Tasviriy san‟at kafedrasi

 
 
15 -rasm. b. Tyubiklardagi akvarel bo‗yog‗i 
Tayanch iboralar. 
Dekstrin, gliserin,
 
tuxumli tempera,
gummi arabika, shpatel
 
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar. 
1. Bo‗yoq turlari haqida tushuncha bering? 
2. Guash bo‗yog‗ining akvarel bo‗yog‗idan farqli jihatlarini ayting?
3. Naqqoshlikda badiiy bezash ishlarida qo‗llaniladigan materiallar 
haqida ma‘lumot bering ? 
4. Naqshlarni bezatishda tilla va kumush hallardan qanday foydalaniladi?
5. Qog‗oz turlari va ulardan foydalanish haqida tushuncha bering?
6. Asbob uskunar va jihozlar haqida ma‘lumot bering?

---

29 
1.5. O„simliksimon naqsh elementlari 
Naqshga 
arabcha
-tasvir va gul deb ta‘rif berilgan. Ushbu ta‘rifga 
ko‗ra naqshlar tabiatda uchrovchi o‗simlik parranda, hayvonot dunyosi va 
turli geometrik shakllarni eng sodda ko‗rinishda takrorlanib keluvchi 
tasviri ya‘ni bezakdir. O‗zbek xalq amaliy san‘atining barcha turlari, 
jumladan naqqoshlik, ganch va yog‗och o‗ymakorligi, kandakorlik 
kabilar uchun naqsh elementlarining chizilishi o‗xshash ko‗rinsada, 
bajarilishi, texnologiyasi va pardozlash usullari turlichadir.
Asosan naqshlar o‗simliksimon va geometrik, murakkab deb 
ataluvchi turlarga bo‗linib ularni ustalar tili bilan aytganda ko‗pincha 
islimiy, girih va gulli girih (aralash) kabi iboralarda ham uchraydi. 
O‗simliksimon naqshlar asosan gul novda, kurtak, barg, g‗uncha kabi 
elementlarining o‗zaro ma‘lum tartibda bog‗lanib tuzilishidan iborat.
Islimiy naqshlar tabiatdan novda elementlarining bir tomonlama 
harakatlanib o‗suvchanligini anglatish bois yuguruvchi nomiga ham ega. 
Jumladan majnuntol, chirmovuq, kabi o‗simlik elementlari aks ettirilgan 
naqshlarni kuzatar ekanmiz, ko‗z ilg‗amas jimjimali novda yo‗llari 
tabiatda bir tomonga harakatlanib chizilganligini yaqqol sezamiz.
O‗simliksimon naqshlar yakka (bir) va qo‗sh (ikki) bandli novda 
ko‗rinishlarida ishlanadi.Ularga misol qilib: ruta xoshiya, raftor, 
namoyon, mehrob, turunj, muhabbat va hakozo kabi naqsh namunalarini 
olish mumkin.
Naqsh elementlarning o‗zaro birikib borishi mutanosib bo‗g‗lanishlar 
orqali naqshning butun bir yaxlitligini tashkil etadi. Naqsh chizishni 
o‗rganishni dastlab quyidagi elementlarni chizishni mashq qilishdan 
boshlash lozim. 
Barglar, gullar, novdalar bog‗lam va sirtmoq, marg‗ula va kurtak, 
madohil, gajak va jingalak, bofta va shkufta kabi naqsh elementlarini 
chizishni o‗z o‗rnida o‗rganish maqsadga muvofiq bo‗ladi.
Odatda o‗simliksimon naqsh elementlarini chizish, ularni guruhlarga 
bo‗lib olingan holda amalga oshirilishi maqsadga muvofiq bo‗ladi. 
Masalan dastlab barg elementlarini, gul, band, marg‗ula sirtmoq 
elementlarini osondan qiyinga oddiydan, murakkab tomon chizib mashq 
qilish lozim. Chizishdan oldin daftarni chizg‗ich va qora qalam bilan 
qalamni yengil yurg‗izib sxematik kataklar ichiga naqsh elementlarini 
chizishdan boshlanadi. 
Daftarning har betiga xuddi boshlang‗ich sinflarda harflarni mashq 
qilgan kabi bitta elementni to yaxshi chiqmaguncha qayta-qayta chizib 
o‗rganiladi. Mashqlar davomida simmetriya va asimmetriyaga alohida 

