TəBİƏTDƏN İSTİfadəNİN İQTİsadi VƏ ekoloji problemləRİ

3.
 
Təbii sosial-ekoloji problemlər və onlarla mübarizə formaları 
Dünya  əhalisinin  artım  dinamikası  göstərir  ki,  onun  sayı  artdıqca  təbii  mühit 
daha sürətlə dəyişir, insanların bir çox regionlarda həyat səviyyəsi aşağı düşür, təbii 
katavlizmlər  özünü  göstərməkdə  davam  edir.  Regionlar  sürətlə  inkişaf  etdikcə,  elm-
texnika  insanların  həyatına  daha  çox  daxil  olursa,  təbiətdən  çox  da  istifadə  edilir, 
insanın təbiətə təsiri də artır. Əgər XX əsrin sonlarına yaxın əhali üçün həlli müşkül 
ola  biləcək  problem  sürətlə  silahlanma  və  müharibə  təhlükəsi  idisə,  indi  bəşər 
cəmiyyəti  qlobal  ekoloji  problemlərdən  daha  çox  ehtiyat  etməyə  başlamış,  il-ildən 
vəziyyətin  daha  kritik  həddə  yaxınlaşdığını  hiss  edirlər.  Təbii  mühitin  sürətlə 
dəyişməsi,  biosferdə  baş  verən  dəyişikliklər  olduqca  təhlükəli  sosial  həddə  çatır, 
elmin-texnikanın  böyük  imkanları,  ətraf  mühitin  davam  gətirə  bilmək  imkanları, 
təsərrüfata cəlb olunan resursların istifadəsi yükünün artmasının dözüm həddi nəzərə 
alınmamışdır. Ayrı-ayrı ölkə alimlərinin həyəcan təbili ciddi təzadlardan xəbər verir. 
ABŞ-ın  ümumdünya  müşahidə  institutunun  illik  hesabatında  ekoloji  situasiyanın 
qorxunc həddə çatdığı bildirilir. Buna bir çox ölkə alimlərinin əsərlərində, beynəlxalq 
simpoziumun  materiallarında  da  rast  gəlmək  mümkündür.  Bu  gün  istər  ölkəmizin, 
istərsə də, əksər dünya ölkə alimlərinin gəldiyi nəticə ondan ibarətdir ki, müasir insan 
sivilizasiyası  üçün  xarakterik  cəhət  qlobal  ekoloji  krizisin  artmasıdır.  Bunu  onlar 

