TəBİƏTDƏN İSTİfadəNİN İQTİsadi VƏ ekoloji problemləRİ
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.
Torpaq, su və rekreasiya resurslarından istifadə və problemlər Respublikada iqtisadi inkişafın davamlı olması, artan tələbatını müvəffəqiyyətlə ödəmək üçün torpaq, su, rekreasiya və digər resurslardan səmərəli istifadə etmək olduqca vacibdir. Burada torpaq ehtiyatlarından düzgün istifadənin təşkili və elmi-təcrübi əsaslara söykənən xüsusi proqramın olması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu məqsədlə ilk və sonradan qəbul olunmuş regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair dövlət proqramları yeni iqtisadi siyasət strategiyasının əsasını təşkil etməklə ölkənin torpaq ehtiyatlarının davamlı və dayanıqlı istifadəsi ön plana çəkilmiş, kənd təsərrüfatının dinamik inkişaf etməsi, kənd əhalisinin sosial həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi, xüsusilə insanların yerlərdə məşğulluğunun təmin edilməsi əsas kimi şərtlənmişdir. Respublikamızın ümumi torpaq fondu 8.6 mln. ha- dır ki, bunun da 78%-dən müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilir. Ümumi torpaq fondunun 6.5%-i dağ-çəmən, 4.8%-i qonur dağ-meşə,14%-i qəhvəyi dağ-meşə, 1%-ə qədəri dağ-qara, 25.5%-i şabalıdı, 1.8%-i sarı, 28.9%-i boz və boz-qonur, 12.2%-i çəmən, 5.5%-i şoranlıq və digər torpaqların payına düşür. Torpaq fondunun quruluşunda kənd təsərrüfatında istifadə edilən sahələr 4.5 mln. ha təşkil edir ki, bunun da 1.6 mln.ha və ya 19%-i əkinlər, 2.7 mln.ha və ya 30%-i örüş və otlaqlar, 4%-i əkmələr, biçənək və dincə qoyulmuş torpaqlar təşkil edir. Dövlət tərəfindən aparılan özəlləşdirmə nəticəsində ümumi torpaq fondunun 57%-i dövlət, 24%-i bələdiyyə, 19%-i xüsusi mülkiyyətə verilmişdir. Təsərrüfatın inkişafı və yerləşdirilməsində su resursları mühüm yer tutur. Su ehtiyatlarına çaylar, göllər, su anbarları, yeraltı sular, həmçinin sənayedə istifadə edilə bilən dəniz suları aiddir. İl ərzində orta hesabla təsərrüfat sahələrinə 12.5 kub. km təzə su işlədilir ki, bunun da 75%-dən çoxu suvarmaya, kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrinə, 3 kub km-i sənaye ehtiyatlarına, bunun da 75%-i Bakı-Sumqayıt aqlomerasiyası müəssisələrinin payına düşür. Çayların respublika təsərrüfatının inkişafında, əhalinin suya olan tələbatının təmin olunmasında əhəmiyyəti böyükdür. Ümumi su ehtiyatının 65%-ni tranzit Kür, - 85 - Araz, Samur, Qanıx, Qabırrı və digər çaylar təşkil edir. Hündürlüyü 1000-1500 m olan orta dağlıq zonanın çay şəbəkəsi daha sıx inkişaf etmişdir. Bu göstərici Lənkəran zonasında daha çox olub 0.84 km/kv.km, Abşeron-Qobustanda 0.20, Arazboyu rayonlardan isə 0.28 km/kv.km-dir. MDB məkanında su ehtiyatları zəif təmin olunmuş ölkələrdən biri də Azərbaycandır. Respublikada su qıtlığı probleminin aradan qaldırılması üçün ölkədə su ehtiyatlarından düzgün və səmərəli istifadə edilməsinin və başqa hövzələrdən Azərbaycana çay axarlarının yönəldilməsinə böyük ehtiyac duyulur. Çaylar əsasən Kür hövzəsinə aid olduqlarından buradakı su çatışmazlığını aradan qaldırmaq üçün dövlət səviyyəsində Qərbi Gürcüstan və Şimali Qafqazdan buraya ildə 3-5 kub km su axıdılması layihəsinin sxemi hazırlanmışdır. Çayların su rejiminin tənzim edilməsində yeni su qovşaqları və anbarlarının, suvarma sistemlərinin yaradılmasının əhəmiyyəti böyükdür. Hazırda Mingəçevir, Şəmkir, Araz, Sərsəng, Ceyranbatan, Xanbulançay, Ağstafaçay, Arpaçay, Varvara, Aşıq Bayramlı, Cavanşir və s. kimi 34 su anbarı fəaliyyət göstərir. Azərbaycanda su və elektrik enerjisinə olan tələbatı ödəmək məqsədilə Kür və Araz çayları üzərində kaskad su qovşaqlarının, sel təhlükəsi az olan dağ çayları üzərində kiçik SES-in tikintisini artırmaq məqsədəuyğundur. Suvarmaya ehtiyacı olan ərazilərin su təminatını yaxşılaşdırmaq, yeni dəryaça, sututarların yaradılması, suvarma-drenaj sisteminin təkmilləşdirilməsinə ehtiyac böyükdür. Xəzər dənizinin respublika iqtisadiyyatında rolu böyükdür. Bura ölkənin əsas neft-qaz bazası rolunu oynaması ilə yanaşı, iqlimin formalaşmasında, bioresursları və rekreasiya resurslarının istifadəsində də əhəmiyyəti böyükdür. Respublika ərazisində çoxlu sayda regional və dünya səviyyəli tarixi-mədəni obyektlər, müqəddəs yerlər, nadir təbiət abidələri, ekoloji muzeylər, yaşlı nadir ağaclar, balneoloji-mineral sular, ovçuluq təsərrüfatları, milli parklar, müxtəlif turizm obyektləri, istirahət bazaları, əsrarəngiz təbiətə malik landşaftlar vardır. Bu təkrarolunmaz resurslardan səmərəli istifadə etmək, turizm- sənaye kompleksini formalaşdırmaq, bu resursların iqtisadi əhəmiyyətini artırmaq