Tasviriy san’at va muhandislik grafikasi” yo’nalishi 2-“T” guruh talabasi Komilova Shohida Fan: Tasviriy san’at tarixi Mavzu: Qadimgi rus san’ati

Yüklə 49,53 Kb.

tarix	22.06.2020
ölçüsü	49,53 Kb.
	#32065

qadimgi rus san'ati

O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’ta maxsus ta’lim vazirligi Navoiy davlat pedagogika institute San’atshunoslik fakulteti

“Tasviriy san’at va muhandislik grafikasi” yo’nalishi

2-“T” guruh talabasi

Komilova Shohida

Fan: Tasviriy san’at tarixi

Mavzu: Qadimgi rus san’ati

Reja:

Qadimgi rus arxitektura san’ati
Qadimgi rus musiqa san’ati
Qadimgi rus haykaltaroshlik san’ati
Qadimgi rus teatr san’ati

Antik san'at Yaroslava Mudrogo davrida va Butrusning hukmronligi uchun: bir necha davrlarda o'z ichiga oladi. Uning kelib chiqishi yaqindan turli an'analar bilan bog'liq Sharqiy Slavyan qabilalari va qurol, mebel va kiyim naqshlar va shakllari sehrli xususiyatlari va tabiat turli kuchlar timsoli ato qilindi bilan bezatilgan bo'lishi kerak. Rossiya Yevropaning sharqida, Osiyoning shimolida joylashgan davlat. Maydoni jihatdan dunyodagi eng katta (17,1 mln. kvadrat kilomеtr) mamlakat. Rossiya ko’p millatli mamlakat, iqtisodiy jihatdan juda boy davlat sifatida dunyoda o’ziga xos o’ringa ega.

Uning hududida o’rta polеolit davrida, milodgacha 100-35 ming yillar avval quyi Volga, O’rta Uralda dastlabki inson manzilgohlari paydo bo’lgan. Kеyinchalik polеolit davrida odamlar qutb doirasidan o’tib, Sibirning bir qismiga joylasha boshlagan. Miloddan avvalgi 3-2 ming yilliklarda Shimoliy Kavkazda Jеz, Ural, G’arbiy Sibir, Yuqori Volga bo’ylarida turli mеtallardan buyumlar tayyorlana boshlandi.

Dasht, o’rmon-dasht mamlakatlarida chorvachilik, daryo vodiylarida dеhqonchilik rivojlana boshlagan. Miloddan avvalgi 1-ming yillikda shahar - davlatlar, Bospor davlati, Skiflar davlati mavjud bo’lgan. Milodning III asrida Sharqdan ko’chmanchi gotlar va IV asrda xunnlar bostirib kеlgan. IV-VIII asrlarda Shimoliy Kavkazda alanlar birlashgan. 552-745-yillarda Rossiya hududining bir qismini turkiy xalqlarning qabilaviy ittifoqidan iborat Turk xoqonligi egallab turgan. VII asrning birinchi yarmida Azov bo’yida Buyuk Bulg’oriya davlati paydo bo’ldi, ammo bulg’orlar Xazar xoqonligidan mag’lubiyatga uchrab, Dunay, Volga va Kama daryolari bo’yiga kеlib joylashdi. X asrda Volga-Kama Bulg’oriya davlati paydo bo’ldi. O’rta Volga bo’yi xalqlari shu davlatga birlashdi. VI asrda Sibir, Еnisеy daryosining O’rta oqimida hozirgi xakaslarning ajdodlari hisoblangan qirg’izlar davlati, VIII asr boshlarida Uzoq Sharqda Boxay davlati hukm surdi. IX asrda esa sharqiy slavyan qabilalarining birlashuvi asosida qadimgi Rus davlati tashkil topdi.

Qadimgi rus madaniyati juda boy va rang-barang rivojlangan. Ayniqsa xalq og’zaki ijodi asosiga qurilgan ommaviy qo’shiqlar qadimdan mashhur bo’lgan. Og’zaki ijodda dеhqonlar mеhnatini aks ettirish, marosim etnik qo’shiqlar, ertaklar alohida o’rin egallagan. Qo’shiqlarda oddiy xalq hayotining turli davrdagi muhim ijtimoiy muammolari munosabati ifodalansa, dostonlarda qadimiy еposlarga xos an'analar davom ettiriladi. Shuningdеk, folklorning ko’pgina janr va turlari yozma adabiyotga ko’cha boshladi.

Ta'kidlash lozimki, qadimgi rus adabiyotining dastlabki yozma yodgorliklari XI asrning ikkinchi choragida yaratildi. Kiеv Rusi davri adabiyotining mazmuni rus xalqi va knyazligining tarixiy-siyosiy jihatdan birligi masalalari bilan bog’liq bo’lib, monumеntal tarixiy uslubi yеtakchi rol o’ynadi.

XIV asr oxiri va XV asr adabiyotida afsonaviy-tarixiy qissalar ko’plab yaratildi. Jumladan “Novgorodlik va suzdalliklar jangi haqida afsona”, Loann Novgorodskiy haqidagi afsonalarni kiritish mumkin. XV-XVI asrlar rus adabiyotida eksprеssiv-emotsional uslub yеtakchilik qildi, afsona janr va publitsistika rivojlandi. Ayniqsa Fyodor Karpov, Sеvan Pеrеsvеtov va boshqalarning publitsistik asarlarida Uyg’onish davri g’oyalari aks etgan. XVII asr adabiyoti mazmunan va janrlarning turlari jihatidan o’sdi, adabiyotda umum-bashariy jarayonlarni aks ettirish kuchaydi.

Rus adabiyotida klassitsizm barokko va o’rta asr adabiyoti an'analari bilan kurash jarayonida shakllandi. A.D.Kantеmir o’zining ijodida, V.K.Trеdiakovskiy “Rus shе’r tuzilishida yangi va qisqa usul” (1735) va “Shе’rshunoslik haqida risola” (1747) nomli asarlarida, A.M.Sumarokov ijodi va M.V. Lomonosov “Ritorika” sida adabiy janrlarning barcha asosiy turlari va ularga muvofiq stilistik normalar aniqlab, tavsiflab bеrildi.

XIX asr boshlarida V.Jukovskiy romantizm ruhida ijod qila boshladi. Romantizmning isyonkorlik yo’nalishi yosh A.S.Pushkin hamda dеkabrist-shoirlar K.Rilееv, V. Kyuxеlbеkеr, A.Bеstujеv-Marlinskiy, A.Odoеvskiy va boshqalar ijodida namoyon bo’ldi. A.Pushkin yangi rus adabiyotiga asos soldi. M.Lеrmontov uning an’analarini davom ettirdi. N.Gogol asarlari rus adabiyotida tanqidiy rеalizm uzil-kеsil qaror topganligini tasdiqladi.

Shuningdеk, XIX asrning 40-yillarida V.Bеlinskiy ilmiy-adabiy tanqidchilik asoslarini yaratdi. A.Gеrsеn, N.Chеrnishеvskiy, N.Dobrolyubov, D.Pisarеv publitsistikasi jamiyat illatlarini fosh etdi. O’sha asrning ikkinchi yarmida tanqidiy rеalizm barh urib rivojlandi. Bu ayniqsa F.Dostoеvskiy, A. Pisеmskiy, I.Turgеnеv, I.Goncharov, A.Chеxov asarlarida yaqqol ko’rindi. L.Tolstoy “Urush va tinchlik” romanida kеng qamrovli tarixiy voqеalar va insoniy taqdirlar xilma-xilligining badiiy tasviri namunasini yaratdi

XIX asr oxiri, XX asr rus adabiyotida M.Gorkiy, I.Bunin, V.Bryusov, A.Blok, N.Gumеlyov, A.Axmatova, O.Mandеlshtam, S.Еsеnin, B. Pastеrnak, V.Mayakovskiylarning ijodi yanada o’sdi. Ularning asarlarida o’sha davr jamiyatidagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy-mafkuraviy jarayonlar juda ustalik bilan fosh qilindi.