---

 
- 64 - 
insanlarla təbiət arasındakı münasibətlərlə, xüsusilə də məhsuldar qüvvələrin inkişafı 
ilə  istehsal  münasibətləri  arasındakı,  həmçinin  də  biosferdə  gedən  proseslərin 
uyğunsuzluğu  ilə  izah  edirlər.  Son  illərin  hadisələri  göstərir  ki,  təkcə  insanların 
təbiətə  təsiri  yox,  eyni  zamanda  insanlar  tərəfindən  çox  dəyişdirilmiş  təbiətin 
insanlara  olan  təsiri  qlobal  ekoloji  krizisin  başlanğıcından  xəbər  verir.  Əgər  nəzərə 
alsaq ki, bu problemin əsas yaradıcısı insandır, deməli o, eyni zamanda onun qarşısını 
ala biləcək bir qüvvədir.  
Ekoloji  situasiyanın  dəyişməsi,  krizis  həddinə  çatması  və  qarşısının  alınması 
bütün  dövrlərdə  baş  vermişdir.  Alimlər  belə  hesab  edir  ki,  ilkin  neolitdə,  hələ 
insanların  yığıcılıq  və  ibtidai  sənətkarlıq  dövründə  krizis  halı  olmuşdur.  Son 
buzlaşma  dövründə  ov  məhsullarının  kəskin  azalması,  iri  gövdəli  heyvanların, 
xüsusilə də mamontların məhv olması ikinci belə krizisdən xəbər vermişdir. Sonralar 
torpaqların  şoranlaşması,  meşələrin  kütləvi  şəkildə  yaranması  və  məhvi,  böyük 
coğrafi kəşflər zamanı daha da bu proseslərin sürətlənməsi olmuş, lakin tədricən belə 
krizislər aradan qaldırılmış, təbii mühit bərpa olunmuşdur. Düzdür, o dövrlərin krizisi 
regional  xarakter  almış,  bütün  bəşəriyyəti  əhatə  etməmişdir,  hər  halda  inkişaf  edən 
cəmiyyət  belə  hallara  qarşı  ciddi  mübarizə  aparmışlar.  Müasir  dövrün  ekoloji  krizisi 
qlobal  xarakter  daşıyır,  əvvəlkilərə  nisbətən  daha  qorxuludur.  Bu  problemin 
yaranması  XX  əsrin  əvvəllərinə  aid  olsa  da,  əsrin  sonunda  artıq  qorxulu  xarakter 
almışdır.  Bu  qloballaşmanı  iki  əsas  səbəblərə  bölmək  düzgün  olardı:  a)  təbiətdən 
istifadənin  düzgün  aparılmaması  hesabına  yaranan  təbii  mühit  pozulması;  b)  insan 
fəaliyyəti nəticəsində ətraf mühitin çirklənməsi nəticəsindəki pozulmalar. 
Təbiətdən  istifadənin  düzgün  həyata  keçirilməməsi  barədə  əvvəlki  fəsillərdə 
söhbət  açmışdıq,  lakin  bir  daha  qeyd  edək  ki,  təbii  resurslardan  rasional  istifadə 
etməmək  təbiətdəki  tarazlığın  pozulmasına  gətirib  çıxarır.  Yəni  tükənən  və 
tükənməyən resursların varlığı şübhə altına alına bilir. Burada xüsusilə nəzərə çarpanı 
mineral  resursların  bəzilərinin  müəyyən  regionlarda  tükənməsi,  yerüstü  sərvətlərin 
korlanması  və  bərpa  olunma  çətinliyi  və  ya  baha  başa  gəlməsi,  səhralaşma, 
bataqlıqlaşma, duzlaşma, meşəsizləşmə və sairə. 