olduqca vacib məsələlərdəndir. - 86 - Ölkəmizin sürətli və davamlı inkişaf strategiyası, regionların sosial-iqtisadi inkişaf problemlərinin uğurlu həyata keçirilməsi, neft-qaz sənayesindən əldə olunan gəlirlərin qeyri-neft sektoruna cəlb edilməsi yerüstü təbii sərvətlərdən, xüsusilə də torpaq, su, rekreasiya resurslarının potensial ehtiyatlarından səmərəli istifadə etməyi tələb edir. Bu məqsədlə də ayrı-ayrı regionların, iqtisadi rayonların potensial ehtiyatlarının müəyyənləşdirilərək təhlil edilməsinə ehtiyac vardır. Abşeron iqtisadi rayonu (Bakı şəhəri də daxil olmaqla) Xəzərsahili düzənlikdən 2200 metr yüksəkliyədək bir ərazini əhatə etdiyindən burda torpaq əmələgətirici amillərin təsiri ilə səhra, yarımsəhra, bozqır, meşə, meşə-kolluq, çəmən və çəmən-bataqlıq bitki örtüyü hündürlük zonallığını yaratmış, üçüncü və dördüncü dövr və Xəzər dənizinin qədim çöküntülərindən ibarət çuxurlar üzərində boz və boz- qonur torpaqların tip və yarımtipləri əmələ gəlmiş və geniş yayılmışdır. Bu torpaqlar yaşca cavan olub, genetik qatların zəif istifadə olunması ilə səciyyələnir. Boz və boz- qonur torpaqların özünəməxsus xüsusiyyətlərindən biri də onların müxtəlif dərəcədə şorakətli və şoranlı olmasıdır. Odur ki, bu torpaqlarda kənd təsərrüfatı bitkiləri yetişdirməzdən əvvəl əsaslı meliorativ tədbirlər həyata keçiriliməlidir. Ərazidə keyfiyyət göstəricilərinə və təsərrüfat əhəmiyyətinə görə geniş yayılmış torpaq tiplərindən biri də dağ-şabalıdı və şabalıdı torpaqlardır. Arid şəraitdə əmələ gələn bu torpaqlarda şorlaşma və şorakətləşmə hallarının baş verməsi geniş yayılmışdır. Şabalıdı torpaqların əmələgəlməsində və inkişafında antropogen amillərin rolu böyükdür. Rayon ərazisinin relyefi, iqlimi, həmçinin şabalıdı torpaqların fiziki- kimyəvi xüsusiyyətləri kənd təsərrüfatı bitkilərinin əkilməsi üçün əlverişlidir. Rayonun kənd təsərrüfatında qismən istifadə olunan çimli dağ-çəmən, tipik qəhvəyi dağ-meşə, karbonatlı və bozqırlaşmış qəhvəyi dağ-meşə, dağ-qara və dağ boz- qəhvəyi torpaqlar ümumi torpaq sahəsinin 7.4%-ni təşkil edir. Əsasən biçənək, kəndyanı örüş və otlaq sahələri kimi istifadə olunur. Meşə və meşə-kolluqların qəhvəyi torpaqları ərazidə ekoloji durumun dayanıqlı olmasında, xüsusilə torpaqqoruyucu, su tənzimləyici və iqlimmülayimləşdirici əhəmiyyəti vardır. Başlıca olaraq dənizsahili düzənlik və qismən dağətəyi düzənlikdə lokal şəraitdə yayılmış - 87 - subasar allüvial-çəmən torpaqlar, şoranlar, takir və takirabənzər, dyunlu-təpəcikli qumlar, habelə çılpaq qayalıqlar və səthə çıxmış gilli süxurlar ümumi torpaqların 19.4%-ni təşkil edir. Bu torpaqlardan yalnız subasar – allüvial çəmən torpaqların az bir hissəsi kənd təsərrüfatına yararlıdır, bostan və tərəvəz, qismən də meyvə əkini üçün istifadə edilir. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, Abşeron iqtisadi rayonunun ümumi torpaq fondunun 46.0%-i kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardır. Bu torpaqların 82%-ni örüş və otlaq sahələri əhatə edir. Əkinə yararlı torpaqlarda meliorativ tədbirlərin genişləndirilməsinə böyük ehtiyac vardır. Belə ki, suvarılan torpaqlarda şoranlaşma güclənmiş, qrunt sularının səviyyəsi artmışdır. Torpaq fondunun eroziyadan qorunmasına qarşı bir sıra tədbirlər görülsə də, yetərli deyildir. Regionun sosial- iqtisadi inkişafına dair Dövlət Proqramında rayonda su və külək eroziyalarının qarşısının alınması, su rejiminin qorunub saxlanması və ətraf mühitin tənzimlənməsi məsələlərinin yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Gəcnə-Qazax iqtisadi rayonunda torpaqəmələgətirən süxurlar labüd qırıntılı prölüvial və alüüvial-prölüvial gilli və gillicəli çöküntülərdən təşkil olunmuşdur. Formalaşmış torpaq örtüyünün tərkibində dağətəyi və düzən ərazilərində əkinçilik və heyvandarlığın əsas dayağı sayılan tünd, adi, açıq şabalıdı və çəmən şabalıdı, boz, boz-çəmən və subasar – allüvial çəmən torpaqları geniş yayılmışdır. Bu tip və yarımtip torpaqlar ümumi torpaq fondunun 48.3%-ni təşkil edir. Qismən qalıq şorlaşmış açıq şabalıdı yarımtip torpaqlar geniş ərazi tutması və meliorativ cəhətdən qeyri-kafi vəziyyətdə olması ilə səciyyələnir. Yüksək potensial təbii münbitliyi və nisbətən əlverişli meliorativ durumu ilə seçilən və kənd təsərrüfatında geniş istifadə edilən dağ-şabalıdı torpaqlar dağlıq ərazidə yayılmış və ümumi ehtiyatın 9.6%-ni təşkil edir. Dağlıq ərazilərdə istifadə arealına görə üstünlük təşkil edən boz-qəhvəyi torpaqlar ehtiyatın 18.8%-ni təşkil edir, dağ-qara və dağ-şabalıdı torpaqlar dağlıq ərazi torpaqlarının 33.8%-ni təşkil edir. Heyvandarlığın təbii yem mənbəyi