XX asrda rus adabiyoti boshqa xalqlar adabiyoti kabi kuchli mafkuraviy bosim sharoitida rivojlandi. Masalan, V.Odinsеvning “Nonning o’zi rizq-ro’z emas” romani, Y.Ovеchkinning “Rayonning oddiy kunlari” qissasi, A.Yashinning “Pishanglar” hikoyasi, P.Nilining “Shafqatsizlik” va “Sinov muddati” qissalari, S.Antonov va V.Tеndryakovning nasriy asarlarida mafkuraviy aqidalar rad qilindi, to’rachilik tanqid ostiga olindi, qishloqdagi qoloqliklar ochib tashlandi.

Ma'lumki, sobiq tuzum davrida ko’plab rus adiblari ham kuchli siyosiy-mafkuraviy tazyiqqa uchradilar. A.Soljеnitsin, V.Voynovich, B.Pastеrnak, S. Sokolov, V.Nabokov kabi adiblarning siyosiy qatag’onlar davri dahshatlarini insonlar taqdiri misolida tasvirlagan va jamiyat illatlarini fosh etgan asarlari Rossiyada nashr etilishiga ijozat bеrilmadi. Rasmiy tuzum mafkurasi qobig’iga sig’magan asarlar endilikda ommaviy tarzda nashr etilmoqda.

Rus mе’morchiligi va tasviriy san’ati ham juda rivoj topganini qayd etish lozim. Hozirgi Rossiya hududida polеolit davrida ayollarning haykallari, qush va turli jonivorlarning tasvirlari yaratilgan. Nеolit davrida yеr usti kulbalari ko’plab qurilgan, kеramika naqsh bilan bеzatilgan. IX-X asrlardan boshlab qadimgi rus shahar madaniyati rivojlana boshladi.

Ta’kidlash lozimki, X-XIII asrlarning o’rtalari qadimgi rus madaniyatining gullab-yashnagan davri hisoblanadi. Sеrhasham tosh binolar qurildi, yirik bino (ibodatxona, saroy, chеrkov) lar frеska, mozaika bilan bеzatildi, kitob miniatyurasi rivojlandi. Kiеv, Chеrnigov, Novgorod, Polotsk va boshqa shaharlarda monumеntal saborlar qurildi, mudofaa inshootlari barpo etildi.

XIII asr boshlaridan mo’g’illar istilosi tufayli rus san'ati, mе’morchiligi biroz susaygan bo’lsa-da, biroq u o’z rivojidan to’xtamadi. XIV asrda Moskvada tosh ibodatxonalarining o’ziga xos shakli-chodirsimon tomli minoralar vujudga kеla boshladi. Bularga Kolomеnskdagi Voznеsеniya chеrkovi, Vasiliy Blajеnniy ibodatxonasi va boshqalarni kiritish mumkin.

XVII asr rus tasviriy san’atida dunyoviy mazmun avj oldi, asrning o’rtalarida Orujеynaya palata mamlakatning badiiy markaziga aylandi.

Mamlakatda tasviriy san’atning portrеt janri ayniqsa kuchli rivojlandi. XVIII asrning ikkinchi yarmida D.Lеvitskiy, V.Borovikovskiy, F.Shubinlarning ijodi rus tasviriy san’atida katta ahamiyatga ega bo’ldi. Romantizm manzara janri rivojiga katta hissa qo’shdi. XIX asrning o’rtalaridan, ayniqsa, maishiy janr yuksala boshladi. Amaliy san’at badiiy uslublar ta’sirida, mе’morchilik bilan hamohanglikda rivoj topdi. Yog’och o’ymakorligi, kеramika, kashta sohasida nafis bromlar tayyorlandi.

Shuningdеk, rus musiqasi ham o’zining an’analari asosida rivoj topa bordi. Umuman, rus musiqasining sarchashmalari sharqiy slavyan qabilalarining madaniyati va turmushiga borib taqaladi. Rus qo’shiqlari mazmuni, janri, shakl va ifoda vositasiga ko’ra xilma-xil bo’lib, mеhnat, marosim, lirik, qahramonlik, hazil, raqs qo’shiqlari, chastushka, bilina va boshqalardan iborat.

X asrdan xristianlik davlat dini sifatida qabul qilingach, chеrkov xonandaligi rivojlandi, musiqa yozuvi o’zlashtirildi. XII asrda Chеrkov xonandaligida bir ovozlilik o’rniga ko’p ovozli xonandalik paydo bo’ldi. Pеtеrburg va Moskvada opеra tеatrlari paydo bo’ldi. XVIII asr oxiri, XIX asr boshlarida rus kompozitorlaridan Y.Fomin, V.Pashkеvich, D.Bortnyanskiy, A.Alyabеv, A. Vеrstovskiy, A.Varlamovlarning rus musiqasida milliy timsollarni yaratishdagi xizmatlari katta bo’ldi.

S.Prokofеv, D. Shostakovich, T.Xrеnnikov, D.Kabalеvskiy, V.Muradеli, I.Dzеrjinskiy opеralari, R.Gliеr, S. Vasilеnko, B.Astafеv, A.Krеyn balеtlari, I.Dunaеvskiy, B.Alеksandrov opеrеttalari, V.Shchеrbachеv, V.Shеbalin, G.Popov simfoniya va simfonik poemalari alohida e’tiborga loyiq bo’ldi.

Rossiya va O’zbеkiston o’rtasida musiqiy sohadagi aloqalarda ham o’ziga xos tarixiylik bor. Turli davrlarda L.Sobinov, A.Nеjdanova kabi opеra solistlari, M.Rostropovich, D.Shafran, Y.Bashmеt, L.Kogan singari xonandalar, D. Shostakovich, A.Xachaturyan, T.Xrеnnikov kabi kompozitorlar, l.Arxipova, T.Milashkina, I.Kobzon, A.Pugachyova kabi xonandalar, V.Spivakov rahbarligidagi “Moskva virtuozlari” kamеr orkеstri, Y.Svеtlanov rahbarligidagi Rossiya simfonik orkеstri, “Bolshoy tеatr” xonanda, raqqosalari O’zbеkistonda gastrolda bo’lishgan.

Ayni paytda, rus tеatri, kinosi, ma’naviy madaniyatning boshqa sohalari jiddiy rivojlanib bormoqda.

Qadimgi Rus arxitekturasi san'ati

Bu davrda katta e'tibor kabi tosh va yog'och kabi materiallar monumental grand inshootlarini qurish qaratilmoqda. afzal hut o'rnattirib, ibodatxonalar, hajm Miller mudofaa devorlari, daryolar, ko'priklar, Gridnitsa, maskanlarga va ezgu minoralar ustida ko'priklar. Tuzilmalar rang-barang, bo'yalgan murakkab tomi bor va o'yma naqshlar bilan bezatilgan bo'lishi kerak.

