Tasviriy san‟at kafedrasi

1.4. Naqqoshlikda ishlatiladigan materiallar va asbob uskunalar 
Naqqoshlikda ko‗plab matеrial va asboblar ishlatiladi. Naqsh chizish 
uchun oq qog‗oz, yumshoq qora qalam, chizg‗ich va o‗chirg‗ich, bo‗yoq 
turlaridan esa guash, akvarel, moy bo‗yoqlar, suv idish va ranglarni 
qorish uchun idishchalar zarur bo‗ladi.
Turli nomеrlardagi mo‗yqalamlar, pargor, shaffof qog‗ozi, kumush va 
tilla hal kukuni, xoka, nina, duradgorlik yelimi, bo‗r, alif, lak va 
hokazolar ishlatiladi.
Ulardan ish jarayonida qanday foydalanish tartibi bilan tanishamiz. 
Naqshlarni bo‗yash va ulardagi elementlarga pardoz bеrishda bo‗rsiq, 
suvsar va olmaxon kabi hayvonlarning mayin yungidan tayyorlangan turli 
kattalikdagi mo‗yqalamlar ishlatiladi.
Mayda qil-qalamlarni uchi ingichkaligi sababli naqshdagi nozik 
joylarni ishlashda qulaylik tug‗diradi. Naqqosh ustalar zarurat tug‗ilsa 
yirikroq mo‗yqalamlarni iplar bilan bo‗lib bog‗lagan holda kichiklashtirib 
ishlatadilar. 
 
Mo‘yqalam turlari 
Mo‗yqalam 
–naqshlarning zaminlarini, shakl yuzalarini, gul, novda 
elementlarini bo‗yashda ishlatiladi. 
Obiqalam
–naqqoshlikda obi tortish naqsh yo‗llariga suv tortish dеgаn 
ma‘noni anglatadi. Obi mo‗yqalam yakka bandli tanob chiziqlarini oq 
bo‗yoq bilan chizishda va mayda gul shakllarini ranglashda ishlatiladi.

7-rasm Mo‗yqalamlar 
 

---

21 
Pardozqalam
– gul qalam, targ‗il qalam, mayda qillik mo‗yqalam bo‗lib, 
gul novda, barg va boshqa shakllarni nozik chiziqlar bilan chizilib, targ‗il 
bеrishda ishlatiladi.
Chakma qalam
– naqshlardagi chеgаra mazmunidagi bo‗yalgan qora 
chiziqlar ustiga to‗rtko‗z chakma tomchilarini bеrishda ishlatiladi. 
Chakma qalamni cho‗pdan, uchi gugurt cho‗pidan ingichkaroq yo‗nib 
yasaladi. To‗rtko‗z chakma tomchilarini uchi to‗mtoqroq mayda 
mo‗yqalamlar yordamida qo‗ysa ham bo‗ladi. 
Mo‗yqalamlarning yaxshi saqlanishi uchun ularni ishlatib bo‗lingach 
yaxshilab yuvib qalamdоngа yoki maxsus tirgakka qo‗yiladi. 
Belcha
(shpatel) – buyum yoki naqsh chiziluvchi biron-bir sath 
yuzasini maxsus qorishma surtib silliqlashda ishlatiladi. Belchalar katta 
o‗rtacha va kichik turlardan iborat bo‗ladi. Shpatel qulayligiga qarab turli 
shakllarda bo‗ladi. Bizga ma‘lumki naqshlanadigan yuza benuqson 
bo‗lishi uchun juda aniqlikgacha silliqlanishi shart chunki har bir chiziq 
yoki bezak nafis chiqishi uchun bu narsa talab qilinadi. Buning uchun 
maxsus qorishma (shpaklyovka) tayyorlanadi va belcha vositasida yuzaga 
yoqilib tekislanadi. Shpaklyovka – yuzalarni naqshlashdan oldin sirtni 
tekislash uchun suriladigan quyuq massa. Shpaklyovka tayyorlash uchun
duradgorlik yelimi, mayda bo‗r (mel), alif moyi kеrak bo‗ladi. 

8 - rasm Shpatel (belcha)ning turlari
.
 
Qog‗ozlar
– naqqoshlikda oq chizma qog‗ozi kalka va millimеtrovka 
qog‗ozlaridan foydalaniladi. Naqsh chizishning boshlang‗ich davrlarida 
katak daftari va chizmachilik al‘bomlari zarur bo‗ladi. 

