TəBİƏTDƏN İSTİfadəNİN İQTİsadi VƏ ekoloji problemləRİ
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.
Su resursları, onun iqtisadi – coğrafi qiymətləndirilməsi və mühafizəsi Planetimizin su təbəqəsində suyun ümumi həcmi 1390 mln. km 3 -dır, yəni orta hesabla adambaşına 210 mln. m 3 su düşür. Bu suların 361 mln. km 2 dünya okeanında, 20 mln. km 2 buzlaq, bataqlıq, çay, su anbarlarındadır. Əgər onların coğrafi yayılmasına diqqət yetirsək – hidrosferdə olan suyun 96.4% dünya okeanında, 3.54%-i quru sularında, qalanı isə havada buxar şəklindədir. Təbii ki, insanlar üçün ən əhəmiyyət kəsb edəni sudan istifadə problemidir. Dünya okeanı, onun tərkib hissələri olan dənizlər tarixən insanlar üçün həyat əhəmiyyətli olmuş, böyük coğrafi kəşflərin həyata keçirilməsində, ölkələrarası iqtisadi – siyasi əlaqələrin yaranmasında, dənizin ərzaq məhsullarından istifadə edilməsində, son illərdə qabarma-çəkilmə dalğalarından enerji istehsalında, suyunun rekreasiya resursu kimi istifadəsində mühüm rol oynamışdır. Bir sıra arid iqlimli ölkələrdə dəniz suyunu şirinləşdirməklə istifadə olunması həyata keçirilir. Dünya okeanı zəngin mineral resurslara malikdir. Bu resurslar əsasən suda həll olunmuş və okean altında yerləşən litosfer qatındadır. Bir çox alimlər bu mineral resursları üç qrupa ayırırlar: a) maye, qaz və həll olunmuş tərkibdə; b) bərk, lakin səpinti halında; c) bərk, litosfer qatının tərkibində olanlar. Birinci qrupa daxil olan minerallara neft, təbii qaz, müxtəlif növ duz, kükürd və digərləri, ikinci qrupa metallogen qırıntılar, lil və digər birləşmələr formasında, üçüncü qrupa isə mədən üsulu ilə çıxarılan metallar, kömür və s. metal birləşmələri daxildir. L.A.Zenkeviçin hesablamalarına görə 1 km 3 dəniz suyunda 37.5 mln. t. və ya 1.2 mlrd. dollar qiyməti olan xörək duzu, maqnezium, kalium, kalsium, brom, yod, ftor, manqan, kükürd və s. vardır. - 42 - Dünya okeanının ümumi sahəsinin 8.6%-ni təşkil edən onun şelf hissəsi mineral resurslarla, xüsusilə də karbohidrogenlərlə zəngindir. Hələ XX əsrin 80-ci illərində dünya okeanının şelfində 330 hövzədə perspektivli neft və qaz ehtiyatları aşkar edilmişdir. Müxtəlif mənbələrdə onun ehtiyatı müxtəlif rəqəmlərlə təsbit edilir. Məsələn, neftin ümumi ehtiyatı 80-150 mlrd. t, təbii qazın ehtiyatı isə 40-150 trln. m 3 həcmində olduğu bildirilir və bunun da təxminən üçdə iki hissəsi Atlantik Okeanının akvatoriyasına aid edilir. Burada Şimal dənizi, Qvineya, Karib körfəzləri, Kanada, ABŞ, Braziliya sahilləri, Aralıq dənizi, Sakit okeanın hövzəsində, xüsusilə də Şimali və Cənubi Amerika, Asiya və Avstraliya sahilləri, Hind okeanında İran körfəzi, Hindistan, İndoneziya, Avstraliya sahilləri, Şimal Buzlu okeanında Alyaska, Kanada, Rusiya sahilləri, Xəzər dənizi ehtiyatlarına görə xüsusi fərqlənən ərazilərdir. Aparılan tədqiqat işləri göstərir ki, neft və təbii qazın çox hissəsi okeanın materik yamacında və okean çökəkliklərindədir. Dünya okeanı resurslarından neft və təbii qazla yanaşı səpinti halında və qazma üsulu ilə çıxarıla bilən bərk halda olan mineral resursların da ehtiyatı çoxdur. Səpinti halında minerallardan ən geniş yayılmışı qurğuşundur. Onun ehtiyatları daha çox Malayziya, İndoneziya, Tailand sahillərində təxminən sahildən 10-15 km məsafədə 35 m dərinliyədək, dəmir tərkibli minerallara Yaponiya, Kanada, Yeni Zellandiya, qızıl tərkibli qumlar ABŞ, Kanada, boksit isə Avstraliya sahillərində nisbətən üstünlük təşkil edir. Ağır minerallardan ilmenit, sirkon, rutil, monasit Avstraliya, ilmenit, monasit, sirkan Hindistan, Şri-Lanka, ilmenit, monasit ABŞ, monasit Braziliya, almaz Namibiya və Anqola sahillərində daha