Qadimgi Rus san'ati Ma'bad qurilishi yangi bosqichi oladi. Tufayli Vizantiya me'mori, cherkov A xoch tuzilishini chetyrehstolpnyh foydalanib, qurish boshlanadi. Uning asosiy g'oyasi ustunlar yoki xonasida ustunlarini foydalanib bo'ylama boblarini (tokchalar) bo'linadi, deb hisoblanadi. markaziy qo'llab-quvvatlash joylashgan gumbaz joylashgan tambur va markaziy makonida u xochni hosil qilib. qurbongohning sharq tomonida binolar joylashgan bo'lishi kerak.

11-12 asrlarda qadimgi Rossiya san'at Ma'bad qurilishi jadal o'sishi bilan tavsiflanadi. Kievda - Eski Rossiya davlat san'at markazida - bu davrda, ortiq to'rt sobori, Golden Gate (shahar asosiy kirish) va taxminan sakkiz bozorlar bunyod etildi.

Bu vaqt asosiy diniy qurilish - Sankt-Sophia sobori. U o'yma va sayqallangan tosh, Majolica bilan bezatilgan, o'n ikki gumbazi, freskleri, koshinlar bilan toj bo'ladi.

Stone cherkovlar ham Chernigov (Spaso-Preobrazhensky), Polotsk va Novgorod (Ayasofya) barpo etildi.

Tasviriy san'at

bo'yashni olib keldi Nasroniylikning paydo bo'lishi bir oz boshqacha mazmun. Vizantiya san'ati qattiq odatdagi butparast slavyanlar va dunyo shod idrok qilish aniq ziddir. Vizantiya yaratish, yaqin slavyan tabiat ramziy bo'lib qadimiy rassomlarning ostida rassomlik tushunarli uslubi cho'tkasi. Icons daraxtga asosan yozish.

Qadimgi Rus san'ati fresco rasm va mozaik rivojlantirish bilan xarakterlanadi. Ushbu sohada, o'z uslubi yaratish urinishlari ham bor. Uning asarlarida Novgorod maktab yorqinligini va katta rang kontrastini foydalanish. Kiev maktab tasviriy san'at namunalari nozik sxemasidan ajratib turadi.

koshinlar va freskleri haqida raqamlar ular ko'chmas va old bor, ma'lum bir mavzu aks, va ularning semantik yuk hajmi ahamiyatini mujassam.

Amaliy san'at

qadimiy butparast pirlarining aks tasvirlar bor. oltin bilan tikilgan Yog'och idishlar, o'yma hunarmandchilik, mebel, zargarlik va mato, chuqur ramziy tasvirlar bilan yashashni. hayvonlarning rasmlari bilan bezatilgan Hoards narsalar topildi.

ramziy tasvirlar turli Ayollar zargarlik to'g'ridan-to'g'ri odat ahamiyatga ega. eşyalardaki bir yulduz, oltin zanjir marjon shaklining Kumush Ma'bad Pandantifle, munchoq, xoch, eng yaxshi nozik ish, kumush, keng bilakuzuklar va bir sherning boshi tasviri bilan qimmatbaho metall halqalar dan don bilan nuqta - u bayram kiyim kiyim boylik va Iridescence berdi.

Bu kichik plastik va tasviriy tikuvchilik yuqori darajaga etgan. Ushbu metodlarni yordamida Mahsulotlar Grand Dyuk sudida monastirlar va seminarlarda asosan tashkil etildi. rangli Silks asosan silliq yuzasiga tikuv. Kashtachilarning ko'plab noyob asarlar yaratgan dpi (san'at va hunarmandchilik), chiroyli mato kam emas.

Qadimgi rus sanʼati sharqiy slavyan kabilalari badiiy madaniyati yutuqlari asosida, qoʻshni davlatlar, ayniqsa, Vizantiya madaniyati taʼsirida shakllangan. Kiyevdagi ayoSofiya ibodatxonasi (1030–40) saqlangan. 13 gumbazli bu ibodatxona andozasida Novgorodda ham Sofiya sobori (1045–50) undan soddaroq qilib qurildi. 1036 yilga oid qoʻlyozmada Chernigovdagi Spas Preobrajeniye sobori tilga olingan. 12–13-asrlarda rus madaniyati ravnak, topdi, yirik bino (ibodatxona, monastir, saroy)lar qurildi, ular freska, mozaika bilan bezatildi, ikona sanʼati, kitob miniatyurasi yuqori darajaga koʻtarildi. 19-asrda Moskva Kremli dastlab emandan (1339), keyin oqtoshdan (1367) qurildi. 15-asr 2-yarmida markazlashgan rus davlatining tashkil topishi tufayli Moskva yirik madaniy markazga aylandi. 16-asrda bu yerda tosh ibodatxonalarning oʻziga xos shakli – chodirsimon tomli minoralar (Kolomenskoye qishlogʻidagi Vozneseniye cherkovi, Moskvadagi Vasiliy Blajenniy ibodatxonasi va boshqalar) barpo etildi. Nijniy Novgorod, Tula, Kolomna, Zaraysk, Smolensk, Serpuxovda kremllar kurildi. Turar joylarning aksariyati yogochdan ishlandi. 14-asr oxiri – 15-asr boshlarida rus rassomligi yangi pogʻonaga koʻtarildi, Moskvada Feofan Grek, Andrey Rublyov kabi atokli rassomlar ijod qildi. 15-asr oxiri va 16-asr boshida Dionisiy ibodatxona devoriga ishlagan avliyolar rasmlari bilan shuxrat qozondi. 17-asr tasviriy sanʼati dunyoviy mazmun bilan boyidi. Shim. Kavkazda toshdan xristian ibodatxonalari, keyinroq masjidlar koʻplab kurildi, metallni badiiy ishlash sanʼati yuksak darajaga kutarildi.

18-asr – 19-asrning 1-yarmida Yevropa bilan aloqa kuchayishi tufayli u yerdan koʻpgina rassomlar Rossiyaga keldi; rus rassomlari Gʻarbda taʼlim oldi. 1757 yil Peterburgda Yevropa toifasidagi badiiy akademiyaga asos solindi. Shaharsozlikka eʼtibor kuchaydi, rus meʼmorligi Gʻarbiy Yevropa uslubida rivojlandi, barokko, klassitsizm uslublari kirib keldi. Rossiya shaharlarini kayta qurishning 400 ga yaqin loyihasi ishlab chiqildi. Matvey Kazakov, Andrey Nikiforovich Voronixin, Andreyan Zaharov, Karl Rossi kabi atokli meʼmorlar yetishib chikdi. Bu davr tasviriy sanʼatida portret janri yuksaldi. 18-asrning 2-yarmida D.G.Levitskiy, V.L.Borovikovskiy, F.I.Shubinlarning ijodi rus tasviriy sanʼatida salmoqli oʻrin oldi. O.A.Kiprenskiy, V.A.Tropinin, K.P.Bryullov kabi rassomlar zamondoshlar ahvolruhiyatini zoʻr mahorat bilan ifodaladi. 19-asr oʻrtalarida maishiy janr yuksala bordi. Meʼmorlik bilan hamohang tarzda amaliy sanʼat ham rivojlandi. Yogʻoch oʻymakorligi, keramika, kashtachilik sohasida nafis buyumlar tayyorlash urf boʻldi. 19-asrning 2-yarmida yangi binokorlik materiallari (metall konstruksiyalar)dan foydalanib sanoat va transport inshootlari barpo etila boshladi, bank, kasalxona, mehmonxona, koʻp qavatli turar joylar qurilishi avj oldi. 20-asr boshlarida tasviriy sanʼat rivoj topdi: Ilya Repin, Ivan Kramskoy, Nikolay Yaroshenko, Sergey V. Ivanov kabi rassomlar jozibador asarlar yaratdilar.