olan alp və subalp çəmən torpaqları dağ- çəmən torpaqlarının 7.5%-ni təşkil edir. Rayonun ümumi torpaq ehtiyatının 63.2%-i - 88 - kənd təsərrüfatına yararlıdır. Kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların 25%-i əkin və dincə qoyulmuş torpaqlardır. Ən geniş yayılmış torpaqlar örüş və otlaq torpaqlarıdır (64.5%). Həyətyanı torpaqlar yararlı torpaqların 5.6%-nə, 9.7%-i meşə torpaqlarına, 23.6%-i suvarılan torpaqların payına düşür. Uzunmüddətli təbii və antropogen təsirlərə məruz qalmış rayonun kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahələrinin keyfiyyət göstəricilərinin əsaslı şəkildə dəyişməsi onların müxtəlif keyfiyyət qruplarında yer tutmasına səbəb olmuşdur. Belə ki, rayonun kənd təsərrüfatında istifadə olunan əkin və dincə qoyulmuş torpaqlar təbii münbitlik xassəsini qoruyub saxlaya bilmişdir. Regionda torpaqların kənd təsərrüfatında uzunmüddətli istismar edilməsi və burada heç bir zaman kompleks torpaqyaxşılaşdırma tədbirlərinin həyata keçirilməməsi şaquli istiqamətdə bütün növ torpaqlara mənfi təsirini göstərmişdir. Suvarılan torpaqların keyfiyyət dəyişikliyi də aydın nəzərə çarpır. Qrunt sularının dərinliyə və minerallaşma dərəcəsinə görə suvarılan torpaqların 55.6%-i yaxşı, qalanı kafi və qeyri-kafi vəziyyətdədir. Rayonun torpaq örtüyündə münbitliyin itirilməsinə və məhsuldarlığın azalmasına, torpaqların ekoloji meliorativ vəziyyətinin pisləşməsinə səbəb olan təbii amillərdən biri də torpaqlarda eroziya prosesinin baş verməsidir. Bu təbii amillə antropogen amil, yəni örüş və otlaq sahələrin intensiv şəkildə otarılması, meşə və kolluqların kütləvi şəkildə qırılması, həmin sahələrin şumlanması da eroziya prosesinin sürətlənməsinə səbəb olur. Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonunun torpaq fondu 883.5 min ha-dır. Bunun 54%-i dağlıq ərazidə, 46%-i Alazan - Həftəran vadisində yayılmışdır. Ümumi torpaq fondunun 30%-i dağ-meşə torpaqlarından ibarətdir. Yayılma arealına görə qonur dağ- meşə torpaq tip və yarımtipləri daha geniş əraziləri tutur. Çəmənləşmiş dağ-meşə torpaqları ilə birlikdə qonur meşə torpaqlarının sahəsi ümumi dağlıq ərazi torpaqlarının 52.3%-ni təşkil edir. Kənd təsərrüfatında, xüsusilə qoyunçuluğun inkişafında mühüm rol oynayan yüksək dağlıq ərazilərdə yayılmış subalp və alp çəmənliklərinin müxtlif tip və yarımtip çəmən torpaqları dağ torpaqlarının 10.3%-ni təşkil edir. Rayon ərazisində meyvəçiliyin, taxılçılığın, baramaçılığın, heyvandarlığın və digər kənd təsərrüfatı sahələrinin inkişafında geniş istifadə olunan və potensial - 89 - münbitliyi ilə seçilən dağ-qara, dağ-boz-qəhvəyi və dağ-şabalıdı torpaqların tip və yarımtipləri ümumi dağ torpaqlarının 7%-ni təşkil edir. Böyük təsərrüfat əhəmiyyəti olan düzən torpaqları ümumi torpaq fondunun 46%-ni təşkil edir. Bu zonanın çəmən- qəhvəyi, şabalıdı, boz, boz-qonur, allüvial-çəmən, çəmən-bataqlıq torpaqları kənd təsərrüfatında geniş istifadə olunur. Bu torpaqların bir hissəsi fəal antropogen fəaliyyət nəticəsində şoranlaşmış, bataqlıqlaşmış və meliorativ tədbirlərin həyata keçirilməsini tələb edir. Qış otlaqları kimi istifadə olunan Acınohur çölünün şabalıdı, boz, boz-qonur torpaqlarının şoran, şorakətli, qobu və yarğan eroziyasına məruz qalmış sahələri xeyli genişlənmişdir. Rayonun ümumi torpaq fondunun 45.7%-i kənd təsərrüfatına yararlıdır və bunun da 39.8%-ni örüş və otlaqlar təşkil edir. Meşə altında qalan torpaqlar ümumi torpaq fondunun 30.9%-ni, istifadəsi mümkün olmayan torpaqlar isə 23.4%-ni təşkil edir. Rayonun suvarılan əkin sahələrində şoranlaşmaya meyl getdikcə artır. Burada mövcud aqroekoloji durum kənd təsərrüfatında istifadə olunan torpaqlarda əsaslı meliorativ işlərin aparılmasına ciddi ehtiyacın olduğunu göstərir. Ərazinin xeyli hissəsinin dağlıq və dağətəyi sahələrdə yerləşdiyindən ümumi torpaq ehtiyatı su eroziyasına məruz qalır. Bu sahələrdə səthi, xətti, qobu, yarğan və suvarma eroziya növləri formalaşmışdır. Yüksək dağlıq qurşağın alp, subalp və bozqır çəmənliklərində yayılmış dağ-çəmən və qaratorpaqlarında səthi eroziya inkişaf etmişdir. Səthi eroziya prosesi yay otlaqlarından düzgün istifadə edilməməsi nəticəsində baş verir. Ərazidə şabalıdı və boz torpaqların yayıldığı Acınohur çölündə eroziya prosesi daha intensiv gedir. Bitki örtüyü zəif inkişaf etdiyindən burada külək eroziyası ilə yanaşı, su eroziyası, xüsusilə şabalıdı və boz torpaqların üst yuxa qatını dağıdaraq daşlı-çınqıllı, bəzi sahələrdə isə gilli süxurların üzə çıxmasına səbəb olmuşdur. Rayonda eroziya prosesinə qarşı mütəşəkkil mübarizə aparmaq üçün ərazinin relyef şəraiti, torpaqların