çox rast gəlinir. Fosforitlərin böyük ehtiyatları ABŞ-ın qərb və şərq sahillərində, Afrikanın Atlantik okeanı sahillərində, Cənubi Amerikanın Sakit okean sahillərində, son illər isə okeanların materik yamaclarında vulkanik qalxma ərazilərində aşkar edilmişdir. Okean və dənizlərin qabarma enerjisindən istifadə etmək olduqca sərfəlidir. Bu sahədə Rusiya, Fransa, Kanada enerji istehsalında xeyli təcrübə əldə etmişlər. Dünya okeanı qədimdən insanların həyatında mühüm rol oynamışdır. Onun dənizləri, körfəzləri, boğrazları, kanalları qədim dövrdən gəmiçilik sahəsi olmuşdur. Bu gün də - 43 - dənizlə yük və sərnişin daşınması prioritet sahələrdəndir. Daşınan yüklər içərisində neft və təbii qazın xüsusi çəkisi daha böyükdür. Dənizlə yüklərin daşınmasının inkişaf dinamikasını müəyyənləşdirən əsas amil məhsul istehsalı ilə istehlakı ölkələri arasında məsafə fərqlərinin böyük olmasıdır. Belə ki, B.Britaniya və Yaponiya xarici ticarətinin 98%-i, ABŞ-ın isə 90%-i, dünya ölkələri arasında iqtisadi əlaqələrin 80%-i dəniz nəqliyyatının payına düşür. Okeanlar arasında yükdaşımalar, bütövlükdə ticarət əlaqələrində Atlantik okeanının xüsusi çəkisi daha böyükdür. Belə ki, iqtisadi əlaqələrin beşdə üçü onun payına düşür. Bunu onun ətrafında yerləşən ölkələrin təbii şəraiti, ehtiyatları, tarixi, iqtisadi və mədəni əlaqələrinin bolluğu ilə əlaqələndirmək, eyni zamanda sahil xətlərinin girintili-çıxıntılı olması, gəmiçilik üçün daha əlverişli olması ilə əlaqələndirmək olar. Ikinci yerdə Sakit okean durur. Onun əlaqələri artırmaq üçün potensialı daha böyükdür. Burada əhalisinin ümumi sayı 3 mlrd. nəfərdən çox 30 ölkə yerləşir, okean sahilində iri limanlar mövcuddur. Hind okeanı ümumi yük daşınmasına görə üçüncü yerdə dursa da nəhəng neft-qaz ehtiyatlarına malik İran körfəzi ölkələrinin məhsullarının ixrac həcminə görə müqayisə edilməzdir. Şimal Buzlu okeanının iştirakı nisbətən azdır, burada naviqasiya dövründə xarici iqtisadi əlaqələri həyata keçirmək nisbətən əlverişlidir. Təbiətdə quru suları əsasən Antarktida, Qrenlandiya, Arktika, yüksək dağ zirvələri və yeraltında toplanmış sular şəklindədir. Bunlar ümumi hidrosfer çəkisinin cəmi 6%-ni təşkil edir. Lakin heç də bunun hamısı istifadə oluna bilən şirin su ehtiyatı deyildir. Alimlərin hesablamalarına görə təbiətdə istifadə oluna biləcək şirin su resursları ümumi hidrosfer çəkisinin 2.5%-ni əhatə edir. Burada istifadə oluna biləcək şirin axan çayların payına düşür ki, onun da həcmi 2.1 min kub kilometrdir. Hesablamalara görə çaylarda şərti olaraq rütubət dövriyyəsi 16 sutkadır və il ərzində çay suyu 23 dəfə öz suyunu bərpa edə bilir, ona görə də ildə çayın su sərfi 48 min kub kilometrə bərabər olur. Yadda saxlamaq lazımdır ki, çaylara 15 dəfədən çox çirkab suları axıdılır və o da işi bir qədər mürəkkəbləşdirir. - 44 - Regionlar üzrə çaylarda şirin su sərfinin təmin olunması olduqca qeyri- bərabərdir. Belə ki, xarici Asiyada onun həcmi 3.1 min m 3 , xarici Avropada 4.1min m 3 , Afrikada 5.7 min m 3 , Şimali Amerikada 15 min m 3 , MDB məkanında 15 min m 3 , Cənubi Amerikada 32 min m 3 , Avstraliya və Okeaniyada 83 min m 3 , dünya üzrə isə 8 min m 3 -dir. Çayların tam su sərfi bir qədər fərqlidir. Məsələn, Asiyada bu rəqəm 11 min km 3 , Cənubi Amerikada 10.5, Şimali Amerikada 7, MDB məkanında 5.3, Afrikada 4.2, Avstraliya və Okeaniyada 1.6, Avropada 1.4 min km 3 -dir. Bu onunla izah olunur ki, həmin regionların su ehtiyatı bol sulu çayların hesabınadır. Məsələn, Braziliya, Rusiya, Kanada, Çin, İndoneziya, ABŞ, Banqladeş, Hindistan, Venesuela, Myanma kimi ölkələrdə belə çaylar kifayət qədərdir. Lakin bildiyimiz kimi, şirin su