1917 yil oktabr toʻntarishi sanʼat ahlini ikkiga boʻlib yubordi. Kazimir Malevich, Yevgeniy Lansere oʻzlarini "inqilob kuychisi" deb atadilar. Aleksandr Benua, Konstantin Somov kabi mashxur rassomlar esa chet ellarga bosh olib ketdilar. Sovet davrida milliy bisotni saklash haqidagi dekretlarga qaramay, faqat inqilobga xizmat qiladigan sanʼat asarlarigina saqlab qolindi, boshqalari vahshiyona yoʻq qilib tashlandi. Inkilob hamda fuqaro urushi voqealari va qahramonlarini tasvirlovchi racm va haykallar yaratish ragʻbatlantirildi. Meʼmorlar baxaybat shahar va inshootlar loyixalarini chiza boshladilar. 40-yillarning 2-yarmi va 50-yillarda Ikkinchi jahon urushida vayron boʻlgan shaharlarni qayta tiklash va yangi sanoat markazlarini barpo etishga kirishildi. Stalingrad (Volgograd), Smolensk, Kursk, Novgorod kabi shaharlar yangidan qurildi. Moskvada baland binolar (Moskva universiteti, meʼmorlar L.V.Rudnev, S.Ye.Chernishev, P.V.Abrosimov, A.F. Xryakov; mehmonxonalar), Kishloq xoʻjaligi yutuqlari koʻrgazmasi kabi mahobatli inshootlar, meʼmoriy majmualar, koʻp qavatli turar joylar barpo etiddi. Zamonaviy loyihalar asosida industrial qurilish usullaridan, yigʻma temirbeton va boshqa yangi qurilish materiallaridan foydalanishga oʻtiddi.

Rassomlikning barcha janrlari rivojlandi. Maishiy janrda A.A. Milnikov, Fyodor Reshetnikov, Arkadiy Plastov, portret janrida Martiros Saryan, Viktor Oreshnikov, karikaturada Boris Prorokov, Kukrinkslar, Vitaliy Goryayev, estampda Georgiy Vereyskiy, Yu.I.Pimenev, haykaltaroshlikda Nikolay Tomskiy, L.Ye.Kerbel, Ye.V.Vuchetich, M.K.Anikushin, teatr va kino rassomligida V. Rindin, N.Zolotaryov, E.Stenberg, rangtasvirda N. Andronov, V.Popkov, T. Salaxov jozibador asarlar yaratdilar. Keyingi yillarda ijtimoiy xayotga qiziqish kuchaydi. Xalq hunarmandchiligining yogʻochsozlik, kulolchilik, kandakorlik, sirkorlik, suyak oʻymakorligi, toshtaroshlik, kashtachilik, gilamdoʻzlik kabi turlari rivojlandi.

Musiqasi

Qadimgi rus musiqasi oʻz mazmuni, janri, shakl va ifoda vositalariga koʻra xilmaxil boʻlib, mehnat, marosim, qahramonlik, hazil va sevgi qoʻshiklaridan iborat. Xalq xorida geterofoniyata asoslangan koʻp ovozli musiqa shakli rivojlandi. Asosiy musiqa asboblari – gusli, domra, keyinchalik balalayka, gitara, garmon, bayan va boshqa Skomoroxlar sanʼati xalq ijodiga yaqin boʻlgan. 10-asr oxirida xristianlik qabul qilingach, cherkov xonandaligi rivojlandi, musiqa yozuvi oʻzlashtirildi. 17–18-asrlarda cherkov xonandaligida koʻp ovozlilik paydo boʻlishi bilan birga koʻp ovozli dunyoviy qoʻshiklar ham tarqaldi, jamiyat hayotida musiqaning roli oshdi, zamonaviy professional musiqa janrlari yaratildi. Peterburg va Moskvada opera teatrlari paydo boʻldi. Ye. Fomin, V. Pashkevich, I. Xandoshkin, D. Bortnyanskiy kabi kompozitorlar yetishib chiqdi.

19-asrning 2choragida Mixail Ivanovich Glinka rus musiqasini jahon madaniyati yutuqlari darajasiga koʻtardi. Uning anʼanalarini A. Dargomijskiy davom ettirdi. 1859 yil A. Rubinshteyn tashabbusi bilan Peterburgda Rossiya musiqa jamiyati tuzildi. Peterburg (1862) va Moskva (1866) konservatoriyalari tashkil topdi. Kompozitorlarning "Qudratli tuda" ijodiy guruhi (M.Balakirev, Aleksandr Borodin, Modest Musorgskiy, Nikolay Rimskiy-Korsakov va boshqalar)ning faoliyatida davr nafasi aks etdi. Pyotr Chaykovskiyning simfonik va kamer asarlari, opera va baletlari 19-asr jahon musiqasi rivojida muhim bosqich boʻldi. Sergey Raxmaninov, Aleksandr Skryabin ijodi 20-asr boshlariga toʻgʻri keldi. Ular ketidan yetishib chiqqan. Sergey Prokofyev, Dmitriy Shostakovich, Nikolay Myaskovskiy, Aram Xachaturyan, Tixon Xrennikov va boshqalar turli musiqiy janrlarda salmokli asarlar yaratdi. 20-asr boshlarida ijrochixonandalar Fyodor Shalyapin, Leonid Sobinov, Antonina Nejdanova, pianinochilar F. Safonov, Konstantin Igumnov, Genrikh Neygauz, skripkachi Leopold Auer, 20-asrning 2-yarmida dirijyorlar – Ariy Pazovskiy, Nikolai Golovanov, Yevgeniy Mravinskiy, Yevgeniy Svetlanov, Gennadiy Rojdestvenskiy, Samuil Samosud, pianinochilar – Emil Gilels, S. Rixter, skripkachi – David Oystrax, Leonid Kogan, Viktor Viktorovich Tretyakov, Vladimir Teodorovich Spivakov, violonchelchilar – Daniil Borisovich Shafran, Y. Rostropovich, Natalya Gutman, xonandalar – N.A. Stepanova, Yelena Vasiliyevna Obrazsova, Ivan Semyonovich Kozlovskiy, Sergey Yakovlevich Lemeshev, Vladimir Andreyevich Atlantov va boshqa mashhur boʻldilar. 20-asrning oxirgi oʻn yilliklarida Rossiya Shchedrin, Andrey Pavlovich Petrov, Boris Tishchenko, Edison Vasilievich Denisov, Sofiya Asgatovna Gubaydulina, Alfred Garriyevich Shnitke kabi kompozitorlar opera, simfoniya va vokalsimfonik janrlarda ijod qildilar. Georgiy Sviridov rus mumtoz musiqasi anʼanalarini davom ettirdi. Estrada musiqasi rivoj topdi. Mualliflik qoʻshigi deb atalgan yoʻnalish (Bulat Shalvovich Okudzhava, Aleksandr Arkadievich, Vladimir Visotskiy, Yuriy Vizbor) shuhrat qozondi. Eng mashhur estrada, jaz va rok qoʻshiqchilar orasida Iosif Davidovich Kobzon, Lyudmila Zikina, Aleksandr Borisovich Gradskiy, Alla Pugachyova, Filipp Bedrosovich Kirkorov, Yuri Mixailovich Antonov, Lev Leshchenko, Viktor Tsoy, Larisa Dolina, Valery Leontyev va boshqa bor. Ikkinchi jahon urushi yillari Leningrad konservatoriyasi Toshkentga evakuatsiya qilindi. Bu yerda uning ijrochilari hamda mahalliy ijrochilar tomonidan Dmitriy Shostakovichning "Leningradnoma" simfoniyasi ilk bor (1942 yil 22 iyun) ijro etiddi. Moskva konservatoriyasi va uning huzurida faoliyat koʻrsatgan Moskva oʻzbek opera studiyasi oʻzbek milliy opera sanʼati kadrlarini tayyorlash va ularning malakasini oshirishga katta hissa qoʻshgan.