---

 
- 65 - 
Ekoloji  sistemin  ikinci  pozulma  səbəbi  insanın  istehsal  və  qeyri-istehsal 
fəaliyyətinin nəticəsidir. Bu fəaliyyət nəticəsində təbiətə təsir o həddə çatıb ki, müasir 
sivilizasiyanın mövcud olduğu təhlükə altındadır. 
Təbii mühitə antropogen təsir onun bütün fəaliyyətinin kompleks şəkildə canlı 
aləm  üçün  təhlükəli  olan  müxtəlif  maddələrin  cəmləşməsidir.  Bu  komponentlərin 
müəyyən  miqdarda  cəmləşməsi  insan  cəmiyyətinin  fəaliyyətini  məhdudlaşdırır. 
Bütövlükdə,  antropogen  çirklənməni  miqdar  və  keyfiyyət  kateqoriyasına  ayırmaqla 
təhlil  edək.  Miqdar  aspektində  çirklənmədə  ətraf  təbii  mühitə  təbiətdə 
mövcudluğundan daha çox maddə və ya elementlərin daxil olması başa düşülməlidir. 
Məsələn,  müxtəlif  filizlərin  və  ya  filiz  birləşmələrinin  həddən  artıq  istehsalı  ətraf 
mühitin  normadan  dəfələrlə  çoxalıb,  ətraf  mühiti  metallaşdırması,  yaxud,  insan 
fəaliyyəti  nəticəsində  atmosferə  karbon  və  digər  birləşmələrin  atılması  istixana 
effektinin  və  qlobal  istiləşmənin    yaranmasına  səbəb  olur  ki,  bu  da  bəşər  cəmiyyəti 
üçün olduqca təhlükəlidir. Bu gün dünyanın ayrı-ayrı regionlarında leysan yağışların, 
quraqlığın,  torpaq  sürüşmələrinin,  havanın  orta  temperaturundakı  fərqli  artımların 
hansı fəsadları yaratması aydın şəkildə özünü büruzə verir. 
Insan cəmiyyəti üçün daha təhlükəli çirklənmə aspekti keyfiyyət çirklənməsidir 
ki, bu zaman ətraf mühitə təbiətdə mövcud olmayan maddələrin daxil olmasıdır. Üzvi 
sintez nəticəsində müxtəif maddələr və kimyəvi elementlər daha mühüm rol oynayır. 
Bu  maddələrin  sayı  artıq  yüz  mini  keçmişdir,  5000  çoxu  isə  kütləvi  şəkildə  istehsal 
olunur.  Son  illər  alimləri  daha  çox  narahat  edən  və  tamamilə  insan  fəaliyyətinin 
nəticəsi  olan  xlorftor  birləşmələridir  ki,  məişətdə  soyuducu,  kondensioner  kimi 
cihazlardan istifadə etməklə ətraf mühitə bu qazlar atılır.  
Bu xlorlu birləşmələrin ozon qatına təsiri hələ XX əsrin 70-ci illərində məlum 
idi və elə də qorxulu həddə çatmamışdır. Lakin sonradan istehsalın sürətli inkişafı bu 
qazların  həcmini  artırmış,  ozon  qatı  sürətlə  deqradasiyaya  uğramağa  başladı.  Ozon 
qatının yer səthində mühüm əhəmiyyəti məlumur. Onun son 25-30 ildə havaya atılan 
freon qazı hesabına atmosferdə onun miqdarı 2-5% azalmışdır. Bu ilk baxışda çox az 
görünür,  lakin  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  ozon  qatının  1%  azalması  ultra  bənövşəyi 

---

 
- 66 - 
şüaların  həcmini  2%  artırır.  Artıq  şimal  yarımkürəsində  ozon  qatının  həcmi  3% 
azalmışdır ki, bu da qış dövrünün soyuq hava şəraitində freon qazının təsiri ilə 5%-
dək azalma müşahidə  edilir. ABŞ və Avropa alimlərinin apardığı  tədqiqatlar zamanı 
məlum  olmuşdur  ki,  şimal  yarımkürəsində  ozon  “dəliyinin”  shəsi  2  mln.  kvadrat 
kilometrə çatmışdır və bu olduqca təhlükəli vəziyyətin yaranmasından xəbər verir. Bu 
artımı onunla izah etmək olar ki, freon qazının 31%-ni ABŞ, 30%-ni Qərbi Avropa, 
12%-ni  Yaponiya,  10%-ni  MDB  ölkələri  istehsal  edir.  Bir  cəhəti  də  nəzərə  almaq 
lazımdır ki, planetimizin ayrı-ayrı regionlarında vaxtaşırı “ozon dəliyi” yaranır ki, bu 
ozon qatının daha sürətlə parçalanmasına şərait yaradır. 
Təbii  mühitin  çirklənməsində  radioaktiv  şüaların  təsiri  danılmazdır.  Radiaktiv 
çirklənmə  daha  çox  nüvə  silahlarının  sınaqdan  keçirilməsi    və  AES-də  baş  verən 
qəzalar  zamanı  daha  çox  müşahidə  edilir.  Son  vaxtlar  AES-lərdə  baş  verən  texniki 
nasazlıq,  qəzalar,  Yaponiyada  yeraltı  təkan  və  sunami  nəticəsində  baş  verən  hadisə 
nəinki təbiətə, həm də iqtisadiyyata ciddi zərbələrdir. 
Təbiətdə  baş  verən  təhlükəli,  dağıdıcı  və  bədbəxtlik  gətirən  hadisələr  təbii  və 
təbii-antropogen xarakterli olub, əsasən lokal, regional və qlobal xarakter ala bilir. 
Bir çox qərb alimlərinin məlumatlarına əsasən təkcə 1965-1992-ci illərdə təbii 
hadisələrlə  dünyada  ölənlərin  sayı  3.6  mln.  nəfər  olmuş,  3  mlrd.  nəfərdən  çoxu  isə 
zərər  çəkmişdir,  2005-ci  ildə  dünya  üzrə  220  mlrd.  ABŞ  dolları  həcmində  ziyan 
dəymişdir.  Bu  təbii  hadisələr  içərisində  ən  tez-tez  baş  verəni  daşqınlar,  zəlzələlər, 
quraqlıqlar və tropik qasırğalardır. 2002-ci ildə daşqınlar 17 mln. əhalini evsiz-eşiksiz 
qoymuş,  80-dən  çox  ölkənin  3  min  nəfəri  həlak  olmuşdur.  Zəlzələlər  hər  il  10 
minlərlə insanı məhv edir, 500 mlrd. dollardan çox zərər yetirir. Sunamilər sahilyanı 
ölkələrdə daha böyük xətalar törədir. 2004-cü ildə Hind okeanında baş vermiş sunami 
Sumatra,  həmçinin  Cənub-Şərqi  və  Cənubi  Asiyada  220  min  nəfər  həlak  olmuş, 
2011-ci  il  Yaponiyada  isə  minlərlə  insan  həyatını  itirmiş,  ölkə  iqtisadiyyatına  külli 
miqdarda  ziyan  dəymişdir.  Dəniz  qasırğaları  sahilyanı  ölkələri,  xüsusilə  də  ABŞ- 
dövlətini ciddi sınaqdan keçirir. Belə ki, 2005-ci ildə “Katrina” qasırğası Yeni Orlean 
şəhərini  dağıtmış,  100  mlrd.  dollardan  çox  zərər  yetirmiş,  Meksika  körfəzində 