aqroistehsal xüsusiyyətləri, eləcə də müəyyən ərazidə baş verən eroziyanın növü nəzərə alınmaqla kompleks tədbirlər planı işləyib həyata keçirilməlidir. Lənkəran-Astara iqtisadi rayonunun torpaq fondu 607 min ha-dır. Bunun 408.8 min ha-ı alçaq və orta dağlıq ərazilərdə yayılmışdır. Bunun 49.6%-i meşə mənşəli - 90 - çəmənləşmiş dağ-meşə, bozqırlaşmış qonur dağ-meşə, sarı dağ-meşə, qəhvəyi-dağ- meşə və dağ boz-qəhvəyi tip və yarımtip torpaqlardan ibarətdir. Çimli dağ-çəmən və bozqır dağ-çəmən torpaqları əsasən Astara, Lerik və Yardımlı rayonları ərazilərində yayılmışdır. Çimli dağ-çəmən torpaqları əsasən yay otlaq sahələri olub, təbii yem mənbəyi kimi qoyunçuluğun inkişafında istifadə olunur. Bozqır – çəmən torpaqları əsasən kartof və dənli bitkilərin əkinləri altında və qismən isə biçənək sahələri kimi istifadə olunur. Meşə torpaqları rayonun hidroloji rejiminin tənzimlənməsi rol oynayır, ot örtüyü və meşələr torpaqqoruyucu, iqlim mülayimləşdirici funksiyanı yerinə yetirir. Meşə örtüyü altındakı torpaqlarda qeyri-kapilyarlığın yüksək olması əraziyə düşən yağıntıların torpağa hopmasına böyük təsir edir, su axımının əmələ gəlməsinin qarşısını alır, onun dağıdıcı təsirini zəiflədir. Bozqırlaşmış meşə talalar əsasən otlaq və biçənək sahələri kimi yerli əhali tərəfindən geniş istifadə edilir. Dağlıq ərazilərdə vaxtıilə bir çox yaşayış məntəqələrinin ətrafı sıx meşələrlə örtülü olduğu halda, hazırda həmin meşələr qırılmış, əkin və örüş sahələrinə çevrilmişdir. Meşəsizləşmiş ərazilərin genişlənməsi eroziya, sel və sürüşmə hadisələrinin geniş yayılmasına səbəb olmuşdur. Dağətəyi düzənliklərdə geniş yayılmış boz qəhvəyi torpaqlar rayonun şimal hissəsində Cəlilabad, qismən də Masallı rayonları ərazisində yayılmışdır. Əsasən, üzümçülüyün və taxılçılığın inkişaf etdirilməsi üçün əlverişlidir. Astara, Lənkəran, qismən də Masallı rayonları ərazisində yayılmış podzollu sarı torpaqlar çayçılığın və digər subtropik bitkiçiliyin yetişdirilməsi üçün çox əlverişlidir. Lənkəran ovalığında geniş yayılmış şabalıdı, boz, çəmən-boz, allüvial-çəmən və bataqlıq torpaqlar müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkilərinin yetişdirilməsi üçün istifadə olunur. Rayonun ümumi torpaq fondunun 47.5%-i kənd təsərrüfatına yararlıdır və istehsal dövriyyəsinə daxildir. Bu torpaqların 47.3%-i əkin və dincə qoyulmuş torpaqlardır, 3.3%-i çoxillik bitkilərin altındadır, biçənəklər isə cəmi 5.3%-i təşkil edir. Kənd təsərrüfatına yararlı həyətyanı torpaqların sahəsi çoxillik əkmələr becərilən və biçənək torpaqlarına nisbətən çoxdur və 8.6% təşkil edir. Örüş və otlaq torpaqları yararlı torpaqların 35.5%-ni təşkil edir. - 91 - Kənd təsərrüfatında istifadə olunmayan torpaqların bir hissəsi Qızılağac, Hirkan, Züvand qoruq və yasaqlıqlardandır. İqtisadi rayonda ən az torpaq ehtiyatı Astara inzibati rayonundadır (cəmi 10.2%), ən çox isə Lənkəran rayonunun (25.4%) payına düşür. Lakin Cəlilabad rayonunda bu göstərici Lənkərana nisbətən aşağı olsa da yararlılıq səviyyəsi 4 dəfə yüksəkdir. Rayonun kənd təsərrüfatında uzunmüddət istifadə olunan yararlı torpaqların münbitlik xassələrini səciyyələndirən və mövcud durumunu əks etdirən keyfiyyət göstəriciləri müxtəlifdir. Iqtisadi rayonun torpaq ehtiyatı çoxillik istismara məruz qaldığından həm suvarma, həm də eroziya proseslərinə məruz qalmışdır. Lerik və Yardımlı rayonlarında torpaqların zəif mühafizə edilməsi eroziya prosesinin şiddətlənməsinə səbəb olmuşdur. Torpaq ehtiyatlarının 60-65%-ni dağlıq əraziləri əhatə edən Astara və Lənkəran rayonlarında torpaq eroziyasının qarşısı meşə massivlərinin hesabına xeyli zəifləmişdir. Cəlilabad rayonunun torpaq ehtiyatı digər rayonların torpaq sahələrinə nisbətən az eroziyaya uğramışdır. Eroziyaya məruz qalmış sahələrə əsasən rayonun alçaq dağlıq və təpəli-dalğavari girintili-çıxıntılı relyef şəraitində yayılmış boz-qəhvəyi, dağ-çəmən, qəhvəyi dağ-meşə və şabalıdı torpaqlarda rast gəlinir. Rayonun oxşar ərazilərində olduğu kimi burada da torpaq örtüyündə baş verən dağıdıcı eroziyanın fəaliyyəti bilavasitə təbii və antropogen proseslərin təsiri ilə əlaqədardır. Bu baxımdan regionların inkişafına dair dövlət proqramlarında iqtisadi rayonda Astaraçay suətrafı sahələrdə yayılmış münbit torpaqların sel sularının yuyulma təhlükəsini məhdudlaşdırmaq məqsədilə sahilbərkidici işlərin icrası nəzərdə tutulmuşdur. Regionda çəltik istehsalının inkişaf etdirilməsi ilə əlaqədar kənd təsərrüfatına yararlı ətraf torpaq sahələrində baş verə biləcək bataqlaşmanın qarşısının alınması üçün kompleks meliorativ tədbirlərin həyata keçirilməsinə ehtiyac yaranmışdır. Dağlıq ərazilərdə mərmər və digər tikinti materiallarının istehsalının inkişaf etdirilməsi ilə əlaqədar ərazinin torpaq-ekoloji durumuna təsir göstərə biləcək halların - 92 - qarşısının alınmasına dair tədbirlərin işlənib hazırlanması və onların həyata keçirilməsi vacibdir. Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunun torpaq fondu 696.5 min hektardır. Bunun 462.6 min ha – yəni 66.4%-i dağlıq relyef şəraitində yayılmışdır ki, bunların da əsasını meşə mənşəli torpaqlar təşkil edir. Meşə torpaqları dağ-torpaq ehtiyatlarının 63.6%-ni əhatə edir. Burada qəhvəyi dağ-meşə və bozqırlaşmış qəhvəyi dağ-meşə torpaqları meşə fondu torpaqlarının 61.3%-ni, qonur dağ-meşə torpaqları 37.3%-ni, çimli karbonatlı dağ-meşə torpaqları isə 1.4%-ni təşkil edir. Ərazidə yayılmış dağ- boz qəhvəyi torpaqlar ümumi dağ-torpaq fondunun 3.6%-ni təşkil edir. Bu torpaqlar kənd təsərrüfatında meyvəçilik, heyvandarlıq, taxılçılıq və s. sahələrdə istifadə edilir. Ərazinin maili dağətəyi düzənliyində geniş sahələri tutan çəmən-qəhvəyi və şabalıdı torpaq tipləri ümumi torpaq ehtiyatının 15.6% əhatə edir. Meyvəçilik və dənli bitkilərin əkinləri altında geniş istifadə edilir. Qismən qış otaqları və kəndyanı örüş sahələri kimi heyvandarlığı yem bazası kimi təmin edir. Rayonun torpaq örtüyünün tərkib hissəsini təşkil edən kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar ümumi torpaq fondunun 55.5%-ni təşkil edir ki, bunun da 32.9%-i əkin və dincə qoyulmuş torpaqlardır. Kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardan ən geniş sahəni örüş və otlaq torpaqları təşkil edir. Meşə fondu torpaqları ümumi torpaq ehtiyatının 29.7%-ni, istifadə olunmayan torpaqlar 26.8%-ni təşkil edir. Kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların 33.9%-ni suvarılan torpaqlar təşkil edir ki, bunun da 70.5%-i əkin və dincə qoyulmuş, 17.6%-ni çoxillik əkmələr təşkil edir. Rayonun kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsinin miqdarı müxtəlif olduğu kimi, onların təyinatı üzrə istifadəsi də müxtəlifdir. Torpaq istifadəçiliyinin miqyası geniş olduğundan onun bugünki aqroekoloji durumu da xeyli fərqlidir. Müxtəlif təsərrüfat təyinatlı sahələrin uzunmüddətli istismarının nəticəsi olaraq torpağın təbii münbitliyinin kəskin şəkildə pisləşməsi onu hazırki vəziyyətə salmışdır. Belə ki, kənd təsərrüfatı dövriyyəsində olan 386.5 min ha torpaq sahəsinin yalnız 113 min ha-ı I aqroistehsal qrupunda, yəni yüksək keyfiyyət qrupunda yer tutmuşdur. - 93 - Respublikanın digər rayonlarında olduğu kimi, burada da torpaqdan uzunmüddətli səmərəsiz istifadə torpaqların deqradasiyasına səbəb olmuşdur. Təbii ki, yaxın gələcəkdə kənd təsərrüfatında istifadə olunan torpaqların münbitlik xassələrinə, eləcə də meliorativ durumuna əsasən konkret tədbirlər planı işlənib hazırlanmasa onların təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb olunması çətinləşəcəkdir. Kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların 131.2 min hektarı suvarılan torpaqlardır. Bu torpaqların ifrat dərəcədə suvarılması bir çox düzənlik ərazilərdə qrunt sularının həm səviyyəsini qaldırmış, həm də minerallaşma dərəcəsini yüksəltmişdir. Təhlilləri göstərir ki, suvarılan torpaqların 45.6%-nin meliorativ durumu qrunt sularının dərinliyinə və minerallaşma dərəcəsinə görə ərazidə yayılması yaxşı, 35.3%-i kafi, 19.1%-i qeyri-kafi vəziyyətindədir. Digər rayonlarda olduğu kimi burada da torpaq örtüyündə baş verən eroziya proseslərinə qarşı kompleks mübarizə tədbirləri hazırlanıb həyata keçirilməlidir. Qəbul olunmuş dövlət proqramlarında rayonun suvarılan torpaq sahələrinin genişləndirilməsi, onların davamlı su təminatının yaxşılışdırılması üçün bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulumuşdur. Aran iqtisadi rayonu digər rayonlara nisbətən böyükdür, torpaq ehtiyatı 2 mln 115179 min ha-dır. Bu torpaqların 95.2%-i ovalıq, 4.8%-i alçaq dağlıq ərazilərdə formalamışdır. Ovalıq torpaqlarının 66.1%-i boz və boz-çəmən, Mil düzününü qərbindəki dağətəyi düzənlikdə isə şabalıdı torpaqlardır. Şoranlı boz-qonur torpaqlar daxil olmaqla çəmən-bataqlıq, bataqlıq, şoran-şorakətli, təpəckli qumlar, daşlı-çınqıllı çay yataqları, çılpaq qayalıqlar və səthə çəxmış süxurlar əhatə etdiyi kənd təsərrüfatına az yararlı və şərti yararsız sahələrin ölçüsü isə ümumi torpaq fondunun 11.6%-ni təşkil edir. Ovalığın şimal və şimal-qərbində yerləşən alçaq dağlıq ərazilərdə dağ-qəhvəyi və dağ-şabalıdı torpaqlar yayılmışdır. Bütövlükdə rayonun ümumi torpaq fondunun 67.1%-i kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardır. Bunun 42.2%-i