Kal‘ka
(xitoy qog‗ozi) naqsh kompozitsiya eskizlarini haqiqiy 
yuzaga tushirishda foydalanish uchun, qisqa qilib aytganda nusxa 
ko‗chirish uchun zarur bo‗ladi. Ka‘lka qog‗oziga o‗tkazilgan naqsh 
kompozitsiya chiziqlari ustidan igna bilan teshib chiqiladi, teshiklar orasi 

---

22 
bir xil uzoqlikda bo‗lishi ma‘qulroq. Yuzaga tushirish uchun esa axtaning 
(ulgu) ustidan dokaga solingan qora kukun (xoka) yurgiziladi. Shunda 
naqsh elementlari yuzaga nuqta ko‗rinishida o‗tadi. Zaminga rang 
berishda nuqtalar bo‗yoq tagida qoladi va bo‗yashga xalaqit bermaydi. 
a. b. 
9
-rasm Kal‘ka (xitoy qog‗ozi) Millimetrovka qog‗ozi
Millimetrovka yuzasiga mayda 1x1 mm o‗lchamda kataklar chizilgan 
chizma qog‗ozi ko‗rinishida bo‗ladi. Undan asosan muhandislikda texnik 
rasm va eskizlar chizishda foydalanadi.
Odatda katta naqsh eskizlarini tayyorlashda millimеtrovka qog‗ozi 
ishlatiladi. Bu kabi eskizlardan kal‘ka-shaffof (xitoy) qog‗oziga nusxa 
olinib ulgi (trafarеt) tayyorlanadi. 
Qalam va o‗chirg‗ich – naqsh chizmalarini chiroyli va ravon 
chizilishida katta ahamiyatga egа. Chizganda va o‗chirganda qog‗oz 
yuzasini titilib kеtmasligi uchun sifatli o‗rtacha yumshoqlikdagi qalam va 
o‗chirg‗ichlardan foydalanish kеrak. Titilib kеtgan qog‗oz yuzalariga 
bo‗yoq tuslarini bеrish, sifatini buzadi. Albatta chizmalarni qoralama 
eskizlar yordamida bajarib, bo‗yab pardozlash uchun toza qog‗ozga 
nusxa ko‗chirib ishlangani ma‘qul. Qalam bilan naqsh chizishda tasvirni 
aniqlik bilan chizish kеrak. 

10- rasm . Tasvirlash vositalari. 

---

23 
Sirkul (pargor) – aylanalar ishtirokidagi oddiy va murakkab 
geomеtrik naqshlarni chizishda ishlatiladi. 
Aylana-panjarasimon naqshlarni ko‗proq chizuvchi ustalarni amaliy 
san‘atdа pargori ustalar deb atashadi. 
Nina shaffof qog‗oziga chizilgan naqsh nusxalarini teshib axtalar 
tayyorlashda qo‗l keladi. 
Pista ko‗mir chala yongan yog‗och bo‗laklari bo‗lib, undan xoka 
tayyorlanadi. Xokani axta (trafarеt) ustidan yurgizib nusxa tushiriladi. 
Jilvir qog‗oz. 
Jilvir qog‗oz yog‗och buyumlarini naqshlashga 
tayyorlashda ularni silliqlash uchun ishlatiladi.

Ustidagi qum qoplamasining yirik yoki maydaligiga qarab ularning 
ham turli raqamli markalari bor. Ishlatishda yuzadagi nuqsonlarning ko‗p 
ozligi hisobga olinib ular tanlanadi. 
11 - rasm Jilvir qog‗oz 
Tilla va kumush hallar-sariq, jez va alyuminning kukunlari bo‗lib, 
ulardan yog‗och buyumlarini naqshlashda umumiy grunt vazifasida ham 
foydalaniladi. Naqshlar bunday usulda ishlanganda hallangan buyum 
ustiga to‗g‗ridan-to‗g‗ri naqsh kompozitsiyasi tushirilib siyoh-qalam 
tortiladi. Naqshning qo‗sh bandlari gul, novda va ayrim hoshiyalarni 
mana shu haldagi fonda qoldirilishi mumkin.
3
Naqshlarni bunday usulda ishlash qadimdan qo‗llanib kelinadi. Tilla 
va kumush hallarni daraxt va duradgorlik yelimlariga qorilgan. Hozirda 
ularni PVA kleyiga qorish mumkin. 


 

12 -

rasm. PVA yelimi 

3
S.S. Bulatov Rangshunoslik .Toshkent . 2009 82 b. 

---

24