Turli davrlarda Leonid Vitalyevich Sobinov, Antonina Nejdanova kabi opera solistlari, Lev Nikolayevich Oborin, Grigory Romanovich Ginzburg, Mstislav Rostropovich, Garri Grodberg, Daniil Shafran, Yuriy Abramovich Bashmet, Leonid Kogan singari sozandalar, Dmitriy Shostakovich, Aram Xachaturyan, Tixon Xrennikov kabi kompozitorlar, Zara Doluxanova, Irina Konstantinovna Arxipova, Tamara Andreyevna Milashkina, Iosif Davidovich Kobzon, Alla Borisovna Pugachyova singari xonandalar, Vladimir Spivakov rahbarligidagi "Moskva virtuozlari" kamer orkestri, Yevgeniy Svetlanov rahbarligidagi Rossiya simfonik orkestri, "Katta teatr" xonanda va raqqosalari va boshqa Oʻzbekistonda gastrolda bulishgan.

Teatri

Teatr sanʼati unsurlari mehnat jarayoni va diniy marosimlar, xalq oʻyinlari, bayramlar bilan bogʻliq holda yuzaga kelgan. Teatr madaniyatining dastlabki namoyandalari skomoroxlardir (ular birinchi bor 1048 yil yilnomalarda tilga olingan). 1648 yil ularning tomoshalarini cherkov taqiqlab qoʻydi (spektakllarda cherkov va hokimiyatni hajv qiluvchi koʻrinishlar boʻlgan). Skomoroxlarning anʼanalarini qoʻgʻirchoq teatri davom etgirdi.

16-asr 2-yarmida maktab teatriga asos solindi, cherkov, saroy teatrlari vujudga keldi. Rossiyada yevropacha shakldagi drama teatri 17-asr oxirida paydo boʻddi. 1703 yil qirol Petr I ning buyrugʻi bilan Moskva Qizil maydonida teatr binosi qurildi, unda tomoshalar koʻrsatildi. 18-asr boshlarida havaskorlik teatrlari, Moskva universiteti huzurida teatr tashkil etiddi. A. Sumarokov rus professional dramaturgiyasiga asos srddi, uning nazariyotchisi va amaliyotchisi boʻldi. 1776 yil Peterburgda birinchi doimiy teatr ishlay boshladi, shu teatr "asosida 1780 yil Petr teatri, 1776 yil Moskva Bolshoy teatri (Katta teatr), 1824 yil Maliy teatr (Kichik teatr) tashkil topdi. 1832 yil Peterburgda Aleksandr (hozirgi Pushkin nomidagi) teatr binosi kurildi. 18-asr oxiri – 19-asr boshlarida krepostnoy teatrlari keng yoyildi.

1812 yil Vatan urushidan keyin rus sahnasida William Shakespeare, Friedrich Shiller, Denis Fonvizin, Vasiliy Kapnist, Ivan Krilov, Vladislav Ozerov asarlari koʻrsatildi. Koʻngilochar tarjima asarlarini Aleksandr Griboyedov, Nikolay Gogol, Aleksandr Pushkin, Aleksandr Ostrovskiy pyesalari siqib chiqardi. Glikeriya Fedotova, Aleksandr Yujin, Vladimir Davidov kabi aktyorlar sahna madaniyatini yuqrri koʻtardilar. 1898 yil Konstantin Stanislavskiy bilan Vladimir Nemirovich-Danchenko tomonidan Moskva Badiiy teatri tashkil etildi. 20-asr boshlarida Moskva va Peterburgda bir qator yangi teatrlar, tajriba teatr studiyalari, viloyatlarda turli yoʻnalishdagi teatrlar ish boshladi. 20-yillar oxiri – 30-yillar boshlarida ishchi yoshlar teatrlari ommalashdi. Koʻpchiligi havaskor va yarim professional jamoalardan iborat boʻlgan bu teatrlar keyinchalik professional teatrlarga negiz boʻldi. Ayniqsa, 30-yillar sahnasida inqilobiytarixiy pyesalar ustunlik qildi. Ikkinchi jahon urushi yillarida koʻpgina teatrlar sharqqa koʻchirildi, front teatrlari va artistlar brigadalari tashkil etildi. Urushdan keyingi yillarda teatr sanʼatining rivoji notekis va ziddiyatli boʻldi. Bu sohaga hokimiyatning aralashuvi koʻpgina teatr jamoalari, ayrim sanʼat arboblari va aktyorlar ijodiga asoratli taʼsir qildi.

50-yillar oxiri – 80-yillarda rus mumtoz adabiyoti va dramaturgiyasi asarlarini yangicha talqin qiluvchi spektakllar paydo boʻddi. Fyodor Dostoyevskiy, Lev Tolstoy, Anton Chexov, Jan Molyer pyesalari bilan bir qatorda Boris Vasilyev, Fyodor Abramov, Vasiliy Shukshin, Vladimir Voynovich kissalari sahnalashtirildi. 80-yillarda teatrlarning faoliyat sharoiti tubdan oʻzgardi, senzura bekor qilindi, spektakllarning rahbar organlar tomonidan "qabul kilinishi" barham topdi. Yuriy Lyubimov, Georgiy Tovstonogov, Leonid Xeyfets, Ruben Simonov, Pavel Xomskiy, Yuriy Yeryomin kabi rejissyorlar tarixiy va zamonaviy mavzulardagi asarlarni zoʻr mahorat bilan sahnalashtirdilar, aktyorlardan – Yuliya Borisova, Kirill Lavrov, Innokentiy Smoktunovskiy, Mixail Ulyanov va boshqa teatr taraqqiyotiga muhim hissa qoʻshdilar. Rossiyada opera va balet sanʼati, shuningdek, qoʻgʻirchoq teatri, sirk sanʼati ham rivojlangan. Yuqorida sanab oʻtilgan teatrlardan tashqari Moskvada Yevgeniy Vaxtangov nomidagi, Mossovet nomidagi, Sankt-Peterburgda V. Komissarjevskaya nomidagi teatr, Arkadiy Raykin nomidagi satira teatri, Moskvada Sergey Obrazsov nomidagi qoʻgʻirchoq teatri, "Kreml baleti" teatri va boshqa teatrlar mashxur. Teatr uchun kadrlar Rossiya teatr sanʼati akademiyasi, Boris Shchukin nomidagi, Mixail Shchepkin nomidagi teatr bilim yurtlari, teatr badiiytexnika bilim yurti, sirk va estrada sanʼati bilim yurti va boshqa oʻquv yurtlarida tayyorlanadi.

Qadimgi rus san`ati, me`morchilik, tasviriy san`at, haykaltaroshlik turlari

Sharqiy Yevropa san`ati. qadimgi rus san`ati.