əkin və dincə qoyulmuş torpaqlar, 0.9%-i çoxillik əkmələr, 0.2%-i biçənək, 5.6%-i həyətyanı torpaqlar, 51.1%-i isə örüş və otlaq sahələridir. Kənd təsərrüfatı istehsalına cəlb olunmuş torpaqların 46.8%-i suvarılan torpaqlardır ki, bunun da 84.9%-i əkin sahələridir. Çoxillik əkmələrin 1.7%-i, örüş və otlaq torpaqlarının 3.1%- - 94 - i, həyətyanı torpaqların 10.1%-i, meşə fondu torpaqlarının 0.9%-i suvarılır. Kənd təsərrüfatında istifadə olunmayan torpaqlar ümumi torpaq fondunun 31.3%-ni təşkil edir. Bunun əsas hissəsi kənd təsərrüfatına az yararlı və ya şərti yararsız torpaqlardan ibarətdir. Rayonun kənd təsərrüfatına yararlı torpaq ehtiyatları tükəndiyindən gələcəkdə bu torpaqların əsaslı şəkildə yaxşılaşdırılması yolu ilə əkin dövriyyəsinə cəlb edilməsi gündəmdə duran məsələlərdəndir. Iqtsadi rayonda İmişli, Ağcabədi, Hacıqabul, Kürdəmir, Salyan, Yevlax, Neftçala, Saatlı və Biləsuvarın kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahələri daha çoxdur və əsasən də örüş və otlaqlardan ibarətdir. Qış otlaq torpaqları kimi istifadə olunan bu saəhələr həm iqtisadi rayonun, həm də respublikanın digər rayonlarının köçəri qoyunçuluğunda geniş istifadə olunur. Kənd təsərrüfatı sahələri içərisində istifadəyə görə əkin və dincə qoyulmuş torpaqlar üstünlük təşkil edir və suvarılan torpaqların əsasını təşkil edir. Örüş və otlaq torpaqların az bir hissəsi suvarılır. Rayonun torpaq ehtiyatlarının çoxəsirlik istismarı nəticəsində onun təbii münbitlik xassələrinin əsaslı şəkildə dəyişməsi baş vermişdir. Belə ki, kənd təsərrüfatı dövriyyəsində olan torpaq ehtiyatının yalnız 6.3%-i yüksək keyfiyyətli torpaqlardır ki, bu da əsasən əhalinin həyətyanı torpaqlarıdır. Əkin sahələrinin düzgün becərmə və uzunmüddətli aqromeliorativ tədbirləri tətbiq etməklə keyfiyyətlərini yüksəltmək mümkündür. Rayonlarda suvarılan torpaqların meliorativ durumunun qiymətlndirilməsi və suvarma sistemlərinin texniki vəziyyətinə dair kodastr məlumatlarına əsasən ərazidə suvarılan torpaqların qrunt sularının dərinliyinə və minerallaşma dərəcəsinə görə paylanması müxtəlifdir. Belə ki, ümumi suvarılan torpaqların 29.3%-i qeyri-kafi, 60.5%-i kafi, 10.2%-i isə yaxşı vəziyyətdədir. Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonunda torpaq əmələgətirən süxurlar dağlıq və dağətəyi ərazilərdə əsasən vulkanogen mənşəli andizit, andizit-bazalt və digərləri əsas süxurların aşınmış allüvial, delüvial, düzənliklərdə isə lossobənzər allüvial, qumsal gillicəli və qismən isə gilli çöküntülərdən ibarətdir. Burada təbii komplekslərin qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində özünəməxsus torpaq örtüyünün tərkibi formalaşmışdır. Formalaşan və inkişaf edən bölgənin mövcud torpaq örtüyündə əsasən çimli dağ- - 95 - çəmən, bozqır dağ-çəmən, qonur dağ-meşə, qəhvəyi dağ-meşə, dağ-qara, boz- qəhvəyi, dağ-şabalıdı, boz, çəmən-meşə və subasar allüvial-çəmən torpaq tipləri yayılmışdır. Torpaq ehtiyatının (834166 ha) 29.6%-ni təşkil edən dağ-şabalıdı torpaqlar bağçılıq, taxılçılıq və heyvandarlıqda geniş istifadə olunur. Torpaq ehtiyatının 25.1%-ni təşkil edən dağ-meşə torpaqları heyvandarlıqda geniş istifadə olunmaqla qiymətli biçənək sahəsi də sayılır. Torpaqların 14.7%-ni təşkil edən dağətəyi düzənlikdə formalaşmış şabalıdı torpqlar əkib-becərilən sahələrin əsasını təşkil edir. Rayoun ümumi torpaq fondunun 60.1%-ni kənd təsərrüfatına cəlb edilmiş torpaq tipləri təşkil edir. Bu torpaqların da 48.9%-ni otlaq və örüş sahələri, 38.3%-ni əkin və dincə qoyulmuş, 9.1%-ni çoxillik əkmələr təşkil edir. Xocalı, Şuşa və Ağdərə rayonları ərazisində yerləşən biçənək torpaqları 4.2 min ha, kənd təsərrüfatına yararlı həyətyanı torpaqlar isə 2.8%-ə bərabərdir. Kənd təsərrüfatında istifadə olunmayan və ətraf mühitdə qoruyucu əhəmiyyət kəsb edən meşə torpaqları ümumi torpaq fondunun 18.5%-ni əhatə edir. Əsasən dağ yamaclarında canlı örtük yaratmış meşə sahələri bir çox yerlərdə qismən də olsa meşəsizləşdirilərək bozqır çəmənliklərinə çevrilmişdir. Ərazinin erməni işğalından sonra vəziyyəti bir qədər də ağırlaşmışdır. Kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahələrinin 34.8%-i suvarılan sahələrdir. Bunun da 67.8%-i əkin və dincə qoyulmuş torpaqların payına düşür. Suvarlan torpaqların 81.7%-i çoxillik əkmələrin altındadır. Həyətyanı torpaqların 71.8%-nə suvarma tətbiq olunur. Düzənlik ərazilərdə yarımsəhra və quru çöl-bozqır şəraitdə yerləşən örüş və otlaqlar 2.4% təşkil edir. Ən çox suvarılan torpaqlar Ağdam və Füzuli rayonlarındadır. Rayonda kənd təsərrüfatı bitkiləri əsasən dəmyə şəraitində yetişdirildiyindən suvarma