---

 
- 67 - 
minlərlə  neft  kəmərlərini,  platformaları  dağıtmışdır.  Təbii  El-Ninio  cərəyanı  nəinki 
sahilyanı  ölkələrə  ciddi  ziyan  vurur,  hətta  havanın  temperaturunu  dəyişir,  okean 
canlılarının  həyatını  təhlükə  altına  qoyur.  Son  150  ildə  bu  cərəyan  20  dəfədən  çox, 
XX  əsrin  ikinci  yarısından  sonra  9  dəfə  ciddi  xətalar  törətmişdir.  Onun  yaratdığı 
quraqlıq  və  tropik  leysanlar  Mərkəzi  Amerikanın  kofe  plantasiyalarına,  xüsusilə  də 
Kolumbiya,  Braziliya,  İndoneziya  plantasiyalarına  ciddi  ziyan  vurmuş,  dünya 
bazarında kofenin qiyməti qalxmış, Kot-d`İvuarda kakao, Hindistan və Keniyada çay, 
Vest-Hind  ölkələrində  şəkər  qamışı  yığımına  ciddi  ziyan  vurmuşdur.  Amazoniyada, 
cənubi  Meksikada,  ABŞ-ın  Texas,  Florida  ştatlarında,  İndoneziyada  böyük  meşə 
yanğınları törənmişdir.   
Sosial,  sosial-iqtisadi  obyektlərdə  baş  verən  hadisələr,  yəni  təbii-antropogen 
hadisələr  də  əhaliyə,  onun  təsərrüfat  fəaliyyətinə,  bütövlükdə  isə  dünya 
iqtisadiyyatına ciddi zərər yetirir. Texnogen qəzalar və katastrofik bədbəxt hadisələr 
əsasən  aşağıdakı  kimi  qruplaşdırılır:  1)  nəqliyyatda;  2)  zərərli  kimyəvi  maddələrin 
tullantıları;  3)  radioaktiv  maddələrin  tullantıları;  4)  zəhərli  döyüş  sursatları 
tullantıları; 5) elektroenergetika sistemlərində; 6) kommunal-yaşayış sistemlərində; 7) 
təmizləyici qurğularda; 8) bəndlərdə; 9) partlayış və yanğınlarda baş verən hadisələr. 
Bunlardan  əlavə  sərnişin  daşınmaları,  neft,  qaz  kəmərlərində,  şaxtalarda  və  digər 
texniki  qurğularda  ciddi  fəsadlar  ekoloji  gərginliyin  artmasında,  cəmiyyətə  dəyən 
ziyanlarda özünü son vaxtlar daha çox göstərməkdədir. 
Müasir  dövrdə  dünyada,  ayrı-ayrı  regionlarda  baş  verən  təbii  və  antropogen 
dağıdıcı hadisələrlə mübarizə aparmaq nəinki ayrı-ayrı fərdlərin, müəssisələrin, şəhər, 
dövlət  və  regionların,  bütövlükdə  bəşər  cəmiyyətinin  ən  ümdə  məsələsi  olmalıdır. 
Buna  nail  olmaq  üçün  birgə  müşahidələr  aparılmalı,  proqnozlar  verilməli  və  birgə 
mübarizə  tədbirləri  hazırlanmalıdır.  Bu  tədbirlər  sisteminin  əsasını  ekoloji  siyasətin 
dəqiq  yerinə  yetirilməsi  təşkil  etməlidir.  Belə  olan  halda  dəyəcək  ziyanı  azaltmaq, 
ölüm hallarının qabağını nisbətən almaq, vurulan ziyanı birgə həll etmək mümkündür. 
Ekoloji siyasətin əsas istiqamətlərini aşağıdakı kimi təsbir edirlər:  
1) ictimai istehsalda təbii resurslardan istifadənin optimallaşdırılması;  