---

30 
e‘tibor qaratiladi. Naqsh elementlarini chizish uchun oddiy qora qalam 
B,2B, yoki M,2M, 3M, 4M shuningdek o‗rtacha yumshoqlikdagi TM, HB 
va G harflari belgilangan qalamlardan foydalanish mumkin. 
Naqsh elementlarini chizish o‗zlashtirilib rovon chizila boshlagandan 
so‗ng, yo‗l ichidagi oddiy naqsh kompozitsiya namunalarini chizishga 
o‗tiladi.
Dastlab yo‗l ichidagi naqshlarni chizish uchun al‘bom yuzasiga 
kompozitsiyani umumiy o‗lchami olinib katakli taqsimlar qilinib 
yordamchi chiziqlar o‗tkaziladi. Mana shu yordamchi chiziqlardan 
foydalanib naqsh birma – bir joylashtirladi. Shu tariqa oddiy naqsh 
namunalarini tartib raqam bo‗yicha chiziladi
. 
Oddiy naqsh namunalaridan 1-gul bodom va 2- pechaksimon islimi, 
3- gul bargli va 4- bargli raftor islimi, 5-gul aylana va 6-mehrob islimi, 7- 
gul boftali va 8-qo‗sh mehrob islimi, 9-gul patnis gul va 10-shkuftli islimi 
naqsh kompozitsiyalarini dastlab qora qalamda so‗ngra rangda bajariladi. 
sinchiklab o‗rganib, ulardan turli naqsh kompozitsiyalar ishlash uchun 
har xil elementlarni umumlashtirib olganlar. Biz endi naqsh elementlari 
barg, gul, marg‗ula va tanob, band, marg‗ula, madohil turlari, nomlari 
bilan birgalikda ularni chizishni o‗rganamiz. 
Naqsh rang bilan jozibalidir. Naqsh elеmеntlarining ko‗zga yaqqol 
tashlanishi, naqsh va zamin yuzalarining hamohangligi va o‗ziga xos 
ramziylikni kashf etuvchi xususiyatlarini, albatta rang tuslarisiz tasavvur 
etish qiyin naqshda rang uyg‗unligiga erishish katta san‘atdir.
Rang uyg‗unligi deb ma‘lum bir yuzadagi turli ranglarning qaysi 
tomonlari bilandir o‗zaro mos kelishiga aytiladi. Rang uyg‗unligini ko‗ra 
bilish va yarata olish uchun qaysi rangni qanday rang bilan aralashtirish 
mumkin, uni qaysinisi bilan aralashtirib bo‗lmasligini, qaysi ranglar 
yonma-yon kelsa, rang uyg‗unligi paydo bo‗lishini bilish kеrak. Ranglar 
uyg‗unligi to‗g‗ri topilsa, mavjud barcha ranglarni qo‗llash imkoniyati 
keskin ortadi, san‘atkor ranglar yordamida mo‗jizalar yaratadi
Xalq ustalarining ijodiy ishlarini qaysi naqqoshlik maktabiga mansub 
ekanligini naqsh kompozitsiyasi va rang tuslari orqali tezda aniqlab olish 
mumkin. Masalan: Xorazm naqshlarida havo rang yashil tuslarni ko‗plab 
uchratish mumkin. Naqsh elеmеntlari esa spiralsimon islimiy naqshlarni 
tashkil etadi. Farg‗ona uslubi esa yashil ko‗k, qizil rang tuslarining bir oz 
to‗qroq darajada aralash uyg‗unlashuvchi bilan xaraktеrlidir. Toshkent 
naqshlari och yashil – havo rang, to‗ti yoyi hamda och jigar rang tuslarda 
tovlanadi. 

---

31 
Naqsh elеmеntlarini Ovro‗po bezakchilik tuslariga xos oltinsimon 
jigar rang koloritlarida turlash usullarini birinchi bo‗lib naqqoshlik 
san‘atiga usta Tohir To‗xtaxo‗jaev kiritgan . 
Naqqoshlikda ranglar naqsh tuzilishi va uslublariga xos ravishda 
tovlanadi. Shuningdek, naqsh ishlanadigan buyum yoki yuzaning 
maqsad-vazifalari, hajmli, balandligi va kompozitsion yеchimlari alohida 
e‘tiborga olinadi. Yangi naqsh kompozitsiyalarini tuzish jarayonlarida 
ustalar (ayniqsa bino bezaklari) masofani ranglash va pardozlash 
bosqichlarini ham hisobga oladilar. Bu esa naqshdagi rang tuslarining 
tеng tarqalishi – zamin shakl va gul elеmеntlarining oraliqlaridan yaxshi 
ko‗rinishiga sabab bo‗ladi. 
Ma'lumki naqshda har bir elеmеnt shakl va rang tuslarining o‗z 
nomlari, ramziy ma'nolari mavjud. Naqshlarni ranglash va pardozlash 
bilan ularning go‗zalligini, mazmun va ma'nolari unsiz tovushlar orqali 
ifodalanadi. Naqshlarni ranglash bosqichlarida zamin shakl, gul, novda, 
barg kabi elеmеntlar asosan bitta rang koloritiga bo‗ysungan holda 
turlanadi. Naqshni ranglash bosqichlari quyidagicha: 
Naqshning zaminini (tagini) ranglash. 
Naqshdagi shakl oralarini ranglash. 
Naqshning gullari, barglari va bandlariga rang bеrish. 
Naqshning shkufta va yo‗l chiziqlarini ranglash. 
Naqshga siyoh qalam va targ‗il bеrish. 
Naqshning oq bandlari va obisini tortish.
Naqshlarga rang bеrishda qalamda chizilgan chiziqlarni bеrkitish, 
chala bo‗yamaslikka alohida e‘tibor bеrish kеrak. Naqsh ranglari bir-biri 
bilan tutashtirilgan holda bo‗yalmasa, siyoh qalamda bеrilgan pardoz 
ko‗ngildagidek chiqmaydi. Natijada naqshning go‗zalligi va chiroyiga 
putur yеtadi. 
Naqshlarni asosan guash va akvarel bo‗yoqlari yordamida bo‗yash 
maqsadga muvofiqdir. Ranglarning xilma-xil tuslarini tayyorlashda 
guashning oq bo‗yog‗i yеtakchi vazifani o‗taydi. Naqshni bo‗yash uchun 
bo‗yoqlar chinni yoki plastmassa idishchalarda tayyorlanadi.
Ayniqsa, maxsus chiqarilgan kolеrlarni bir biriga qorishtirishda 
yog‗och kurakchalardan foydalanish tavsiya etiladi.
Bunda har bir rang tusi uchun alohida yog‗och kurakcha qo‗llaniladi. 
Bu o‗z navbatida bo‗yoqlarni ifloslanib kеtishdan saqlaydi. 
Tayyorlangan bo‗yoq judayam suyuq bo‗lsa, unda naqsh yuzasi bir 
tekisda bo‗yalmaydi. Guash bo‗yog‗ini qog‗oz sathiga qalin va quyuq 

---

32 
surtish mumkin emas. Chunki qalin bo‗yoq qavati quriganidan so‗ng , 
yorilib ko‗chib kеtadi.