əkinçiliyi zəif inkişaf etmişdir. Kənd təsərrüfatı dövriyyəsində olan torpaqların 11%-i yüksək münbitlik keyfiyyətinə, 53%-i yaxşı keyfiyyət, 31.4%-i orta keyfiyyət, 4.3%-i aşağı keyfiyyət göstəricisinə uyğundur. Torpaq münbitliyinin pisləşməsinə təsir göstərən səbəblərdən biri suvarılan torpaqların meliorativ durumunun pisləşməsidir. Belə ki, suvarılan torpaqların cəmi - 96 - 2%-nin qrunt sularının səthə yaxın, yəni 1 metrdən az dərinlikdə yerləşməsi, 31.1%- nin isə 3 metrədək dərinlikdə yerləşməsi qeydə alınmışdır. Suvarılan torpaqların 66.9%-i şorlaşma təhlükəsi olmayan ərazilərdədir. Rayon torpaq fondunun 45.9%-i müxtəlif dərəcədə eroziyaya uğramışdır. Ərazinin çox hissəsinin dağlıq və dağətəyi sahələrdən ibarət olması eroziya prosesinin geniş yayılmasına səbəb olmuşdur. Burada səthi, xətti, külək və suvarm eroziya növləri geniş yayılmışdır, qobu və yarğan formaları da vardır. Ərazinin dağ-çəmən və bozqır dağ-çəmən torpaqlarında səthi eroziya üstünlük tşkil edir. Bu otlaq sahələrindən düzgün istifadə edilməməsinin hesabına yaranmışdır. Dağ-çəmən zonasının otlaq torpaqlarında otarma yükünün ildən-ilə artması eroziya prosesini sürətləndirməklə yanaşı yem bitkilərin bioloji məhsuldarlığının da kəskin şəkildə azalmasına və tədricən az məhsuldar və keyfiyyətsiz bitki qrupları ilə əvəz olunmasına səbəb olmuşdur. Dağ-meşə zonasında yayılmış torpaqlarda eroziya prosesinin baş verməsi və onun arealının genişlənməsinin əsas səbəbi təbii proseslərlə yanaşı, insanların təbiətə qarşı fəal təsiri ilə əlaqəlidir. Dağ-bozqır zonasında yayılmış qaratorpaq, boz-qəhvəyi və şabalıdı torpaqlar kənd təsərrüfatında taxıl, üzüm və meyvə bağları altında və heyvandarlıqda intensiv istifadə edilir. Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunun torpaq fondu 613026 ha-dır, onun 69.8%-i dağlıq, 30.2%-i dağətəyi düzənliklərdə yayılmışdır. Bu torpaqların 28.4%-i dağ şabalıdı, 20.6%-i meşə torpaqları, 5.7%-i dağ-çəmən, 4.7%-i dağ-qara, 8.1%-i boz, 8.0%-i allüvial-çəmən torpaqların payına düşür. Rayonda ümumi torpaq fondunun 61.5%-i kənd təsərrüfatına yararlıdır. Bunun 37.5%-i əkin və dincə qoyulmuş, 2.5%-i çoxillik əkinlər becərilən torpaqlardır. Yararlı torpaqların 57.1%-i örüş və otlaqlardan ibarətdir. Həyətyanı təsərrüfatlarda 2.5% - torpaq ehtiyatı vardır. Suvarılan torpaqlar isə istifadə olunan torpaqların 14.2%-i təşkil edir. Suvarılan torpaqların 15.3%-i qrunt sularının dərinliyinə və minerallaşma dərəcəsinə görə yaxşı, 60.1%-i kafi, 24.6%-i qeyri-kafi vəziyyətdədir. Ərazidə suvarılan torpaqların 52.4%-i şorlaşmaya məruz qalmışdır. Bu torpaqların da çox hissəsi Ağsu rayonu ərazisindədir. Burada suvarılan sahələrin 67.0%-i şorlaşmışdır. Bunun 16.1%-i yüksək, 34.7%-i orta, 49.2%-i zəif - 97 - şorlaşmış torpaqlardır. Ağsu rayonunda suvarılan torpaqların 54%-nin drenləşdirilməsinə baxmayaraq, orta və yüksək şorlaşmış torpaqların çəkisi çox böyükdür, onların bir qisminin əsaslı yuyulması, digər hissəsində təsirli suvarmanın aparılması drenkollektor şəbəkələrinin texniki vəziyyətinin yaxşılaşdırılması tələb olunur. Kənd təsərrüfatında istifadə olunan torpaqlarda təbii münbitliyin pisləşməsinə təsir göstərən və böyük dağıdıcı gücə malik olan eroziya prosesidir. Regionda torpaq fondunun 63%-i müxtəlif dərəcədə eroziyaya uğramış sahələrdir və ən çox da Qobustan rayonundadır. Kəlbcər – Laçın iqtisadi rayonunda torpaq örtüyü əsasən vulkan mənşəli süxurların aşınmış allüvial-dellüvial çöküntüləri üzərində əmələ gəlmişdir. Rayonun torpaq fondu 530787 ha-dır. Bütün torpaq ehtiyatları dağlıq ərazidə yerləşir. Yüksək dağlıq hissədə yayılmış ibtidai, torflu və çimli dağ-çəmən torpaqları torpaq ehtiyatının 24.6%-ni təşkil edir. Orta dağlıq ərazidə qaramtıl və bozqır dağ-çəmən torpaqlar 10.4%-ni, meşə altı torpaqlar 42.2%, alçaq dağlıq və dağətəyi düzənlik zonada boz-qəhvəyi, şabalıdı və allüvial-çəmən torpaqlar 15.8%-ni əhatə edir. Torpaq fondunun 45.0%-i kənd təsərrüfatına cəlb olunmuşdur. Bunun 18.5%-i əkin və dincə qoyulmuş, 1.6%-i çox illik əkin sahələridir. Örüş və otlaqlar ümumi torpaq fondunun 73.4%-ni, həyətyanı torpaqlar 1%-ni, 5.5%-i biçənək sahələri kimi istifadə olunur. Ərazidə suvarılan torpaqların sahəsi 13.5 min ha-dır, bunun 75.6%-i əkin sahələrinin payına düşür. Naxçıvan iqtisadi–coğrafi rayonunun torpaq fondu 536300 hektardır. Bunun 23.4%-i əkin və dincə qoyulmuş, 0.4%-i çoxillik əkmələr, 1.9%-i biçənək, 67.0%-i örüş və otlaqlar, 7.3%-i həyətyanı torpaqların, 66.5%-i meşə və kənd təsərrüfatında istifadə olunmayan torpaqların payına düşür. Əsasən vulkanogen və antropogen mənşəli müasir dördüncü