---

 
- 68 - 
2) təbii mühiti insan fəaliyyətinin neqativ nəticələrindən qorumaq;  
3) əhalinin ekoloji təhlükəsizliyi. 
Bu  siyasi  istiqamətlərin  həyata  keçirilməsi,  sözsüz  ki,  hər  bir  ölkədə  əhalinin 
dünyagörüşündən,  sosial-iqtisadi  inkişaf  səviyyəsindən  və  bu  inkişafı  təmin  edən 
şəraitdən çox şey asılıdır. Ərazi baxımından ekoloji siyasəti milli və qlobal xarakterli 
hesab etmək olar.  
Qlobal  ekoloji  siyasətin  formalaşması  üçün  bir  neçə  mərhələni  keçmək  lazım 
gəlmişdir.  Belə  ki,  BMT  1972,  1992  və  2002-ci  illərdə  üç  mühüm  beynəlxalq 
konfrans keçirilmişdir. 1972-ci ildə Stokholmda keçirilən birinci beynəlxalq konfrans 
çox  əhəmiyyətli  olmuş,  bir  neçə  beynəlxalq  təbii-ekoloji  mühafizə  təşkilatlarının 
yaranmasının əsasını qoymuşdur. Məhz bu konfransdan sonra bir neçə ətraf mühitin 
mühafizəsi  üçün  iri  proqramların  həyata  keçirilməsinə  başlanılmışdır.  Bunlardan 
“İnsan  və  biosfer”,  “Beynəlxalq  iqlim  proqramı”,  “Beynəlxalq  geosfer-biosfer 
proqramı”  xüsusi  fəallığı  ilə  seçilmiş,  ətraf  mühitin  vəziyyətinə  dair  müntəzəm 
hesabatlar  tərtib  etmişdir.  1980-ci  ildə  YUNEP-in  nəzdində  “Ətraf  mühitin 
mühafizəsinin ümumdünya strategiyası” adlı sənəd qəbul edildi ki, 1982-ci ildə buna 
əsasən  BMT-ni  Baş  Assambleyası  “Ümumdünya  təbiəti  mühafizə  partiyası”nın 
yaradılmasını elan etdi. Son illərdə təbii mühitin mühafizəsi sahəsində bir çox ölkələr 
arasında  razılaşma  protokolları  imzalanmış,  atmosferin  birgə  mühafizəsi  üçün 
beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatları yaranmışdır. 1987-ci ildə Monreal protokoluna 
əsasən dünya üzrə freon qazının azaldılması,  yaxın  gələcəkdə isə tam  ləğv edilməsi 
nəzərdə tutulmuşdur. 1997-ci ildə Kioto protokolu müasir dövrün ən iri ekoloji sənədi 
sayılır.  Bu  protokola  əsasən  əksər  dünya  ölkələrini  zəhərli  qazların  atmosferə 
buraxılmasını qadağan edir ki, bu da iqlimin istiləşməsinin qarşısını almaqla uğurlu 
addım sayılır. 
BMT-nin  ikinci  iki  konfransı  1992-ci  ildə  Rio-de-Janeyroda  keçirilmişdir.  Bu 
konfransda  179  ölkədən  114  dövlət  və  hökümət  rəhbərləri,  1600-dən  çox  qeyri-
hökumət  təşkilatı  iştirak  etmişdir.  Bu  konfransda  beş  əsas  sənəd  qəbul  olunmuşdur. 
Birincisi, “ətraf mühit və inkişaf” adlanır. Bu sənəddə deyilir ki, 1972-ci il Stokholm 

