik harakatlariga ham kuzatuvchi statusi berilgan. Birlashgan Millatlar Tashkiloti organlariga maxsus uyushmalar va mintaqaviy tashkilotlar ham o‘z kuzatuvchilarini yuboradilar. Kuzatuvchilar asosiy majlislarda ishtirok etish va hujjatlami olish huquqiga ega 21 . Bundan tashqari, tashqi iqtisodiy faoliyat bilan bog‘liq munosabatlarda jahon savdo tashkiloti ham muhim rol o‘ynaydi. Bir so‘z bilan aytganda, a’zo davlatlar o‘rtasidagi savdo, tovarlar hamda xizmat ko‘rsatish sohasidagi tegishli munosabatlarni tartibga solishda ushbu tashkilot muhim rol o‘ynamoqda. Jahon savdo tashkiloti ko‘p tomonlama savdo tizimining huquqiy va institutlashgan o‘zagidir. U ichki savdo qonunchiligi va qoidalarini rivojlantirish va amalga oshirish uslublarini hukumatlarga belgilab, shartnomaviy majburiyat tamoyillarini taqdim qiladi. Jahon savda tashktiloga 1995-yil yanvarida asos solingan bo‘lib, 15.12.1993 yilda mamlakatlar hukumatlari Urugvay Davrasi bo‘yicha muzokaralarni tugatdilar va 1994-yil aprel oyida Marrokkash (Marokko) shahrida erishilgan natijalarni siyosiy qo‘llashni ifoda etib, Yakunlovchi hujjatni imzoladilar. Xususan, 15.04.1994 yildagi Marokash deklaratsiyasida “Urugvay Davrasi natijalari jahon iqtisodiyotini mustahkamlaydi va butun dunyoda savdoni, investitsiyalarni kengaytirib, ishchi kuchi bandligi, daromadlarning oʼsishiga olib keladi”, deb belgilab qoʼyildi. 21 Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar: o'quv qo’llanma. A.V.Vaxabov, Sh.X.Xajibakiyev, Sh.I.Raxmanov, X.A.Usmanova. - Т.: «Voris-nashriyot», 2014. 256-bet 20
mamlakatlar orasidagi savdo aloqalarini rivojlantiruvchi platforma vazifasini bajarib kelmoqda 22 . Jahon savdo tashkiloti Urugvay Davrasi natijalari ifodasi hamda Tarif va Savdo bo‘yicha umumiy bitim davomchisidir. Marrokash deklaratsiyasining kuchga kirishi Jahon savdo tashkiloti yangi xalqaro tashkilot sifatida asos solindi. U Jahon savdo tashkiloti bitimlariga qo‘shilgan Tovarlar savdosi, Xizmatlar savdosi va intellektual mulk huquqi bilan bog‘liq bitimlarning amalga oshirilishida ko‘mak beradi. Xususan, Jahon savdo tashkilotiga O‘zbekiston milliy entsiklopediyasida keltirilgan taʼrifni keltirib o‘tish joiz. Binobarin, Jahon savdo tashkiloti — jahon mamlakatlarining o‘zaro savdo hamda savdo siyosati rejimini boshqaruvchi xalqaro tashkilot. Xalqaro savdoda tashkilotga aʼzo va ishtirokchi mamlakatlar uchun majburiy bo‘lgan tamoyillar va qoidalar belgilangan xukumatlararo ko‘p tomonlama shartnomalar asosida faoliyat olib boradi. Xususan, 1995 yilda 1948—1994 yillarda ish olib borgan Tariflar va savdo bo‘yicha Bosh kelishuv (General Agreement on Tarifs and Trade — GATT) negizida tashkil qilingan. Birlashgan Millatlar Tashkiloti tizimiga kirib, markaziy idorasi Shveytsariya (Jeneva)da joylashgan. Jahon savdo tashkiloti jahon savdosi qoidalarini ishlab chiqish yo‘li bilan davlatlar savdo siyosatiga taʼsir ko‘rsatish, savdo munosabatlarini erkinlashtiradigan va qat’iy tartib-qoidaga soladigan muzokaralar uchun yig‘ilishlar o‘tkazish, davlatlararo savdoda yuzaga keladigan nizolarni hal qilish va boshqalar vazifalarni bajaradi. Jahon savdo tashkilotining oliy organi — barcha aʼzo mamlakatlar Vazirlar Konferentsiyasi bo‘lib, kamida 2 yilda bir marta o‘tkaziladi. Joriy ishlarga Bosh kengash (tovarlar savdosi boʼyicha kengash, xizmatlar savdosi bo‘yicha kengash, intellektual mulk masalalari bo‘yicha kengash), sekretariat, doimiy qo‘mitalar rahbarlik qiladi. 22 «ВТО, Торговля будущего» ВТО Секретариат, 1995. Tarjima 21
