Taʼsirchan 1896-yilda fransuz olimi Anri Bekkerel kashf etdi. A. Bekkerel uran metalli birikmalari boigan ruda ko‘zga koʻrinmaydigan, ammo fotoplastinkaga taʼsir qiladigan nurlar chiqarishini payqadi

Alfa-parchalanish yoki α-yemirilish radioaktiv parchalanishning bir turi boʻlib, unda atom yadrosi alfa zarrachasini (geliy yadrosi) chiqaradi va shu bilan massa soni toʻrtga kamaygan boshqa atom yadrosiga aylanadi („parchalanadi“ deyish ham mumkin). Parchalangan atomning atom soni esa ikkitaga kamayadi. Alfa zarrasi ikkita proton va ikkita neytrondan iborat geliy-4 atomining yadrosi bilan bir xil. Uning zaryadi +2 e va massasi 4 u ga teng4 u . Masalan, uran-238 atomi alfa parchalanishdan soʻng toriy-234 ni hosil qiladi.
Alfa zarralari esa +2 e zaryadga ega, bu odatda koʻrsatilmaydi, chunki yadro tenglamasi elektronlarni hisobga olmagan holda yadro reaktsiyasini tasvirlaydi. Biroq bu soddalashtirish yadrolarning neytral atomlarda paydo boʻlishini anglatmaydi.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Alfa zarralari birinchi marta 1899-yilda Ernest Ruterford tomonidan radioaktivlik tadqiqotlarida aniqlangan va 1907-yilga kelib ular He²⁺ ionlari ekanligi isbotlangan. 1928-yilga kelib, George Gamow tunnel effekti orqali alfa parchalanish nazariyasini hal qildi. Alfa zarracha yadro ichida tortuvchi yadroviy potentsial oʻra va itaruvchi elektromagnit potentsial to'siq tomonidan tutilgan. Klassik ravishda alfa zarra toʻsiqdan oʻta olmasligi kerak edi, ammo kvant mexanikasining yangi kashf etilgan (oʻsha paytdagi) tamoyillariga koʻra, u yadrodan qochish uchun potensial toʻsiq orqali „tunnel oʻtish“ va toʻsiqning boshqa tomonida juda kichik ehtimollik (lekin nolga teng boʻlmagan) bilan paydo boʻlishi mumkinligi koʻrsatildi. Gamow yadro uchun model potentsialni hal qildi va birinchi prinsiplardan yemirilishning yarim davri va emissiya energiyasi oʻrtasidagi bogʻliqlikni keltirib chiqardi. Bu avval empirik tarzda kashf etilgan va Geiger-Nuttall qonuni sifatida tanilgan edi^[1].
Mexanizm[tahrir | manbasini tahrirlash]
Atom yadrosini ushlab turgan yadroviy kuch juda kuchli boʻlib, protonlar orasidagi itaruvchi elektromagnit kuchlardan ancha kuchli. Shu bilan birga, yadroviy kuch qisqa taʼsir masofaga (1-2 femtometr) ega, elektromagnit kuch esa cheksiz taʼsir diapazoniga ega. Yadroni birga ushlab turadigan tortishuvchi yadro kuchining kuchi nuklonlar soniga proporsional. Yadroni parchalashga urinayotgan proton-proton itarilishining umumiy buzuvchi elektromagnit kuchi uning atom raqamining kvadratiga taxminan proportsionaldir. 210 yoki undan ortiq nuklonli yadro shunchalik kattaki, uni bir-biriga bogʻlab turgan kuchli yadro kuchi tarkibidagi protonlar orasidagi elektromagnit itarish kuchini zoʻrgʻa muvozanatlashtira oladi. Alfa parchalanishi bunday yadrolarda oʻlchamni kamaytirish orqali barqarorlikni oshirish vositasi sifatida sodir boʻladi^[2].
Bitta proton yoki neytron yoki boshqa atom yadrolari emas, nega alfa zarralari yoki geliy yadrolari afzal koʻrilishi kerakligi qiziq. Buning bir sababi alfa zarrasining yuqori bogʻlanish energiyasidir, yaʼni uning massasi ikkita erkin proton va ikkita erkin neytronning massalari yigʻindisidan kichikdir. Bu esa parchalanish energiyasini oshiradi. Quyidagi tenglama orqali berilgan umumiy parchalanish energiyasini hisoblash mumkin.