dövrün elüvial, elüvial-delüvial və allüvial çöküntüləri üzərində formalaşıb inkişaf edən Arazboyu düzənliklərdə və alçaq dağlıq sahələrdə boz, boz-çəmən, çəmən-boz, allüvial-çəmən, şoranlı, şorakətli, şabalıdı və s. torpaq tipləri və yarımtipləri yayılmışdır. Orta dağlıq sahələrdə dağ-şabalıdı, qəhvəyi dağ-meşə torpaqları, yüksək dağlıq ərazilərdə isə - 98 - bozqır dağ-çəmən, çimli dağ-çəmən, ibtidai və torflu dağ-çəmən torpaqları formalaşmışdır. Əsasən düzənlik və dağətəyi ərazilərin torpaqları kənd təsərrüfatında geniş istifadə edilir. Bu becərilən torpaqlarda taxılçılıq, tərəvəzçilik, üzümçülük, bağçılıq, kartofçuluq və s. kimi təsərrüfat sahələri inkişaf etmişdir. Rayonda torpaq sahələrinin antropogen və təbii dağıdıcı fəaliyyətin təsirinə məruz qalmış hissələrinin bərpa edilməsi olduqca vacibdir. Belə ki, düzənlik ərazilərdə şoranlaşma, dağlıq və dağətəyi ərazilərdə isə külək və iqlim eroziyaları üstünlük təşkil edir ki, buna qarşı aqlomerativ tədbirlərin həyata keçirilməsi, suvarma sisteminin təkmilləşdirilməsi vacibdir. Respublika ərazisinin əlverişli coğrafi mövqeyi, təbiəti, təbii şəraiti, əhalinin çoxillik təsərrüfat fəaliyyəti, dünya təsərrüfatında iştirak səviyyəsi, tarixi-etnoqrafik strukturu, ümumi sosial-iqtisadi inkişafı dünya ölkələrinin getdikcə marağını artırmaqdadır. Belə ki, iki iqlim qurşağının qovşağı, özünəməxsus və təkrarolunmaz landşaft quruluşu müxtəlif növ rekreasiya resurslarını formalaşdırmışdır. Əsrarəngiz təbii rekreasiya resurslarının böyük potensialı vardır. Mənzərəli landşaft, dağların ekspozisiyası, göllər, alp-subalp çəmənliklər, dağ və düzən meşəliklər, sıldırım qayalıqlar, şəlalə və sututarlar, mineral va balneoloji sular turistlərin diqqətindən kənarda qala bilməzdi. Xəzər dənizinin, sahil qumlarının, bol günış enerjisinin müalicəvi əhəmiyyəti, Abşeron, Quba-Xaçmaz, Lənkəran–Astara sahillərinin mineral və termal suları olduqca məşhurdur. Göygöl, Maralgöl və ora dxil olan göllər sistemi, Batabat, Hacıqabul, Böyükşor, Masazır göllərinin ətrafı, suları və onların mikroiqlim şəraiti böyük rekreasiya potensialına malikdir. Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz, Talış dağları, Naxçıvan ərazisi zəngin və çoxşaxəli mineral və termal sulara malikdir. Belə ki, Naxçıvanda Badamlı, Sirab, Vayxır, Darıdağ, Kəlbəcərdə İstisu, Bağırsaq, Xaçında Qoturlu, Minkənd, Şuşada Turşsu, Şırlan, Gədəbəydə Slavyanka, Şəki- Zaqatalada İlisu, Xalxal, Bum, Şamaxıda Çuxuryurd, Quba-Xaçmazda Cimi, Xaltan, Qalaaltı, Abşeronda Qala, Bilgəh, Şıx, Lənkəranda Ərkivan, Orva, Meşəsu, Biləsər, Aşağı Ağkörpü, Qızılca, Taxtakaran, Qoturlusu, İstisu, Astara kimi mineral və termal sular vardır. Abşeronda Böyükşor, Masazır, Binəqədi və digər göllərin minerallaşmış - 99 - suları və palçıqları müalicəvi əhəmiyyətlidir. Uzun tarixi inkişaf yolu keçən ölkəmiz çox zəngin antropogen resurslara – möhtəşəm qalalara, arxeoloji abidələrə, qayaüstü rəsmlərə, mağaralara, qədim insan məskənlərinə malikdir. Qobustan və Gəmiqayanın qayaüstü rəsm və təsvirləri, Azıx, Tağlar, Damcılı mağaraları, Əlincə, Çıraq, Cavanşir, Ərkivan, Ramana qalaları, Bakıda Şirvanşahlar sarayı, Qız qalası, Qala divarları, İçərişəhər, Mərdəkan qalası, Atəşgah, Şəkidə Xan sarayı, Gəncədə, Naxçıvanda, Ordubadda, Şamaxıda, Qubada, Lənkəranda və s. regionlarda müxtəlif tarixi abidələr mühüm rekreasiya resurslarıdır. Təbii və antropogen resurslardan fəal istifadə etməklə əhalinin sağlamlığını qorumaq, bu potensialdan səmərəli istifadə etmək, turizmin yüksək inkişaf səviyyəsinə nail olmaq məqsədilə 2010-cu ildə “Azərbaycan Respublikasında 2010- 2014-cü illərdə turizmin inkişafına dair Dövlət Proqramı” qəbul etmişdir. Eyni zamanda ölkəmizdə davamlı inkişafı təmin etmək üçün ətraf mühitin mühafizəsi və təbii resurslardan səmərəli istifadə etmək üçün bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsi olduqca vacibdir. Bura su ehtiyatlarının səmərəli istifadəsinin stimullaşdırılması, içməli suyun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, müvafiq standartlara uyğunlaşdırılması, transərhəd çayların çirklənmədən mühafizəsi, səhralaşma prosesinin qarşısının alınması üçün torpaqların inventarlaşdırılması, məhsuldar və rekreasiya əhəmiyyətli torpaqların inşaat üçün istifadəsinin qadağan edilməsi, milli turizm proqramının hazırlanmasında davamlı inkişaf prinsiplərinin nəzərə alınması, hər cür zona üçün ətraf mühitə maksimum yol veriləsi turist təzyiqinin müəyyənləşdirilməsi, ekoloji turizm və turizmin digər yeni formalarının inkişaf etdirilməsi aiddir. Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|