turli tadbirlar (asosan boj imtiyozlari, to‘siqlari va boshqalar)ni qo‘llash bilan himoya qilishga qaratilgan. Аʼzo mamlakatlar Jahon savdo tashkiloti talablarini bajarish bilan birga tashkilotning boshqa aʼzolariga savdoda mumkin qadar qulaylik berish rejimini (birinchi navbatda boj tariflarini pasaytirish) qo‘llaydi, o‘z ichki bozorini chet el korporatsiyalari uchun ochiq qilish majburiyatini oladi. Jumladan, ushbu Jahon savdo tashkilotiga 133 mamlakat to‘la huquqli aʼzo bo‘lib, 30 mamlakat, shu jumladan Rossiya, O‘zbekiston, Qozog‘iston tashkilotda kuzatuvchi maqomiga ega bo‘lib, 1992—1993 yillarda ushbu davlatlar tashkilotga aʼzo bo‘lish uchun ariza bergan 23 . Bundan tashqari, yuqorida taʼkidlanganidek, Jahon savdo tashkiloti bitimlariga qo‘shilgan Tovarlar savdosi, Xizmatlar savdosi va intellektual mulk huquqi bilan bog‘liq bitimlarning amalga oshirilishida ushbu tashkilot ko‘mak berish vazifasini bajaradi. Ushbu Bitimlarga ilova sifatida kiritilgan Savdo siyosatini yoritish mexanizmi bilan yuzaga chiquvchi ixtiloflarni bartaraf etish Shartnomasining qo‘llanishini amalga oshiradi 24 . Yuqorida taʼkidlanganidek, ko‘p tomonlama savdo muzokaralari bo‘yicha Urugvay Davrasi natijalarini o‘zida mujassam etgan Yakunlovchi xujjat Jahon savdo tashkilotini tashkil etish bo‘yicha Bitimni ham o‘z ichga oldi. Jahon savdo tashkiloti Bitimiga to‘rtta ilova o‘zgartirishlar kiritilgan ikki matnni – 1947-yilda qabul qilingan Tarif va Savdo bo‘yicha umumiy bitim va yangi bitimlar, jumladan, Xizmatlar savdosi va intellektual mulk huquqini himoya etish bitimlarini o‘z ichiga olgan . Jumladan, ikkinchi jahon urushidan so‘ng davlatlar o‘rtasidagi savdo munosabatlari rivojlana borgan. Jahon savdo tashkiloti esa 1995-yilda tashkil etilgan. Dunyo tarixida tub burilish yasagan voqeadan so‘ng davlatlar o‘rtasidagi qariyib yarim asrlik muddatda ushbu yuqorida ko‘rsatilgan davlatlar o‘rtasidagi 23 Oʼzbekiston Milliy entsiklopediyasi. www.ziyouz.com kutubxonasi 24 Дж. Мирогианнис. "5 лет после Punta del Este. Новые переговоры в Уругвае ". "Сотрудничество Севера-Юга ", Афины, июль.1992 года 22
munosabatlarni tartibga solishda 1947-yilda qabul qilingan Tarif va savdo bo‘yicha umumiy bitim hamda Xizmatlar savdosi va intelektual mulk huquqini himoya qilish bo‘yicha bitimlar qo‘llanilgan. Maʼlumki, maʼlum bir ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish yuzasidan normativ huquqiy hujjatlar yoki boshqacha aytganda taraflar uchun ularning huquq va majburiyatlarini belgilab beradigan hujjatlar qabul qilinib, ushbu sohalar tartibga solinadi. Shu sababli, yuqorida ko‘rsatilgan hujjatlar yuqorida keltirilgan munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan. Binobarin, Jahon savdo tashkiloti tomonidan qabul qilingan birinchi Nizom tarkibida birinchi ilova sifatida Tovarlar savdosi haqida umumiy Bitim, IV nomli ilovada esa Xizmatlar savdosi haqida umumiy Bitim, 1S nomli ilovada Savdo haqida Bitim hamda intellektual mulk huquqi bilan bogʼliq jihatlar (TRIPs) tartibga