TəBİƏTDƏN İSTİfadəNİN İQTİsadi VƏ ekoloji problemləRİ

Cədvəl 1.4 
REGİONLAR 
Kəşf olunmuş ehtiyat 
Trln. m
3
 
% 
MDB 
56.0 
32.0 
Avropa 
6.0 
3.4 
Asiya 
82.5 
47.2 
Afrika 
13.0 
7.4 
Şm.Amerika 
7.0 
4.0 
Latın Amerikası 
7.5 
4.3 
Avstraliya və Okeaniya 
3.0 
1.7 
Dünya üzrə 
175.0 
100.0 
 
 
Kəşf olunmuş təbii qazın ölkələr üzrə təminatı da müxtəlifdir. Ehtiyatına görə 
10  qabaqcıl  ölkədən  Rusiya  (48.1),  İran  (26.7),  Qətər  (25.8),  Səudiyyə  Ərəbistanı 
(6.7),  BƏƏ.  (6.1),  ABŞ  (5.2),  Nigeriya  (5.0),  Əlcəzair  (4.5),  Venesuela  (4.2),  İraq 
(3.1)  trln.  m
3
  daha  çox  fərqlənir.  Təbii  qazın  ən  iri  yataqları  ölkələr  üzrə  aşağıdakı 
kimidir:  Rusiyada  Qərbi  Sibir  regionu  üzrə,  Urenqoy,  Yamburq,  Bovanen, 
Zapolyarnı,  Medvejye,  Xarasov,  Volqa-Ural  regionunda  Orenburq  yatağı,  Qətərdə 
Mesopotamiya  regionunda  Qətər-Nord,  İranın  Mesopotamiya  regionunda  Kanqan, 
Pars,  Pazenun,  Murqab  regionunda  Xangirən  yataqları,  Qazaxıstanın  Xəzərsahili 
regionunda Qaraçağanaq, Türkmənistanın Amudərya  regionunda Damudabad  yatağı 
və s. 
 
Getdikcə  istifadəsi  artan  enerjidaşıyıcısı  uranın  coğrafi  yayılması  daha 
müxtəlifdir.  Yer  qabığında  uranın  yayılması  çox  genişdir.  Dünyanın  45-dən  çox 
ölkəsində  uranın  kəşf  olunmuş  ehtiyatları  vardır.  Avstraliya  İttifaqı  kəşf  olunmuş 
uran  ehtiyatına  görə  fərqlənir.  Qazaxıstan  və  Kanada  ərazisində  də  uranın  böyük 
ehtiyatı  aşkar  edilmişdir.  Bu  hər  üç  ölkədə  olan  uranın  ümumi  ehtiyatı  ümumdünya 

---

 
- 34 - 
ehtiyatının  yarısına  bərabərdir.  Uranın  iri  yataqları  həmçinin  də  CAR,  Braziliya, 
Namibiya,  Rusiya,  Özbəkistan,  ABŞ  və  Niger  ərazisindədir.  Beynəlxalq  atom 
agentliyinin  məlumatına  görə  əsrimizin  əvvəlinədək  uranın  kəşf  olunmuş  ehtiyatı 
təxminən 3.3 mln. tondur.   
 
Elmin,  texnikanın  sürətli  inkişafı  enerjidaşıyıcılarına  olan  tələbatı  artırmışdır. 
Bununla  yanaşı  ayrı-ayrı  dövrlərdə  onlardan  istifadənin  miqdarı  və  forması  da 
dəyişməkdədir. 
 
Belə  ki,  əgər  XX  əsrin  altmışıncı  illərinə  kimi  dünyada  enerji  istehsalında 
kömürün xüsusi çəkisi yüksək idisə, 60-cı illərdən sonra neftin, sonra da təbii qazın 
çəkisi artmağa başlamışdır. Sonralar neftin kimya sənayesi üçün əsas xammal rolunu 
oynaması  ondan  enerji  istehsalında  miqdarını  azaltmış,  əksinə  kömürün  xüsusi 
çəkisinin  artmasına  imkan  vermişdir.  Bu  gün  dünyanın  aparıcı  dövlətləri  enerji 
istehsalında  urandan  istifadəyə  üstünlük  verirlər.  Baxmayaraq  ki,  1  kq  uran 
konsentratı  almaq  üçün  80  ABŞ  dolları  sərf  olunur.  AES-lərdən  istifadəyə  görə 
Fransa, Yaponiya, ABŞ, B.Britaniya, AFR və b. fərqlənir. 
 
Yer  qabığında  metal  resurslarının  coğrafi  yayılması  daha  genişdir.    Ayrı-ayrı 
ədəbiyyatlarda  bu  terminin  müxtəlifliyi  vardır:  metallogen  qurşaq,  sipər  və 
platformalar,  metallogen  əyalətlər  və  s.  Biz  bunları  istifadəsinə  görə  faydalı  filiz 
qurşaqları kimi də qeyd edə bilərik. Yer kürəsinin ən böyük filiz qurşağı Sakit okeanı 
əhatə  edir.  Alp-Himalay,  And,  Kordilyer,  Ural,  Aralıq  dənizi  və  s.  qurşaqlar  da  öz 
zənginliyi  ilə  fərqlənir.  Bir  sıra  dağ  sistemləri  üçün  faydalı  qazıntıların  dağ 
sistemlərinin  oxuna paralel şəkildə  yerləşməsi qanunu  səciyyəvidir.  Bütövlükdə filiz 
və  qeyri-filiz  faydalı  qazıntıların  coğrafi  yerləşməsi  qanunauyğunluğu  bu  ölkənin 
tektonikasına əsaslanır.  
Yer  qabığında  ən  geniş  yayılmış  metal  resurslarından  dəmir  filizi  və 
alüminiumu misal göstərmək olar.  
Təxmini hesablamalara görə dəmir filizinin geoloji ehtiyatı 350 mlrd. ton kimi 
qeyd  edilir,  lakin  tədqiq  olunmuş  ehtiyat;  150  mlrd.  tondur.  Dünyanın  100-dən  çox 

---

 
- 35 - 
ölkəsində  dəmir  filizi  ehtiyatı  vardır,  lakin  bu  siyahıda  ilk  onluğu  aşağıdakı  ölkələr 
təşkil edir (15. səh.38).