ehtiyatının çox olması heç də tam təmin olunmanı göstərmir, çünki təmin olunma ya hər adambaşına düşən suyun miqdarı ilə, ya dahər km 2 -ə düşən miqdarla müəyyənləşdirilir. Biz yuxarıda bunu göstərmişdik, belə ki, ən çox təmin olunma quru və isti Avstraliya və Okeaniyaya, ən az xarici Asiyaya şamil edilmişdir. Ölkələrin su ehtiyatlarına baxsaq, bunu bir daha göstərə bilərik. Şirin su ilə ən çox təmin olunmuş ölkələrə Surinam, Konqo Demokratik Respublikası, Qayana, Papua- Yeni Qvineya, Qabon, Kanada, ən az isə Misir, Burundi, Əlcəzair, Tunis, İsrail, Yəmən, İordaniya, S.Ərəbistanı, Liviya və Küveyti göstərmək olar. İlbəil sudan istifadənin həcmi də artmaqdadır. Burada da müəyyən fərqli cəhətlər vardır. Belə ki, şirin su ehtiyatının 70%-i kənd təsərrüfatında, 20% - sənayedə, 10%-i məişətdə istifadə olunur. Kənd təsərrüfatında çox istifadə olunur və əksəriyyəti də bərpa olunmadan itkiyə gedir, sənaye və məişətdə istifadəni bərpa edib təkrar istifadə mümkündür. İsti ölkələrdə, suvarma əkinçiliyinin üstünlük təşkil etdiyi ölkələrdə həmişə içməli suya da ehtiyac çoxdur və burada qıtlıq hiss edilir. Bu baxımdan Respublikamızda da içməli su qıtlığı mövcuddur. Bunun qarşısını almaq üçün ölkəmizdə bir sıra tədbirlər həyata keçirilir. Məsələn, suvarma sistemləri yenidən qurulur, yeni su anbarları yaradılır, məişətdə istifadəni artırmaq məqsədilə Oğuz-Qəbələ-Bakı su kəməri istifadəyə verilmişdir. Bu kəmər vasitəsilə Oğuz və - 45 - Qəbələdən yeraltı suların istifadəsi müəyyən qədər qıtlığın aradan qaldırılmasına xidmət edir. Çaylar nəinki içməli su mənbəyidir, o həmçinin çox fəal bir nəqliyyat – naviqasiya sistemidir. İri çaylar yük və sərnişin daşımada, bir sıra ölkələrdə isə meşə materialları (oduncaq) daşınmasında geniş istifadə olunur. Təsadüfi deyildir ki, çayları təbiət tərəfindən istiqaməti müəyyən edilmiş mühüm nəqliyyat arteriyası adlandırmamışlar. Bu gün dünyanın bir çox ölkələri ucuz çay nəqliyyatından istifadə etməklə ağac, neft, filiz, duz, taxıl, maşın və avadanlıqların daşınmasında istifadə edir. Gəmiçilik üçün əlverişli olmayan bir çox çaylardan meşə materialları axıtmaq üçün istifadə edilir. Çaylar böyük enerji mənbəyidir. Çayların hidroenerji potensialını üç kateqoriyaya ayırırlar: nəzəri, texniki, iqtisadi. Nəzəri potensiala dünya çaylarının ümumi su sərfi aid edilir. Bu il ərzində 48 min km 3 -dir. Əgər qurunun orta hündürlüyünü nəzərə alsaq ki, 800 m-dir, onda çayların nəzəri olaraq hidroenerji potensialını 1000 mln. kvt miqdarındadır. Bu da il ərzində 35 trln. kvt/saat enerji istehsalı deməkdir. Texniki potensial nəzəri potensialın bir hissəsi olub, illik və mövsümi su sərfinin hesabına SES-nin quraşdırıla bilməsini göstərir. Dünya üzrə texniki hidropotensial 15 trln/saat həcminə qiymətləndirilir. Iqtisadi potensial texniki potensialın müəyyən vaxt ərzində müvafiq ərazinin hidroenerji potensialından istifadənin iqtisadi cəhətdən əlverişli olmasını müəyyən etməyə imkan verir. Onun göstəricisi texniki potensialdan azdır, təxminən 8-10 trln. kvt/il, yəni gücü 2340 mln. kvt-dır. Nəzəri potensiala görə regionların imkanları belədir: Asiya (42%), Afrika (21%), Şimali Amerika (12%), Cənubi Amerika (13%), Avropa (9%), Avstraliya və Okeaniya (3%). Müəyyən edilmişdir ki, dünya çaylarının su sərfinin təxminən yarısı hövzəsinin sahəsi qurunun 40%-ni örtən 50 iri çayın payına düşür. Bu çaylardan 15-nin orta su sərfi 10 min m 3 /saniyədir. Su sərfi heç də hidropotensial demək deyildir. Elə çaylar vardır ki, su sərfi çox böyük, amma hidropotensialı azdır. Məsələn, Amazon çayı Konqoya nisbətən 5 dəfə çox su axıdır, amma Konqonun hidroenerji potensialı ondan çoxdur. |