Tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy

 
3. Kichik maktab yoshidagi bolalar muloqoti
. 
Bola endi maktab yoshiga yetganda ularning bir-birlariga nisbatan 
munosabatlari yangicha mazmun kasb etadi. Bola ilgari ota-onasi, guruhdagi 
tengdoshlari, tarbiyachi bilan muloqotda bo‘lgan bo‘lsa, endi maktab o‘qituvchisi, 
sinf rahbari bilan ham muloqotda bo‘ladi. Bolalarda bo‘ davrda mas’uliyat hissi 
shakllanadi. 
Bolalar nutqining o‘sishida ularning maktabda o‘qishi katta rol o‘ynaydi. 
Bola maktabgacha yoshda o‘ylamasdan gapiradi, maktabda esa bola 
gaplashayotgan til o‘qitiladigan va o‘rganiladigan ilm bo‘lib qoladi. Grammatikani 
o‘qib o‘rganish jarayonida bola nutqining fonetik jihati to‘g‘ri bo‘lib boradi, 
nutqning sintaksis to‘zilishi takomillashadi. Maktabda o‘qitilayotgan hamma 
fanlarni o‘rganish jarayonida o‘quvchi nutqining lug‘ati boyiydi, so‘zlarning 
mazmuni chuqurlashadi va kengayadi. Bolalarning yozma nutqni egallashlari ular
nutqining o‘sishida muhim bosqich bo‘ladi. Bola o‘z fikrlarini yozma nutqda 
bayon qilishga harakat qiladi. O‘quvchi o‘qituvchining topshirig‘iga binoan yozma 
ishlar bajarayotganda o‘zining shu ishiga baho berilishini, o‘z fikrining qanday til 
bilan bayon qilinganiga qarab baho berilishini oldindan bilib turadi. O‘quvchi 

---

50 
maktabda berilgan topshiriqni tayyorlash vaqtida shu topshiriqni o‘ziga - o‘zi 
gapirib berishni mashq qilib turishi o‘quvchi nutqining o‘sishiga katta ta’sir qiladi. 
Bolalar nutqining o‘sishida o‘qituvchining nutqi katta rol o‘ynaydi, chunki uning 
nutqi o‘quvchilar uchun namunali nutq hisoblanadi. Shuning uchun o‘qituvchi o‘z 
nutqini takomillashtirish ustida ishlashi kerak. Maktabda bolalarda eng avvalo faol 
ishlatiladigan so‘zlarning miqdori oshadi. Yozma nutqni, o‘qish va yozishni 
o‘zlashtirish o‘quvchi hayotida hosil qilingan malaka hisoblanadi. Kichik maktab 
yoshidagi bolalar tovushlarni bir-biriga qushish orqali so‘z to‘zish malakasini 
egallab olgach, ba’zida matn mazmunini noto‘g‘ri tushunadilar. Unga 
o‘quvchilarning so‘z boyligining kamligi yoki asosiy fikrni ajrata bilmasligi sabab 
bo‘ladi. Shu munosabat bilan o‘qituvchi oldida bolalarda lug‘at boyligini oshirish 
va ularni o‘qigan narsalari yuzasidan mustaqil reja to‘zishga barvaqtroq o‘rgatish 
vazifasi turadi. Yozuv darslarida bola harf va so‘zlarni yozishda katta qiyinchiliqka 
duch keladi. Dastlab bola bo‘tun e’tiborini yozish texnikasiga va o‘tirish qoidasiga 
rioya qilishga qaratadi. Avval bolaning yozma nutqi uning og‘zaki nutqi orqali 
belgilanadi, ya’ni u so‘zni qanday talaffo‘z etsa shunday yozadi. Bo‘ davrda bola 
bilan ovoz chiqarib aytish bo‘yicha muntazam mashqlar o‘tkazish uning imlo 
qoidalarini muvaffaqiyatli o‘zlashtirishida katta ahamiyatga ega. Yozma nutqda 
imo-ishora, ohangdan foydanilmaydi, bolalarning yozma nutqlari ularning og‘zaki 
nutqiga qaraganda ancha bo‘sh bo‘ladi. Bolalar nutqi kattalar nutqi ta’sirida o‘sadi. 
Shuning uchun pedagoglar bolalarga kichik maktab yoshidan boshlab og‘zaki va 
yozma nutqni o‘stirish bilan birga нutq madaнiyatiнi ham o‘rgatib borishlari zarur.