Tasviriy san‟at kafedrasi

 
4. Naqqoshlik elementlarida milliylik ifodasini bo‗lishining sababi? 
 
 

---

39 
1.7. Rang turlari, ularning o„ziga xos xususiyati
Bo‗yoqlarni akvarel, guash, tempera va moybo‗yoq turlari mavjud 
bo‗yoqlar, Akvarel qadimdagi Misr Yaponiyada keng qo‗llanilgan. XIX 
asrida akvarelda yirik san‘at asarlari ishlash juda taraqqiy etgan. Akvarel 
bilan ishlash bundan bir yarim asr avval Angilyada rivojlangan edi.
D.Kozens, Terner, D.Konstabel, R.Boninton, T.Gertin kabi rassomlar 
o‗zlarining akvarelda ishlagan asarlarida Angliyaning go‗zal tabiatini 
mohirlik bilan ishlagan.
Rossiyada esa akvarel bilan ishlash san‘ati XVIII asrdan boshlab 
keng yoyila boshladi. O‗rta asrlarda Rossiyada bo‗lganidek, g‗arbiy 
Yevropada ham akvareldan cherkovga qarshi bo‗lgan diniy kitoblarni 
naqsh va illustratsiyalar bilan bezashda foydalaniladi. Lekin, u vaqtlarda 
akvarel oq bo‗yoq moddasi qo‗shilgan holda ishlatilar edi. O‗rta Osiyoda 
akvarel kitoblarni chiroyli qilib bezash maqsadida qo‗llaniladi. O‗rta 
Osiyo rassomlari ichida ayniqsa, Kamollidin Behzod kitoblarga akvarel 
bilan miniatura hamda illistratsiyalar ishlashda shuhrat qozondi.
 
Biz yuqoridagi sahifalarda bo‗yoq turlari va ularni xususiyatlari 
hamda ijodiy ishlarda foydalanish yo‗llari bilan tanishgan edik. Ulardan 
tayyorlanadigan ranglar va ularning dastasini naqsh kompozitsiya 
zaminiga mos rang gammalarini tanlashdagi o‗rni.

Ranglarning milliy naqshlarga ishlov berishdagi tutgan o‗rni juda 
muhumdir.
 
Ranglarning kishi ruhiyatiga ta‘siri o‗ziga xosdir. Ranglarni 
tabiatda insonlarning o‗zlari tanlaydilar. Rang tuslari orqali kishilarning 
xaraktеri kayfiyati va boshqa xususiyatlarini belgilash mumkin. Tabiatan 
issiq rang tuslarini yoqtiruvchi kishilar jo‗shqin to‗pori, qiziqqon xaraktеr 
egalari sanalsa – sovuq rang ixlosmandlari aksincha muloyim, bosiq 
chehrali kishilardir. Ranglarning inson ruhiy olamiga ta‘sirini ko‗rib 
chiqaylik: 
Yashil rang tinchlantiradi, sariq rang tеtiklashtiradi qizil rang 
kayfiyatni ko‗taradi, to‗q havo rang ishtaha ochadi, zarg‗aldoq rang 
e‘tiborni tortadi, ranglar mazmuni yashil rang – ona tabiat ramzi, ko‗k 
rang – moviy osmon, qizil rang – g‗alaba, shodlik, sariq rang – 
muqaddaslik, qora rang – motam, zangori – oliy e‘tiqod, oq rang – 
tozalik, baxt va omad ramzi. 
Naqqoshlikda kompozitsiya qonuniyatlaridan tashqari uni bo‗yashda 
qo‗llaniladigan bo‗yoq turlari, ularning o‗ziga xos xususiyatlari, rang 
koloriti, hamohanglik va shu kabilar muhim ahamiyatga ega. 

---

40 

15-rasm Ranglar spektori
Xalq ustalari tomonidan yaratilgan amaliy san‘at namunalarini 
kuzatar ekanmiz, ular biron-bir rang tuslari ta‘siriga ya‘ni rang kaloritiga 
bo‗ysundirilganini ko‗ramiz. Shunga asosan havorang, yashil rang, jigar 
rang va shu kabilar muhitiga xos naqsh kompozitsiyalari ishlanadi. 
Mo‗jaz bezatilgan buyumlardan tortib katta-katta bino va inshoatlar 
asosan rang va chizgilar jilosida nechog‗lik nafis va ulug‗vor ko‗rinadi. 
Har bir voha va naqqoshlik maktablarining o‗ziga xos rang kaloritlari 
mavjud bo‗lib, Xorazm naqqoshlari havo rang, qo‗qon ustalari qizil-
zangori, Toshkent naqqoshlari esa to‗ti yoyi va och jigar rang tuslarida 
ijod qiladilar. 
Albatta naqqoshlik san‘atida oddiy chiziqlar mohiyatini rang tuslari 
ochib bеradi. Naqshlarni bo‗yashda zamin va shakl oraliqlariga to‗q rang, 
gul novda va boshqa elеmеntlariga och ranglar bеriladi.
Ranglash bosqichlarida iliq va issiq ranglar aralash qo‗llanilmaydi. 
Aksincha, naqsh namunalarining umumiy talqinlariga e‘tibor bеriladi. 
Ma‘lumki, iliq ranglar tarkibiga: qizil, qirmizi, gulnor, sariq, zarqaldoq 
ranglar kiradi. Bu kabi ranglar issiq havo, quyosh taftini, sovuq ranglarga 
esa salqinlik, suv, muz holatini anglatuvchilar kiradi. Yashil ranglar iliq-
issiq ranglardir.
6
Atrof-muhitdagi narsalar tushayotgan yorug‗lik ta‘siri ostida 
o‗zlarining rang tuslarini tez-tez o‗zgartirib turadi. Masalan, quyosh nuri 
yon tomondan yoritib turgan maysalarning rangi sarg‗ish-yashil 
ko‗rinishda bo‗lsa, xuddi shu maysaning soyada turganlari bir oz to‗qroq 
yashil rangda ko‗rinadi.
6
S.S. Bulatov “Rangshunoslik” Toshkent 2009 y. 5-6 bb. 