---

 
- 69 - 
konfransının  deklarasiyası  təsdiq  edilir,  dövlətlərarası  müasir  sazişləri  bəyənir, 
inkişaf üçün  yeni-yeni səviyyələrin  yaranmasını  və inkişaf etdirilməsini dəstəkləyir. 
Bütün dövlətlərə davamlı inkişaf üzrə öz milli strategiyasını hazırlayıb qəbul etmək 
tövsiyyə olunmuşdur. İkincisi Strategiya, gələcək nəsillərin səadəti üçün ətraf mühitin 
və  resurs  bazasının  qorunması  ilə  yanaşı,  sosial  yonümlü  iqtisadi  inkişafın  təmin 
edilməsinə  istiqamətləndirilməlidir.  Strategiya  hökumət,  ictimaiyyət  və  işgüzar 
dairələr daxil olmaqla əhalinin geniş iştirakı ilə işlənib hazırlanmışdır.  
Üçüncüsü, meşələrə münasibətin olduqca vacibliyi qeyd olunur, bu münasibət 
ekoloji  tarazlığın  qorunub  saxlanmasında,  enerjiyə,  müxtəlif  növ  xammala,  istehlak 
mallarına, kənd təsərrüfatının inkişafına diqqətin yetirilməsinin vacibliyini qəbul edir. 
Burada meşələrin qırılması, səhralaşma, qiymətli oduncaqların beynəlxalq səviyyədə  
ticarətə  qarşı  birgə  mübarizənin  vacibliyini  təsbit  edir.  Dördüncüsü,  biomüxtəliflik 
konvensiyadır ki, təbii və süni şəraitdə bioresurslardan səmərəli istifadə etməyi, növ 
tərkibinin  təbiətdə  müxtəlifliyinin  qorunub  saxlanmasına  yönələn  tədbirlərin 
genişləndirilməsi  tövsiyyə  olunur.  Beşincisi,  iqlim  dəyişikliyi  konvensiyasıdır. 
Burada  geniş  ictimaiyyətin  və  dövlətlərin  birgə  səmərəli  əməkdaşlığının  artırılması, 
inkişaf  etmiş  və  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələr  qarşısında  ayrı-ayrılıqda  tələblərin 
qoyulması nəzərdə tutulmuşdur. 
Təbii ki, bu tədbirlərin həyata keçirilməsi özünün müsbət nəticələrini vermişdir. 
Lakin  təbii  mühitin  tam  qorunması  sahəsində  gözlənilən  ciddi  və  əsaslı  dönüş 
olmamışdır.  Ona  görə  də  BMT-nin  1997-ci  il  XIX  sessiyasında  Rio-de-Janeyro 
konfransından sonrakı dövr müzakirə edilərək qərara alınmışdır ki, bütün üzv dövlət 
öz səylərini davam etdirsinlər. 
2002-ci  ildə  BMT  Yoxanesburqda  növbəti  beynəlxalq  konfrans  keçirərək 
“Siyasi deklarasiya” və “Hərəkat planını” qəbul etdi. Konfransda keçən 30 il ərzində 
təbii  mühitin  getdikcə  daha  da  pozulmalarının  davam  etdiyini  qeyd  edib  ölkələri 
səfərbərliyə  çağırdı.  Təbii  ki,  hər  bir  ölkədə  təbiətə,  təbii  mühitin  qorunmasına  və 
davamlı  inkişafa  dair  milli  proqramların  qəbul  edilməsi  və  yerinə  yetirilməsi 
vəziyyəti  eyni  deyildir.  Bu  sahədə  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  aparılan  iş  nisbətən 