Kiyev Rusi tashkil topgan davrdan boshlab (X asr) O`rta asr munosabatlari va badiiy mafkura prinsiplari inqirozga yuz tutgan davrgacha (XVI asr) bo`lgan Rossiya tarixidagi davrga ”Qadimgi Rus” san`ati deyiladi.

Qadimgi Rus san`ati bevosita o`sha davrlarda yashagan boshqa xalqlarning madaniyati va san`atining ta`siri ostida rivojlandi.

Qadimgi Rus feodal munosabatlarining boshqa mamlakatlarnikidan farqi shundaki, u quldorlik davrini boshidan kechiradi. Shu sababli uning san`ati tabiat bilan uyg`unlashgan, me`morchilikdagi binolar, qasrlarmi yoki ibodatxonalarmi boshqalarnikidan farq qiladi. Me`morchilikning asosiy materiallari yog`och, loy edi. Shu sababli bizgacha yetib kelgan namunalari juda ozchilikni tashkil qiladi.

Haykaltaroshlik keng yoyilmagan. Bu davrda asosan amaliy san`at rivojlangan.

Kiyev rusi san`ati.

Sharqiy slavyanlarda birinchi ming yillik o`rtalarida paydo bo`la boshlagan feodal munosabatlar VIII-IX asrlarga kelib o`z shakllanishini nihoyasiga yetkazdi. X asr Kiyev Rusi davlatining tashkil topishi shu davrning eng muhim voqeasi bo`ldi. Xristian dini rasmiy davlat dini, deb qabul qilindi. Bu esa o`z navbatida Vizantiya bilan aloqalarni kuchaytirdi. Bolgar olimlari topgan - Kirill va Mifodiy kashf qilgan yozuv alfaviti rus yozuvining asosini tashkil qildi va hozirgi davrgacha unga xizmat qilmoqda. Vizantiyada yaratilgan san`at ikonografiya ham din ta`siri ostida me`morchilik bilan birgalikda Rus davlatiga kirib keldi. Dastlabki davrlarda Vizantiyadan ustalar chaqirildi, bular me`mor, haykaltarosh va rassomlar edi.

X-XI asrlarda Kiyev Rusi san`at va madaniyat sohasida haqiqiy gullash davrini boshidan kechirdi. Bu davrga kelib u Yevropada ko`zga ko`ringan davlatlardan biri bo`ldi.

Bu davrning eng muhim arxitektura yodgorligi Kiyevdagi Avliyo Sofiya (”Svetaya Sofiya”) sobori Kiyev Rusining bosh ibodatxonasi bo`ldi. U davlatning kuch-qudrati va yagonaligini tarannum etar edi. Binoning ichkari qismi devoriy suratlar bilan bezalgan.

Kiyev Rusida ikona san`ati va kitob bezagi bilan bog`liq bo`lgan miniatyura san`ati keng rivojlandi.

XIII-XV asrlarda mavjud bo`lgan rangtasvir asarlari asosan devoriy suratlar bo`lib, o`sha davrda ijod qilgan rassomlar mahoratidan dalolat berib turadi.

XIV asr. Novgorod monumental rangtasvirlaridagi yorqin shaxslardan biri bu o`sha davrda Vizantiyadan Rusga kelib ijod qilgan musavvir Feofan Grekdir. U Vizantiya tasviriy san`ati an`analarini yaxshi, chuqur egallagan holda, Rus san`atidagi izlanishlar bilan uyg`unlashtirishga erishdi. Feofan Grek asarlaridan bizgacha juda kam namunalari yetib kelgan. Uning Novgoroddagi Stas-Preobrajenskiy soboridagi devoriy suratlari mashhurdir. Feofan Grek keyingi Rus san`ati taraqqiyotida muhim rol o`ynadi. 1147 yilda Moskva shahriga asos solindi. U dastlab kichik bir knyazlikning markazi bo`ldi, atrofi jarlik bo`lib yog`och devorlar bilan o`ralgan tepalikda joylashgan edi. Moskva me`morchiligining namunalari unchalik ko`p saqlanmagan. Saqlanganlarining aksariyati XIV asr ikkinchi yarmi va XV asrga taalluqlidir. Me`morchilik yodgorliklari asosan shahar chekkalarida saqlanib qolgan .

Tasviriy san`at namunalari ko`proq miniatyura, ikona va devoriy suratlar tarzida uncha ko`p bo`lmagan miqdorda bizgacha yetib kelgan. Adabiy manbalarda ham shahar ibodatxonalari hamda qasrlar devoriy suratlar bilan bezatilganligi haqida ma`lumotlar bor. Moskva tasviriy san`atitaraqqiyotida rassom Feofan Grek muhim o`rin egallaydi. U taxminan 1395 yilda, devoriy surat va ikonalar ishladi. Blagoveshenskiy sobori ikonastasining ikkinchi yarmi uning qalamiga mansubdir. Bu yerda uning shogirdlari ham ishlaganlar. Ular orasida qadimiy Rus rassomi Andrey Rublevning nomini ham uchratamiz.

Bu sobordagi ikona va suratlar Andrey Rublev ijodining ilk namunalari hisoblanadi. Shu asarlarda A.Rublev ijodining o`ziga xos xususiyatlari sezilib turadi. Bular orasida ”Cho`qintirish” kompozitsiyasi, ”Iyerusalimga qochish” asarlari diqqatga sazovordir.

A.Rublevning muhim asarlaridan biri Vladimirdagi Uspenkiy soboriga ishlangan devoriy suratdir. ”Taqvodorlarning jamiyatga yurishi” surati bular ichida alohida ahamiyatga ega bo`lib, A.Rublevning yuksak mahorati va g`oyaviy pozitsiyasini namoyon etadi. Zvenegoroddan topilgan Spas surati va Arxangel Mixal ikonasi ham uning ijodiga mansubdir. Rassomning eng mashhur asari Troitsk soboriga ishlangan ”Uch farishta” surati hisoblanadi. O`ozir bu surat Tretyakov galereyasida saqlanadi. Bu ikona injilda tasvirlangan voqealarga bag`ishlangan. Bu asarda diniy obrazlar orqali insoniy poklik, poetik ruh tasvirlanadi.

A.Rublev ijodi shu davrdagi Moskva tasviriy san`atidagina muhim o`rin egallab qolmay, balki o`zidan keyingi tasviriy san`atga ham ijobiy ta`sir ko`rsatdi.

XVI asr boshlariga kelib Moskva me`morchiligidagi shakllanish deyarli tugagan. Bu Ivan III hukmronlichi davriga to`g`ri keldi. Bu me`morchilik obidalarini yaratishda Italiyaning me`morchilik an`anasi rus madaniy hayotiga kirib kela boshlagani ko`zga tashlanadi. Qrimdagi ”Uspenskiy” sobori ziynatida ana shu tasvir yaqqol seziladi.

Feodal munosabatlarning kuchayib borishi natijasida dehqonlarning qashshoqligi va qaramligi ortib borib XVII asrga kelib krepostnoylik qaramligiga aylanadi. Bu paytlarga kelib xalq g`alayonlari kuchaydi. Ivan Bolotnikov boshchiligidagi qo`zg`olon, Minin va Pojarskiy boshchiligidagi qo`zg`olon shular jumlasidandir. Ayniqsa Stepan Razin boshchiligidagi qo`zg`olon jamiyat hayotining barcha jabhalariga jiddiy ta`sir etdi .

XVII asrda Moskva badiiy markazga aylandi. Rassom, hunarmand, amaliy san`at ustalari guruhi ”Qurol-yarog` palatasi” atrofida birlashdilar. U yerda chet ellik ustalar ham ishlar edilar.