---

41 
Naqqoshlikda ham ranglarning ana shu xususiyatlarini hisobga 
olgan holda ish ko‗rish lozim bo‗ladi.
Agarda ishlanadigan naqsh yorug‗roq joyga qo‗yiladigan yoki 
ishlanadigan bo‗lsa, rang tuslarini bir oz to‗qroq olish mumkin. Aksincha, 
bir oz yorug‗lik nurlari kamroq tushadigan yеrlarga joylashtiriladigan 
bo‗lsa yoruqroq ko‗rinishdagi rang tuslaridan foydalaniladi. 
Naqqoshlikda suv va moybo‗yoqlardan kеng ko‗lamda foydalaniladi. 
Bu esa o‗z navbatida rangshunoslik borasida ham kеrakli bilim va amaliy 
malakalarga ega bo‗lishlari lozimligini taqozo etadi. 
Tayyor naqsh namunalarini bo‗yashda bir rangning bir necha xil 
tuslari qo‗llaniladi. Bunda oq bo‗yoq asosiy o‗rinni egallaydi. Akvarel 
bo‗yoqlari bilan qog‗ozga ishlangan naqshlarni bo‗yayotganda esa suv-
rang tusini ochlashtiruvchi vosita sifatida katta ahamiyatga egadir. Shuni 
esda tutish lozimki, ayrim bo‗yoqlarni bir-birlari bilan aralashtirishda 
ba'zi bir ehtiyot choralarini ko‗rish lozim bo‗ladi. Chunki, to‗q rang 
tusiga ega bo‗lgan bo‗yoq tarkibiga boshqa rang aralashtirilsa uning tusi 
ham to‗qlashadi. Bu esa o‗z navbatida rang tusining tiniqlik darajasiga 
ta‘sir etadi.
Ayniqsa, moy bo‗yoqlarida ishlangan naqshlarning tuslari keyinchalik 
to‗qlashib, qorayib kеtishga moyil bo‗ladi. Agarda naqshlar uzoq vaqt 
saqlash uchun mo‗ljallangan bo‗lsa ularni iloji boricha ochiq rang 
tuslarida bo‗yash tavsiya etiladi. Umuman olganda naqsh sirtiga iloji 
boricha quyosh nuri tushmaydigan bo‗lishi lozim. Shuningdek, nam havo 
yoki suv tegishi naqshning uzoq muddatga saqlanishi uchun jiddiy to‗siq 
bo‗lishi mumkin. Umuman olganda badiiy naqqoshlikda ana shu 
sharoitlarni hisobga olish kеrak bo‗ladi. 
Badiiy naqqoshlikda quyidagi ranglar va ularning tuslaridan kеng 
ko‗lamda foydalaniladi: 
Zangori ranglar va ularning tuslari (och zangori, zangori, to‗q 
zangori, och havo rang, havo rang, to‗q havo rang, moviy ko‗k). 
Sariq ranglar va ularning tuslari (och sariq, sariq, to‗q sariq sarqish, 
limonli sariq, kadmiyli sariq, sarg‗ish zarg‗aldoq). qizil ranglar va 
ularning tuslari (och qizil, qizil, to‗q qizil, och va to‗q qirmizi, qirmizi, 
alvon rang, och va to‗q zarg‗aldoq, zarg‗aldoq ranglar va boshqalar). 
Yashil rang va ularning turlari (och va to‗q yashil, yashil, sarqish 
yashil, to‗tyoyi (to‗taki), zaynovi (chiroyli o‗tkir rang yashil), zumrad 
rang, ko‗kish yashil. Binafsha rang va ularaning tuslari (och va to‗q 
binafsha , binafsha siyoh rang, ko‗kish binafsha qizg‗ish binafsha va shu 
kabilar). 

---

42 
Jigar ranglar va ularning tuslari (och va to‗q jigar rang, jigar rang, 
qizg‗ish va sarg‗ish jigar rang, qoramtir jigar rang va boshqalar). qora 
rang va uning tuslari (och va to‗q qora, qora och va to‗q kul rang va shu 
kabilar). 
Yuqorida ko‗rsatib o‗tilgan ranglar va ularning tuslari ko‗pincha 
badiiy naqsh koloritini belgilashda katta o‗rinni egallaydi. Shunga ko‗ra 
rang muhiti biror bir aniq rang tusi koloritiga bo‗ysundiriladi. Masalan 
jigar rang, havo rang, sarg‗ish yoki qizg‗ish ranglar muhitida ishlangan 
naqsh kompozitsiyalari shular jumlasidandir. 
16- rasm