---

 
- 70 - 
məqsədəuyğundur.  Yüksək  inkişaf  etmiş  Şimal  ölkələrində  təbiətin  qorunması  və 
davamlı  inkişaf  barədə  qanunlara  ciddi  əməletmə  vardır.  Yeni  sənayeləşmiş  bir  sıra 
ölkələrdə  də  ciddi  irəliləyişlər  vardır.  1990-cı  illərdən  sonra  ciddi  dönüşə  malik 
ölkələrə  Sinqapur,  İrlandiya,  Y.Zelandiya,  Portuqaliya,  Norveç,  Malayziya,  İsveç, 
Finlandiya,  Çin,  həmçinin  Fransa,  B.Britaniya,  İsveçrə,  İspaniya  və  Yaponiya 
daxildirlər.  
Ətraf  mühitin  getdikcə  daha  çox  antropogen  təsirlə  pozulması  şəraitində 
müəyyən  ərazilərin  qorunması,  onların  qoruq,  yasaq  və  ya  milli  parklara  çevrilməsi 
aktuallaşır.  1992-ci  ildə  Rio-de-Janeyroda  keçirilən  “Ətraf  mühitin  mühafizəsi 
xartiyasında” belə ərazilərin yaradılması ideyası önə çəkilmişdir. Burada yer səthinin 
təbii  komponentlərinin,  suyun,  torpağın,  meşənin,  çəmənliyin  və  onun  üzərindəki 
hava  məkanının  təsərrüfatdan  azad  edilməsi,  mövcud  təbii  kompleksin  elm,  təbii 
mühafizə,  rekreasiya,  mədəni,  estetik,  sağlamlıq  məqsədilə  dövlət  orqanları 
tərəfindən himayə edilməsi nəzərdə tutulur. Dövlət tərəfindən qorunan belə ərazilər, 
xüsusilə iri ərazilər daha çox ABŞ, Avstraliya, Kanada, Almaniya, Çin, İndoneziya, 
Braziliya,  CAR,  İspaniya,  İsveç,  Rusiya,  B.Britaniya  kimi  ölkələrindədir.  Bir  çox 
ölkələrdə  xüsusi  qorunan  ərazilər  ölkə  ərazisinə  nisbətinə  görə  fərqlənir.  Məsələn, 
inkişaf  etməkdə  olan  Ekvadorda  bu  ölkə  ərazisinin  45%-ni,  Venesuelada  36%-ni, 
Danimarkada  32,  Norveçdə  31,  Avstraliyada  28,  Almaniyada  27,  Dominikan 
Respublikasında 25, Y.Zellandiyada isə 24%-ni təşkil edir. Ölkəmizdə də bu sahədə 
ciddi addımlar atılır.  
     
      
    
 
 
 
 
         

---

 
- 71 -