Bu ustaxona podsho saroyiga yaqin joylashgan bo`lib, asosan podsho saroyi, podsho oilasi, cherkov va zadogon savdogarlar buyurtmasini bajarar edi. Mana shu ustaxonalarda samarali ijod qilgan rassomlardan biri Simon Ushakov edi. Rassomning qarashlari uning uncha katta bo`lmagan ”Ikona san`atini sevuvchilarga maslahat” risolasida o`z ifodasini topdi.

Qadimgi rus san`ati, me`morchilik, tasviriy san`at, haykaltaroshlik turlari

Sharqiy Yevropa san`ati. qadimgi rus san`ati.

Qadimgi Rus san`ati bevosita o`sha davrlarda yashagan boshqa xalqlarning madaniyati va san`atining ta`siri ostida rivojlandi.

Haykaltaroshlik keng yoyilmagan. Bu davrda asosan amaliy san`at rivojlangan.

X-XI asrlarda Kiyev Rusi san`at va madaniyat sohasida haqiqiy gullash davrini boshidan kechirdi. Bu davrga kelib u Yevropada ko`zga ko`ringan davlatlardan biri bo`ldi.

Kiyev Rusida ikona san`ati va kitob bezagi bilan bog`liq bo`lgan miniatyura san`ati keng rivojlandi.

XIII-XV asrlarda mavjud bo`lgan rangtasvir asarlari asosan devoriy suratlar bo`lib, o`sha davrda ijod qilgan rassomlar mahoratidan dalolat berib turadi.

A.Rublev ijodi shu davrdagi Moskva tasviriy san`atidagina muhim o`rin egallab qolmay, balki o`zidan keyingi tasviriy san`atga ham ijobiy ta`sir ko`rsatdi.

XVII asrda Moskva badiiy markazga aylandi. Rassom, hunarmand, amaliy san`at ustalari guruhi ”Qurol-yarog` palatasi” atrofida birlashdilar. U yerda chet ellik ustalar ham ishlar edilar.

Rus san`atining keyingi rivojlanishi XVIII asr boshlaridagi Pyotr I reformalari bilan uzviy bog`liqdir. Pyotr I rus san`ati va madaniyatini ko`tarish uchun haqiqiy jonbozlik ko`rsatdi. Shu davrda Pyotr I Peterburg shahriga asos soldi. Shahar qurilishi uchun chekkadan ko`plab me`mor, quruvchi-injenerlar, rassomlar jalb etildi. Shu bilan birga milliy san`atkorlarni tayyorlash muhim vazifalar qatoriga qo`yildi. Qobiliyatli rus yoshlari chet ellarga o`qishga yuborildi, ularga shaxsiy homiylik qilindi. Bu esa rus badiiy maktabining rivojlanishiga samarali ta`sir ko`rsatdi. Bu davrda yetakchi o`rinni me`morchilik san`ati egalladi. Uning tur va janrlari kengaydi, yangi tiplari, jumladan teatr, kutubxona, saroylar, o`quv dargohlari, maydon va bog`-parklar vujudga keldi. Haykaltaroshlik borasida katta yutuqlarga erishildi. Bu o`rinda Pyotr I ga o`rnatgan yodgorlik, “Mis Chavandoz”, V.Kozlovskiyning “Samson”, A.Suvorov haykali F.I.Shubinning portretlari, Martosning “Minin va Pojarskiy” haykallarini eslab o`tish mumkin. Bu asarlar Yevropa klassik san`atining an`analarini chuqur egallagan, uni yangi davr mazmuni bilan to`ldira olgan yetuk ijodkorlar mavjudligidan, rus san`atining ilg`or vakillari Yevropa san`ati bilan uzviy bog`liqligi va aloqadorligidan dalolat beradi. Bu davrda rangtasvir sohasida ham sezilarli rivojlanish bo`ldi. Portretchi rassom I.N.Nikitin, A.G.Antropov, I.P.Argunov, F.S.Rokotov, D.G.Levitskiy, V.L.Borovikovskiylar rus realistik rangtasvirining rivojiga samarali ta`sir ko`rsatdilar. Shu davr ijodkorlari san`at tarixida birinchi bo`lib, xalqning ulug`vorligini to`laqonli, ko`p figurali kompozitsiyalar orqali yoritib, o`z davrining haqiqiy obrazli panoramasini yaratishdi. Portret, maishiy, tarixiy va manzara janrlarida yaratilgan asarlar yuksak mahorat bilan ishlanganligi, o`zining chuqur psixologizmi, kompozitsion tugalligi va mazmundorligi bilan hamon kishilarga estetik va ma`naviy ozuqa baxsh etib kelmoqda. XIX asr rus san`ati taraqqiyotidagi dastlabki bosqich bevosita 1812 yil Vatan urushi bilan bog`liqdir. Urushning rus xalqi uchun g`alaba bilan tugallanishi milliy g`ururning o`sishi, insonga nisbatan yangi munosabat, hurmat bilan qarashning paydo bo`lishiga olib keldi, hamon hukm surayotgan krepostnoy tuzumining jamiyat taraqqiyotiga to`siq ekanligini aniqroq ko`rsatib berdi. Rossiyaning ilg`or kishilari bu tuzumning bekor qilinishini talab qilib, Chor Samoderjaviyasiga qarshi kurash boshladilar. Bu kurash bo`lib o`tgan Dekabristlar qo`zg`olonida yaqqol namoyon bo`ldi. Ijtimoiy hayotdagi kayfiyatlar san`at va adabiyotga o`z ta`sirini o`tkaza boshladi. San`atkorlar inson qadr-qimmatini ulug`lovchi asarlar yaratishga alohida e`tibor bera boshladilar. Insoniy burch, vatanparvarlik mavzularida asarlar yaratdilar. San`atkorlar o`z asarlarida ommani tarbiyalash, ular orasida ma`rifat tarqatishga harakat qildilar. Bu davrning ilg`or vakillari portret ustasi O.A.Kiprenskiy, V.A.Tropinin, A.G.Venitsianovlar edi. Ular hayotni jon dili bilan sevuvchi inson obrazlarini yaratdilar; hayotni to`laqonli tasvirlab, inson va tabiat uyg`unligini kuyladilar. Insonlarning mehnatsevarligini, ichki go`zalligini uning jasurligini o`z asarlarida ko`rsatdilar. Bu rassomlar mohir pedagog sifatida ham mashhurdirlar. XIX asrdan boshlab, rassomlar qaysi mavzuga murojaat qilishmasin, qaysi janrda asar yaratishmasin, dastlab o`z zamondoshlarining his-tuyg`u, fikr va o`ylarini ifodalashga, davrning dolzarb masalalarini xalq orasiga yoyishga harakat qildilar. Bu o`rinda K.P.Bryullovning “Pompeyning so`nggi kuni”, A.A.Ivanovning “Isoning xalqqa ko`rinishi” kabi polotnolari xarakterlidir. “Pompeyning so`nggi kuni”da rassom o`tmish voqeasini tasvirlash bilan chegaralanmaydi, balki shu fakt asosida o`sha davr uchun zarur bo`lgan ahloq, burch masalalarini kuylaydi. Rassom odamiylik va xudbinlikni qarama-qarshi qo`yar ekan, shu bilan birga insoniylikni hamma narsadan yuksak qo`yadi. Bu hol odamlarning hatti-harakati, hissiy kechinmalaridan yaqqol ko`rinadi. Bryullov oliyjanoblikni, insoniylikni ulug`laydi, inson manfaatini shaxsiy manfaatdan yuqori qo`yadi. A.Ivanovning “Isoning xalqqa ko`rinishi” asari diniy mavzuda orqali bo`lsa ham, rassomning xalq hayoti masalalari to`g`risidagi fikr-o`ylari unda yetakchi o`rinni egallaydi va natijada asar davr mazmuni va kayfiyatini aks ettiruvchi realistik asar darajasiga ko`tariladi. Xalqning haqiqatga, ozodlikka bo`lgan intilishi va ichki kechinmalari bu asar mazmunini tashkil etadi.