solingan. Shuningdek, Jahon savdo tashkilotini Ikkinchi Nizomi ixtiloflarni bartaraf etishni nazorat etuvchi qoida va jarayonlar bo‘yicha Bitim hisoblanadi 25 . Bundan tashqari, uchinchi Nizomda savdo siyosatini ko‘rib chiqish mexanizmi bilan bogʼliq munosabatlar tartibga solinadi. To‘rtinchi nizomda esa Jahon savdo tashkilotining barcha aʼzo davlatlar tomonidan imzolangan koʼp tomonlama Savdo Bitimini oʼz ichiga oladi. Shu bilan birga, mazkur Savdo Bitimida “…ushbu bitmlarni qabul qilmagan aʼzo mamlakatlarga hech qanday majburiyat yoki huquq yuklamaydi» deb qayd etilgan 26 . Yuqorida keltirilgan А, V, S nomli uch ilovada keltirilgan Bitimlar barcha aʼzo davlatlar uchun bog‘lovchi vazifasini o‘taydi (har tomonlama savdo bitimlari). 25 ДР. ДЖОРДЖ МИРОГИАННИС SIPCA лойиҳаси бош эксперти фикри 2-бет. www.uzbearingpoint.com 26
23
24
va savdo siyosatini keng qamrab olganligida ko‘rinadi 27 . Jumladan, savdo va tariflar bo‘yicha asosiy kelishuv faqat tovar savdosi masalalari bilan shug‘ullangan, Jahon savdo tashkiloti esa kengroq sohalarga tadbiq qilinib, tovar va xizmatlar savdosi hamda intellektual mulk huquqi savdosini qamrab oldi. Аmerika Qo‘shma Shtatlari Аfrikaning imkoniyatlari va o‘sishi haqida Аkt qabul qilgan. 2001-yil noyabrida Dohada (Qatar) Jahon savdo tashkiloti aʼzo mamlakatlari Doha davrasi muzokaralarini boshladilar. Xususan, bu bilan ular kambag‘allikka qarshi kurashda o‘sishga erishish uchun boy mamlakatlar bozorlarini rivojlanayotgan mamlakatlar tovarlari uchun ancha ochiq boʼlishini, hamda rivojlanayotgan mamlakatlar ham o‘z bozorlarini ochishlari va institutsional muammo va masalalarni ko‘rib chiqishlari kerakligini tan oldilar. Mamlakamtimizda oxirgi yillarda JST ga a’zo bo‘lish maqsadida bir qator izchil ma’muriy, siyosiy va iqtisodiy islohotlar amalga oshirilmoqda. JST ning belgilangan nizom talablariga javob berish maqsadida yurtimizda savdo tartib- taomillarini soddalashtirish maqsadida normativ-huquqiy hujjatlar ishlab chiqilmoqda. Jumladan joriy yilning 27-yanvarida regulation.gov.uz saytiga “O‘zbekiston Respublikasining Savdo tartib-taomillarini soddalashtirish bo‘yicha milliy qo‘mitasi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi qarori loyihasi joylashtirildi Ushbu qaror O‘zbekiston Respublikasining JSTga a’zo bo‘lish jarayonini tezlashtirish va milliy qonunchilikni JSTning Savdo tartib-taomillarini soddalashtirish to‘g‘risidagi Bitimining 23.2-moddasi qoidalariga muvofiqlashtirish maqsadida ishlab chiqilgan. Jahon savdo tashkilotining Savdo tartib-taomillarini soddalashtirish bo‘yicha Bitimi 23-moddasida a’zo davlatlar tomonidan savdoda ishtirok qiluvchi (tashqi savdo, moliya, xususiy sektor) va chegarada nazorat qiluvchi (bojxona, karantin, sertifikat) idoralar ishtirokida Savdo tartibotlarini soddalashtirish bo‘yicha milliy qo‘mitalar tuzish lozimligi to‘g‘risida qoida belgilangan. Ushbu qarorning xalq muhokamasi jarayoni joriy yilning 11-fevralida yakunlandi. Muhokama jarayonida olimlar, izlanuvchilar, ushbu sohaning yetuk mutaxassislari, shuningdek fuqarolar tomonidan qarorni yanada takomillashtirish yuzasidan taklif va xulosalar berildi. Yaqin kunlarda ushbu qarorning qabul qilinishi kutilmoqda. Yüklə 42,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|