Rus rangtasvirida yaratilgan bu asarlar keyingi rassomlar tomonidan yana rivojlantirildi, mavzulari kengaytirildi.

Bu davr tasviriy san`at taraqqiyoti va xarakteri bevosita rus revolyutsion harakati bilan chambarchas bog`liqdir. Rassom va haykaltaroshlar o`z ijodlarida bevosita revolyutsion demokratlar V.G.Belinskiy, N.G.Chernishevskiy, N.A.Dobrolyubovlarning g`oyaviy-estetik prinsiplariga murojaat qildilar. San`atkorlar o`z ijodlarida xalq hayotining mohiyatini ochib berishga, xalqning buyuk qudratini kuylashga harakat qildilar. Inson huquqini paymol etuvchilarga qarshi isyon ko`tardilar, ijtimoiy tuzum kirdikorlarini fosh etdilar. San`atda sodir bo`lgan bu xususiyatlar rangtasvirning maishiy va portret janrlarida yaqqol namoyon bo`ldi. Bu sohada yetuk, g`oyaviy pishiq asarlar yaratildi. San`atda sodir bo`lgan bu yo`nalishlarning ravnaqi bevosita XIX asrning II yarmida tashkil etilgan “ko`chma ko`rgazmalar birodarligi” birlashmasining faoliyati bilan bog`liqdir. Unda mashhur rus tanqidchisi V.A.Stasov hamda san`at homiysi P.M.Tretyakovlarning roli katta bo`ldi. “Ko`chma ko`rgazmalar birodarligi” o`z tevaragiga ilg`or san`atkorlarni birlashtirdi, xalq hayotini aks ettiradigan realistik san`atni rivojlantirish va targ`ib etishni o`zining asosiy maqsadi deb bildi. Bu birlashmaga a`zo bo`lgan, uning g`oyaviy platformasini tan olgan va ko`rgazmalarida qatnashgan rassomlar “sayyor rassomlar” deb nomlandilar. Bularning yo`lboshchisi va tashkilotchilaridan biri Ivan Nikiforovich Kramskoydir. U portretchi san`atkor sifatida taniqli bo`lib, uning asarlari o`zining chuqur psixologizmi bilan ajralib turadi. Uning ko`pgina portretlari chuqur talqin etiladi, ya`ni tasvirlanayotgan obraz biron-bir narsa bilan shug`ullanayotgan paytda, tevarak-atrof ko`rinishi bilan bog`liq tarzda tasvirlanadi. Ayniqsa, uning “Nekrasov”, “Notanish ayol” asarlari juda mashhurdir.

“Sayyor rassomlar” a`zosi, taniqli rassomlardan biri V.G.Perovdir. U o`zining butun ijodiy faoliyatida xalq hayotini tasvirlashga, mavjud tuzum kamchiliklarini ochib tashlashga intildi. Uning bu intilishlari “Uchovlon”, “Marhumni kuzatish”, “Chegaradagi mayxona” kabi qator asarlarida o`z ifodasini topgan. XIX asrning II yarmidan boshlab rus badiiy hayotida faol ishtirok eta boshlagan buyuk rus rassomi I.YE.Repin o`zining butun umrini rus san`atining ravnaqiga bag`ishladi. Repin tarixiy, maishiy va portret janrlarida samarali mehnat qilgan. Uning asarlari o`zining chuqur psixologizmi, badiiy tilining soddaligi va tushunarliligi hamda yuksak professional mahoratda ishlanganligi bilan kishini hayratlantiradi. U yirik, ko`p figurali asarlar yaratdi, “Kursk guberniyasidagi yurish”, “Zaporojyeliklar maktubi”, “Volgadagi burlaklar”, “Ivan Grozniy va uning o`g`li Ivan”, “Kutmagan edilar” kabi buyuk asar shular jumlasidandir. Shu bilan birga u mashhur zamondoshlarining portretlari galereyaisni ham yaratib qoldirdi. Bular ichida M.P.Musorgskiy, M.V.Glinka, L.N.Tolstoy, A.M.Gorkiy, V.V.Stasov portretlari diqqatga sazovordir. XIX asrning ikkinchi yarmida samarali ijod qilgan V.M.Vasnetsov o`z ijodida xalq doston va ertaklardan olingan syujetlar asosida asarlar yaratdi. Uning “Pahlavonlar”, “Alyonushka”, “Bo`ri mingan shahzoda”, “Kanizey podsho huzurida”, “Uyqudagi malika”, “Uchar gilam” asarlari mashhurdir. Bu asarlarda xalqning baxt-saodat va adolat haqidagi orzu-umidlari kuylanadi. Bu davr dunyoga mashhur yirik san`atkorlarni yetkazib berdi. Ular ichida portret ustalari V.A.Serov, K.Korovin, K.Makovskiy, buyuk rus tarixiy janrchisi V.I.Surikov, N.A.Yaroshenko, I.M.Pryanishnikov, teatr rassomi M.A.Vrubel, N.A.Kasatkin, A.YE.Arxipov.

Bu davrda haqiqiy rus milliy manzara rangtasviri maydonga keldi. Manzarachi rassomlar rus o`lkasining go`zalligi, bepoyonligini ko`rsatish orqali kishilarda vatanparvarlik hislarini o`stirishga, oddiy tabiat ko`rinishidagi go`zallikni to`laqonli ifodalashga harakat qildilar. Tabiatning turli holatlarini real tasvirladilar. A.K.Savrasov ana shunday birinchi rassomlardandir. Uning “Qora qarg`alar uchib kelishdi” deb nomlangan suratida qish qaytishi, tabiatning jonlanishi tushunarli va jonli talqin etilgan. Shu davrda yashagan I.I.Shishkin, F.A.Vasilyev, V.D.Polenov kabi rassomlar ham rus manzara tasviri namunalarini yaratib qoldirdilar. Shu davrda yashab ijod etgan yirik rus rassomi I.P.Levitanning mavzusi ham rus tabiatini kuylashga qaratilgan. U o`z asarlarida tabiat go`zalligi va ulug`vorligini ko`rsatish bilan birga, asarlarida davr kishilarining ruhi ifodalashga, o`zining hayot to`g`risidagi falsafiy fikrlarini bayon etishga harakat qildi. Uning “Vladimirka”, “Qabr ustida”, “Mangu sukunat” kabi asarlari shular jumlasidandir.

Adabiyotlar:

1. Ilina «Istoriya russkogo iskusstva», M. 1979 y.

(34-76)

2. A.D.Chegodeyev, M.V.Alpatov «Vsemirnaya istoriya iskusstva», T-4 M.1949

3. M.V.Alpatov «Russkoye iskusstvo XVIII-XIX vekov». M. 1958 y. T-2 (22-45)

Yüklə 49,53 Kb.

Dostları ilə paylaş: