Tekshirdi: Firuza Raxmatullaeva buxoro 2022 Reja

Bank xizmatlari isteʼmolchilari bilan oʼzaro munosabatlarni amalga oshirishda tijorat banklarining faoliyatiga qoʼyiladigan minimal talablar toʼgʼrisida
NIZOM
Mazkur Nizom Oʼzbekiston Respublikasining «Oʼzbekiston Respublikasining Markaziy banki toʼgʼrisida»gi Qonuni hamda Oʼzbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 23 martdagi PQ-3620-son «Bank xizmatlari ommabopligini oshirish boʼyicha qoʼshimcha chora-tadbirlar toʼgʼrisida»gi qaroriga muvofiq bank xizmatlari isteʼmolchilarining huquq va manfaatlarini himoyalash maqsadida bank xizmatlari isteʼmolchilari (bundan buyon matnda isteʼmolchilar deb yuritiladi) bilan munosabatlarni amalga oshirishda tijorat banklarining (bundan buyon matnda bank deb yuritiladi) faoliyatiga qoʼyiladigan minimal talablarni belgilaydi.
1-bob. Umumiy qoidalar
1. Mazkur Nizomda quyidagi asosiy tushunchalardan foydalaniladi: isteʼmolchilar — bank xizmatidan foydalanish istagida bankka murojaat qilgan, ushbu xizmatdan foydalanayotgan yoki oldin foydalangan jismoniy yoki yuridik shaxslar;
shaxsiy kabinet — bankning rasmiy veb-saytida joylashtirilgan, isteʼmolchiga bank xizmatini koʼrsatish shartnomasi boʼyicha oʼz majburiyatlarini bajarishi yuzasidan axborot olish, shuningdek Internet tarmogʼidan foydalangan holda xabarlar almashish orqali bank bilan oʼzaro hamkorlik qilish imkonini beruvchi axborot resursi;
murojaat — isteʼmolchi (yoki uning vakili) tomonidan ogʼzaki, yozma yoki electron shaklda bankka yuborilgan bank xizmatlarini koʼrsatishga taalluqli ariza, shikoyat yoki taklif.
2. Isteʼmolchilar bank va bank xizmatlarini erkin tanlash huquqiga ega.
Bank tomonidan bir xizmatning isteʼmolchiga qoʼshimcha xizmatdan foydalanish sharti bilan koʼrsatilishi taqiqlanadi.
3. Bank xizmatlari bank va isteʼmolchi oʼrtasida tuzilgan shartnomaga muvofiq koʼrsatiladi.
Shartnomalarning matni isteʼmolchilar tushunishi uchun aniq va sodda tarzda bayon etilishi va kompьyuter vositasida bosib chiqarishda «Times New Roman» 12 oʼlchamli shriftdan kam boʼlmagan yoki shunga oʼxshash shriftni qoʼllagan holda Misrosoft Word matn redaktoridan foydalanilishi lozim.
Isteʼmolchilar tanloviga koʼra shartnoma matni davlat yoki rus tilida tuzilishi mumkin.
2-bob. Isteʼmolchiga axborot berishning minimal talablari
1-§. Maʼlumotlar berishning umumiy minimal talablari
4. Bank tomonidan koʼrsatiladigan barcha xizmatlar toʼgʼrisida maʼlumotlar isteʼmolchiga oshkor etilishi lozim.
Xizmatlar toʼgʼrisidagi maʼlumotlar tijorat yoki bank sirini oʼz ichiga olmasligi zarur.
5. Bank xizmatlarini taqdim etish shartlarining oʼzgarishi haqidagi maʼlumot bankning rasmiy veb-saytida joylashtirilishi hamda bankning axborot stendlarida doimiy ravishda joylashtirilib borilishi kerak.
6. Isteʼmolchilarga bank xizmatlari toʼgʼrisidagi maʼlumotlar shartnomalar tuzilishidan avval bepul taqdim etilishi va tanishtirilishi shart.
7. Bank tomonidan isteʼmolchilarga bank xizmatlari toʼgʼrisidagi maʼlumotlar davlat va rus tillarida yetkaziladi. Bank xizmatlari toʼgʼrisidagi maʼlumotlarning matni loʼnda, oddiy va ravon tilda bayon etilishi kerak.
8. Isteʼmolchilarga bank tomonidan koʼrsatiladigan xizmatlar toʼliq va toʼgʼri tushuntirilishi lozim.
Bank xizmatlari toʼgʼrisidagi maʼlumotlar qogʼoz shaklda berilganda «Times New Roman» 12 oʼlchamli shriftdan kam boʼlmagan yoki shunga oʼxshash shriftni qoʼllagan holda Misrosoft Word matn redaktoridan foydalanish kerak.
9. Bank tomonidan kredit boʼyicha xizmat koʼrsatish davrida isteʼmolchining ogʼzaki yoki yozma soʼrovi olingan kundan eʼtiboran bir ish kuni ichida unga quyidagi axborotlar yozma shaklda oyda bir marta bepul taqdim etiladi:
kreditlash limiti;
kredit boʼyicha toʼlangan pul mablagʼlari summasi;
asosiy summa boʼyicha qarz qoldigʼi;
navbatdagi toʼlovlarning miqdori, tarkibi va muddatlari (toʼlovlar jadvali);
kreditni muddatidan oldin qisman yoki toʼliq soʼndirish istagi bildirilgan taqdirda toʼlash lozim boʼlgan summalar miqdori;
muddati oʼtkazib yuborilgan qarzdorlik miqdori va tarkibi;
kelib tushayotgan pul mablagʼlari kredit boʼyicha qarzni soʼndirishga yoʼnaltirilishi haqida axborotlar.
10. Bank isteʼmolchining talabiga koʼra quyidagi hujjatlarning bank tomonidan tasdiqlangan nusxalarini bepul (bitta bank xizmatini koʼrsatish shartnomasi boʼyicha bir marta) berishga majbur: bank va isteʼmolchi tomonidan imzolangan bank xizmatini koʼrsatish haqidagi shartnomasini;
isteʼmolchi tomonidan berilgan ariza (agar qonun hujjatlariga muvofiq bunday arizaning rasmiylashtirilishi majburiy boʼlsa yoki bankning ichki qoidalariga asosan bank xizmatini koʼrsatish toʼgʼrisidagi shartnomani tuzish chogʼida bunday arizani rasmiylashtirilishi shart boʼlganda);
isteʼmolchiga kredit berilganligini tasdiqlovchi hujjat (order, toʼlov topshiriqnomasi, elektron toʼlov vositasiga pul mablagʼlari oʼtkazilganligi toʼgʼrisida maʼlumotnoma);
kredit shartnomalari boʼyicha isteʼmolchi tomonidan majburiyatlari toʼliq bajarilganligini tasdiqlovchi hujjat (maʼlumotnoma).
Bank isteʼmolchining talabiga koʼra mazkur bandda nazarda tutilgan hujjatlarni ularni tayyorlash xarajatlaridan oshmaydigan haq evaziga cheklanmagan tarzda taqdim etishi mumkin. Bunday hujjatlarni taqdim etishning imkoni mavjud boʼlmagan taqdirda, bu haqida bank tomonidan isteʼmolchiga asosli ravishda yozma xabar berilishi kerak.
11. Bank isteʼmolchilarga maʼlumot berish uchun bank xizmatini koʼrsatish shartnomasini tuzish chogʼida ular bilan bogʼlanish aloqa vositalarini kelishib olishi va ushbu aloqa vositalari orqali bogʼlanish imkoniyatini taʼminlashi lozim.
12. Isteʼmolchining tegishli soʼrovi bankda roʼyxatdan oʼtkazilgan kundan boshlab oʼn ish kuni ichida bank xizmatini koʼrsatish haqidagi shartnoma, isteʼmolchi tomonidan berilgan ariza va isteʼmolchiga kredit berilganligini tasdiqlovchi hujjat hamda bir ish kuni ichida kredit shartnomalari boʼyicha isteʼmolchi tomonidan majburiyatlari toʼliq bajarilganligini tasdiqlovchi hujjat taqdim etiladi.
2-§. Bankning rasmiy veb-saytida axborot berish xususiyatlari
13. Bank oʼzining rasmiy veb-saytiga ega boʼlishi shart.
14. Bankning rasmiy veb-saytida saytning tuzilishini bayon etuvchi, ushbu tuzilmadagi rasmiy veb-saytning har bir sahifasi joylashgan joyni qulay shaklda aniqlash imkonini beruvchi boʼlim boʼlishi kerak.
15. Bankning rasmiy veb-sayti Oʼzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014 yil 2 iyuldagi 176-son qarori bilan tasdiqlangan Аktsiyadorlik jamiyatlarining korporativ veb-saytlariga qoʼyiladigan talablar toʼgʼrisidagi nizomga muvofiq boʼlishi kerak.
16. Bankning rasmiy veb-saytidagi axborotdan foydalanishda: isteʼmolchilar zarur maʼlumotlardan xohlagan paytida tanishib chiqish va undan foydalanish imkoniga ega boʼlishi kerak. Maʼlumot bilan tanishganlik yoki undan boshqacha tarzda foydalanganlik uchun haq undirilmasligi hamda boshqa cheklovlar qoʼyilmasligi lozim;
isteʼmolchi maʼlumot bilan bepul va keng tarqalgan dasturiy taʼminot yordamida foydalanish imkoniga ega boʼlishi lozim;
axborot shifrlangan yoki boshqa vositalar orqali himoyalangan boʼlmasligi kerak;
bank oʼz rasmiy veb-saytida joylashtirilgan axborotdan (isteʼmolchining shaxsiy kabinetida joylashtirilgan axborotdan tashqari) foydalanish uchun isteʼmolchidan roʼyxatdan oʼtish yoki shaxsiy maʼlumotlarini taqdim etishini, shuningdek u bilan turli xil bitimlar tuzishni talab qilishga haqli emas.
17. Bank rasmiy veb-saytining mazkur bank va koʼrsatilayotgan bank xizmatlari shartlari toʼgʼrisida axborotlarni oʼz ichiga olgan boʼlimiga veb-saytning bosh sahifasidan giperhavolalar orqali bir oʼtishda kirish uchun imkoni yaratilgan boʼlishi kerak.
18. Bank isteʼmolchiga uning shaxsiy kabinetida kredit shartnomasi boʼyicha isteʼmolchi bilan tuzilgan shartnoma va unga kiritilgan oʼzgartirishlar hamda mazkur Nizomning 9-bandida koʼrsatilgan maʼlumotlardan foydalanish imkoniyatini taʼminlab berishi shart.
3-§. Bank faoliyatga oid reklama tusidagi axborotlar berish
19. Reklama tusidagi axborot isteʼmolchining ishonchini suiisteʼmol qilmaydigan tarzda va (yoki) isteʼmolchining tajribasi va bilimi yetishmasligidan foydalanishni koʼzlamagan holda taqdim etilishi lozim.
20. Reklama tusidagi axborot bevosita yoki bilvosita, ikki xil maʼnoda qoʼllash yoki oshirib koʼrsatish vositasida isteʼmolchini chalgʼitishi, xususan bank xizmatining shartlari yuzasidan isteʼmolchining tanloviga taʼsir oʼtkazmasligi kerak.
21. Reklama beruvchi bank Internet tarmogʼida kontekstli reklamani joylashtirishda boshqa kredit tashkilotining firma nomi va (yoki) tovar belgisidan kalit soʼzlar sifatida foydalanishi mumkin emas.
22. Reklama beruvchi bank isteʼmolchiga notoʼgʼri axborot taqdim etilishiga yoʼl qoʼymaslik maqsadida oʼz rasmiy veb-saytini boshqa kredit tashkilotining ilgari eʼlon qilingan rasmiy veb-saytiga oʼxshatib niqoblamasligi kerak.
4-§. Isteʼmolchiga beriladigan axborotning minimal hajmi
23. Bankning axborot stendlarida va rasmiy veb-saytida quyidagi axborotlar joylashtirilishi shart: bankning toʼliq va qisqartirilgan nomi, manzili, filiallari manzillari, ish vaqti, bogʼlanish uchun aloqa telefonlari, rasmiy veb-sayti va elektron pochta manzili;
mazkur Nizomning matni;
isteʼmolchilarga bank xizmatlarini koʼrsatish tartibi, shartlari va qiymati, shu jumladan bank xizmati boʼyicha shartnoma va boshqa hujjatlar shartlarini izohlab berilgan matni;
bank operatsiyalari boʼyicha tariflar, foiz stavkalari va vositachilik haqlari toʼgʼrisida;
isteʼmolchilar murojaatlarini koʼrib chiqish tartibi, shu jumladan murojaat qilish usullari va ular yoʼllanadigan manzillar toʼgʼrisida;
isteʼmolchining huquqlarini himoya qilish usullari, shu jumladan nizoni sudgacha hal etish imkoniyati va usullari haqida.
24. Bank isteʼmolchini taraflarning huquqlari, majburiyatlari va javobgarligi haqida xabardor qilishi, shuningdek isteʼmolchining talabiga koʼra mazkur Nizomning 23- bandida koʼrsatilgan axborotni taqdim etishi shart.
Taqdim etilayotgan xizmatlarning shartlari va qiymati haqidagi axborotni berishni rad etishga yoʼl qoʼyilmaydi.
25. Bank omonati shartnomasi shartlariga omonatchining huquq va qonuniy manfaatlariga daxl qiladigan oʼzgartirishlarni bank tomonidan bir tomonlama kiritilishiga yoʼl qoʼyilmaydi.
26. Bank omonati shartnomasi tuzilgunga qadar bank isteʼmolchiga ogʼzaki tarzda quyidagi axborotni taqdim etadi:
omonat turi (talab qilib olguncha, muddatli, jamgʼarma);
omonat muddati (mavjud boʼlganda);
omonatning eng kam summasi;
mukofot stavkalari;
qoʼshimcha bitim tuzmagan holda omonat muddatini uzaytirish shartlari;
omonatni toʼldirish imkoniyati;
omonatni toʼliq yoki qisman muddatidan oldin qaytarib olish shartlari;
bank omonati shartnomasi boʼyicha nazarda tutilgan bank va isteʼmolchining huquq va
majburiyatlari, ularning javobgarligi toʼgʼrisida.
27. Kredit shartnomasi tuzilgunga qadar bank isteʼmolchiga quyidagi axborotni
taqdim etadi: kreditning eng koʼp miqdori va valyutasi, shu jumladan chet el valyutasi bilan bogʼliq ehtimoliy tavakkalchiliklari (chet el valyutasi boʼyicha kurslar oʼzgarishi natijasida yuzaga keladigan moliyaviy yoʼqotish bilan bogʼliq tavakkalchilik) haqida ogohlantiradi;
kreditdan foydalanish muddati;
foiz stavkasining yillik nominal qiymati, shuningdek isteʼmolchi murojaat qilgan sanadagi yillik real foiz stavkasining miqdori;
vositachilik haqlari, tariflar va kredit olish hamda unga xizmat koʼrsatish bilan bogʼliq boʼlgan boshqa toʼlovlarning batafsil roʼyxati va miqdorlari;
kredit shartnomasi boʼyicha majburiyatlar bajarilmagan taqdirda isteʼmolchining javobgarligi va tavakkalchiliklari;
garovga qoʼyuvchi, kafil (kafolat beruvchi) va kredit shartnomasining tarafi hisoblangan boshqa shaxsning javobgarligi;
bank va isteʼmolchining huquqlari va majburiyatlari, shu jumladan muddati oʼtkazib yuborilgan qarzdorlikni undirish jarayonida isteʼmolchining huquqlari, shuningdek bank xizmatlarini koʼrsatish shartnomasida koʼzda tutilgan taraflarning javobgarligi haqidagi maʼlumotlar.
28. Bank isteʼmolchini quyidagi omillarni hisobga olgan holda oʼz moliyaviy
ahvolini tahlil qilishi zarurligi toʼgʼrisida ogohlantirishi lozim:
isteʼmolchining qarz yuki joriy moliyaviy ahvoliga mos kelishi;
bank xizmatini koʼrsatish shartnomasida koʼrsatilgan majburiyatlarini bajarishi uchun taxminan qaysi muddatlarda va qancha miqdorda pul mablagʼlari kelib tushishi kutilayotganligi (masalan, jismoniy shaxslar uchun — ish haqi toʼlanishi, boshqa daromadlar olishi davriyligi);
kredit shartnomasi boʼyicha oʼz majburiyatlarini bajara olmasligiga olib kelishi mumkin boʼlgan yengib boʼlmas kuch taʼsiridagi vaziyatlar va boshqa holatlar yuz berishi ehtimoli (shu jumladan jismoniy shaxslar uchun — ishini yoʼqotish, oʼziga bogʼliq boʼlmagan sabablarga koʼra ish haqi va boshqa turdagi daromadlarni kechikib olishi, ishga joylashishi, sogʼligʼining yomonlashganligi natijasida daromadlarining tushib ketishi).
29. Bank isteʼmolchi kredit shartnomasi boʼyicha oʼz majburiyatlarini lozim darajada bajarmasligi bilan bogʼliq tavakkalchiliklar toʼgʼrisida, shu jumladan isteʼmolchiga nisbatan majburiyatlarni buzganligi uchun qoʼllaniladigan neustoyka (jarima, penya) va ularning natijasida isteʼmolchining xarajatlari summasi oshishi ehtimoli toʼgʼrisida axborot beradi.
30. Bank soʼroviga javoban isteʼmolchi tomonidan taqdim etilgan maʼlumotlar — tuzilayotgan kredit shartnomasining shartlariga taʼsir koʼrsatishi mumkinligi haqida isteʼmolchi ogohlantirilishi zarur.
Bank xizmatlari iste’molchisi O‘zbekiston Respublikasining bank tizimi haqida nimalarni bilishi lozim?
O‘zbekiston Respublikasi bank tizimi - O‘zbekiston Respublikasi moliya va pul-kredit tizimining uzviy qismi hisoblanadi. Respublikamizda bank tizimi ikki pog‘onali bank tizimidan iborat bo‘lib, o‘z ichiga Markaziy bank va tijorat banklarini oladi. Markaziy bankning tijorat banklari bilan hamda tijorat banklarining o‘z mijozlari bilan bo‘ladigan o‘zaro munosabatlar O‘zbekiston Respublikasining Qonun hujjatlari, jumladan «O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida»gi hamda «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi Qonunlarida belgilangan. «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi Qonunining 20-moddasiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasida banklar bank operatsiyalarini amalga oshirishga doir qarorlar qabul qilishda mustaqildirlar.
Markaziy bank bilan tijorat banklarining bir-biridan nimalar bilan farq qiladi?
Markaziy bankning bosh maqsadi milliy valyutaning barqarorligini ta’minlashdan iborat.
Asosiy vazifalari:

• 
  monetar siyosatni hamda valyutani tartibga solish sohasidagi siyosatni shakllantirish, qabul qilish va amalga oshirish;
  
• 
  O‘zbekiston Respublikasida hisob-kitoblarning samarali tizimini tashkil etish va ta’minlash;
  
• 
  banklar, mikrokredit tashkilotlari, lombardlar, valyuta birjasi va kredit byurolari faoliyatini litsenziyalash hamda tartibga solish, banklar, mikrokredit tashkilotlari, lombardlar va kredit byurolarini nazorat qilish, qimmatli qog‘ozlar blankalari ishlab chiqarishni litsenziyalash;
  
• 
  O‘zbekiston Respublikasining rasmiy oltin-valyuta rezervlarini, kelishuvga binoan hukumat rezervlarini qo‘shgan holda, saqlash va tasarruf etish;
  
• 
  bank xizmatlarining ommabopligini oshirishni ta’minlash va bank xizmatlari iste’molchilarining huquqlarini himoya qilish;
  
• 
  davlat byudjetining kassa ijrosini Moliya vazirligi bilan birgalikda tashkil etishdan iboratdir.
  

Markaziy bank faoliyatining strategik maqsadli yo‘nalishlari deb:

• 
  narxlar barqarorligi;
  
• 
  bank tizimi barqarorligi va rivojlanishi;
  
• 
  to‘lov tizimi barqarorligi va rivojlanishini ta’minlash hisoblanadi.
  

Shuningdek, bugungi kunda respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlar doirasida Markaziy bank faoliyatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, bank xizmatlari iste’molchilari huquqi va qonuniy manfaatlari himoyasini ta’minlash, aholi va tadbirkorlik sub’ektlariga moliyaviy ochiqlikni va ularning savodxonlik darajasini oshirish belgilangan.
Markaziy bank o‘z oldiga qo‘yilgan vazifaga erishish uchun banklar, mikrokredit tashkilotlari, lombardlar va kredit byurolari faoliyatini tartibga soladi hamda nazorat qiladi, banklar uchun majburiy bo‘lgan iqtisodiy normativlarni belgilaydi. Markaziy bank vakolatlarining to‘liq ro‘yxati «O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida»gi Qonunida aks ettirilgan. Tijorat banklari «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi Qonuniga muvofiq tijorat tashkilotlari hisoblanib, ularning faoliyati daromad olishga qaratilgan.
Tijorat bankining o‘ziga xos xususiyati, bu yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlar qabul qilish hamda qabul qilingan mablag‘lardan tavakkal qilib kredit berish yoki investitsiyalash uchun foydalanishdan iboratdir. Shuningdek, tijorat banklari jismoniy va yuridik shaxslarga bank hisobvaraqlarini ochadi va yuritadi, to‘lovlarni amalga oshiradi. Banklar qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa turdagi operatsiyalarni ham amalga oshirishlari mumkin,
Shunga ko‘ra, o‘zining joriy faoliyati bilan bog‘liq xarajatlarni qoplash hamda rivojlanishini ta’minlash uchun tijorat banklari foydaga ega bo‘lishi lozim. Shu sababli, bank xizmatlari muayyan haq evaziga bajariladigan xizmat turi hisoblanadi.
Banklar va ularning mijozlari o‘rtasidagi munosabatlar
Banklar va mijozlar o‘rtasidagi munosabatlar Qonun hujjatlariga muvofiq, jumladan O‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi Qonunining 31-moddasiga ko‘ra, banklar va ularning mijozlari o‘rtasidagi munosabatlar shartnomalar asosida amalga oshiriladi. Shuningdek, banklar mijozlar bilan tuzilgan shartnoma shartlarini, jumladan bank operatsiyalari bo‘yicha foiz stavkalari va vositachilik haqi miqdorini mustaqil belgilash huquqiga egadirlar.
Davlat dasturlarini moliyalash uchun Markaziy bank tomonidan banklarga beriladigan kreditlar bo‘yicha Markaziy bank ushbu banklar qarzdordan undirib oladigan foiz stavkalarining eng ko‘p miqdorini belgilashi mumkin, bunda markazlashtirilgan resurslar uchun to‘lov va banklarning xarajatlari o‘rnini qoplash hisobga olinadi.
Qayd etish lozimki, amaldagi qonunchilikka ko‘ra omonatchilar va qarz oluvchilar o‘zlariga xizmat ko‘rsatuvchi tijorat bankini mustaqil tanlash huquqiga egadirlar. Bugungi kunda respublikamizda bank xizmatlari bozorida tijorat banklari o‘rtasida (2018 yil 1 yanvar holatiga 28 ta) kuchli raqobat mavjud bo‘lib, ushbu holat tijorat banklari doimo taqdim etilayotgan xizmat turlarini sifati va ko‘lamini oshirishga, bank xizmatlarining narxini takomillashtirib borishga, mijozlarga qo‘shimcha qulayliklar yaratishga undab kelmoqda.
Shunga ko‘ra, iste’molchi o‘ziga ma’qul bo‘lgan shartlarda bank hizmat turlarini taklif etadigan tijorat bankini mustaqil tanlash huquqiga ega.
Siz bank xizmatlaridan foydalanmoqchisiz. Nimalarga e’tibor qaratish lozim.
Bankning biron-bir xizmat turidan foydanish haqida qaror qabul qilishdan avval, ushbu xizmat turi haqidagi ma’lumotlarni o‘rganish, yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan masalalarni aniqlash hamda o‘z majburiyatlaringizni (shu jumladan moliyaviy) anglab yetish talab etiladi.
Agar bank xizmatlari shartnoma tuzish asosida amalga oshiriladigan bo‘lsa, ushbu shartnomani imzolashdan avval uning barcha shartlari va qoidalarini tijorat bankining mutaxassisi bilan birgalikda diqqat bilan o‘rganib chiqish zarur. Shartnomada uchrashi mumkin bo‘lgan notanish terminlar hamda shartnoma qoidalarini to‘liq tushunish yuzasidan bank xodimlariga murojaat etishdan uyalmang. Chunonchi, barcha tijorat banklarida jismoniy shaxslarga, shu jumladan maxsus moliyaviy bilimlarga ega bo‘lmagan mijozlarga oddiy, tushunarli tarzda bank maslahatlarini berish vazifasi yuklatilgan mutaxasislar mavjud. Shartnomani imzolashga shoshilmang. Iloji bo‘lsa shartnomani uyga olib ketib, uning barcha shartlarini diqqat bilan o‘rganib chiqish zarur.
Esingizda tuting! Shartnomani imzolash orqali Siz uning barcha shartlariga rozi ekanligizni tasdiqlaysiz hamda shartnoma shartlarini to‘liq bajarish majburiyatini o‘z zimmangizga olasiz. Agar Siz shartnoma shartlarini bajarmagan taqdiringizda bank sudga da’vo arizasi bilan murojaat etish huquqiga ega bo‘ladi.
Tijorat banklari tomonidan ko‘rsatiladigan kredit xizmatlari haqida nimalarni bilish kerak?
Fuqaro tijorat bankidan ko‘chmas mulk xarid qilish uchun ipoteka kreditini, yoki shaxsiy ehtiyojlarini qondirish uchun iste’mol kreditini olish huquqiga ega. Bankdan kredit olish qarz oluvchiga ushbu kreditning asosiy qarzini hamda ushbu kreditdan foydalangan davr uchun hisoblangan foizlarni kredit shartnomasida belgilangan muddatda qaytarish majburiyatini yuklaydi. Bunda bank tomonidan kreditdan foydalanganlik uchun qarz oluvchidan qo‘shimcha to‘lovlarni undirilishiga yo‘l qo‘yilmaydi.
Odatda, tijorat banklari tomonidan kreditlar doimiy daromadga ega bo‘lgan, to‘lovga layoqatli, ya’ni kredit shartnomasiga asosan to‘lovlarni to‘liq va o‘z vaqtida amalga oshirish qobiliyatiga ega fuqarolarga ajratiladi.
Qarz oluvchilarni kreditlash qoidalari hamda ularning kreditga layoqatlilik darajasini aniqlash usullari har bir tijorat banki tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi. Ko‘p hollarda bank tomonidan kredit ajratish jarayonida qarz oluvchi tomonidan qo‘shimcha xarajatlar (garov predmetini sug‘urtalash, garov shartnomasini notarial tasdiqlash bilan bog‘liq xarajatlar va h.k.) ko‘zda tutilgan bo‘lishi mumkin. Shuning uchun qarz oluvchi kredit shartnomasini imzolashdan avval, barcha qo‘shimcha xarajatlarni hisobga olishi lozim.
Fuqaro- qarz oluvchi kredit shartnoma shartlarini tegishli ravishda bajarmasa bank kreditdan foydalanganlik uchun to‘lovni yuqori foiz stavkalarida, shuningdek neustoyka (jarima va penya) to‘lanishini talab qilishi mumkin. Bankning ushbu talablarni qo‘yish huquqi kredit shartnomasida belgilangan bo‘ladi.
Fuqaroning tijorat bankidan kredit shartlari to‘g‘risida to‘liq ma’lumot olish huquqi
Kredit olish haqida qaror qabul qilishdan avval bank xodimidan kreditlash shartlari to‘g‘risida batafsil ma’lumot olish kerak. Sizning kredit shartlari to‘g‘risida o‘z vaqtida, zarur bo‘lgan va haqqoniy ma’lumotlarni olish huquqingiz amaldagi qonun hujjatlarida belgilangan.
Kredit shartnomasi tuzilgunga qadar bank tomonidan kredit olmoqchi bo‘lgan fuqaroga kredit shartnomasi yoki unga ilova qilingan o‘zgarishi mumkin bo‘lgan pul mablag‘lari majburiyatlari to‘g‘risida batafsil ma’lumotlar yozma ravishda taqdim etilishi shart.
Ushbu ma’lumotlarda quyidagilar aks ettirilgan bo‘lishi kerak:

• 
  kredit summasi va valyutasi;
  
• 
  kredit muddati;
  
• 
  kreditdan foydalangan uchun ustama haqi miqdori necha foizni tashkil etadi (o‘zgaruvchan yoki o‘zgarmas foiz stavkasi);
  
• 
  kredit maqsadi (shartnomada maqsadli ishlatish ko‘zda tutilgan bo‘lsa);
  
• 
  Kredit shartnomasida ko‘zda tutilgan bo‘lsa, kredit shartnomasi bo‘yicha majburiyatlarni ta’minlash usullari;
  
• 
  kreditning asosiy qarzi va hisoblangan foizlari qaysi davrdan boshlab, qay tartibda to‘lanishi. Qaytarish muddati aniq kun yoki davr bo‘lishi mumkin;
  
• 
  Kredit shartnomasi shartlarini bajarmaslik (tegishli tarzda bajarmaslik) bo‘yicha javobgarlik;
  
• 
  kreditni muddatidan oldin qaytarish imkoniyatining mavjudligi va uning shartlari;
  
• 
  Kreditni berish va qaytarish hamda undan foydalanganlik uchun ustama haq to‘lash bo‘yicha boshqa shartlar.
  

Kredit olishda nimalarga e’tibor qaratish lozim?
Tijorat bankidan kredit olish haqida qaror qabul qilishdan oldin, dastlab ushbu kreditni ajratish bilan bog‘liq qoidalarni sinchkovlik bilan o‘rganib chiqish zarur. Bunda kreditning asosiy qarzi va unga bog‘liq to‘lovlar o‘z vaqtida va to‘liq hajmda to‘lab berish yuzasidan o‘z imkoniyatlaringizni to‘g‘ri baholab chiqishingiz lozim.Bundan tashqari:

• 
  kredit bo‘yicha to‘lanadigan foiz miqdoriga;
  
• 
  majburiyatlarni bajarish muddatlariga;
  
• 
  kreditni muddatidan oldin qaytarish imkoniyatining mavjudligi va uning shartlariga;
  
• 
  kredit olish uchun qo‘shimcha shartnoma tuzish (masalan, sug‘urta shartnomasi) talab etilishi mavdudligiga alohida e’tibor qarating.
  

Kredit ta’minoti yuqori bo‘lgan hollar hisobga olinganda (likvid ta’minot, garov yoki kafil) kredit foizlari nisbatan past bo‘lishi mumkin.
Maqbul shartlardagi kreditni tanlash yuzasidan tegishli qaror qabul qilishda jismoniy shaxslar uchun kreditlar taklif etayotgan bir nechta tijorat banklarining takliflarini o‘rganib chiqish maqsadga muvofiqdir.
Agar bank kreditdan foydalanganlik uchun to‘lanadigan foiz miqdorini oshirsa nima qilish kerak?
Kredit shartnomasining shartlarini o‘zgartirish, ushbu kredit shartnomasiga qo‘shimcha bitim tuzish orqali amalga oshiriladi. Shu bilan birga, agar kredit shartnomasining shartlarida kreditdan foydalanganlik uchun foiz miqdorini o‘zgartirishning (oshirishning) aniq asoslari ko‘zda tutilgan bo‘lsa va bunday o‘zgartirishlarni kuchga kirishining aniq muddatlari belgilangan bo‘lsa, bunday holatda kredit foizi miqdori amaldagi kredit shartnomasining shartlariga asosan o‘zgartiriladi.
Agar kredit shartnomasida kreditdan foydalanganlik uchun foiz miqdori biron-bir bazaviy ko‘rsatkichga bog‘langan bo‘lsa (masalan, Markaziy bankning qayta moliyalashtirish stavkasiga), ushbu bazaviy ko‘rsatkich o‘zgargan holatlarda kredit shartnomasiga qo‘shimcha bitim tuzish talab etilmaydi.
Odatda, kredit shartnomalariga agar qarz oluvchi kreditdan foydalanganlik uchun to‘lanadigan foiz miqdorini oshirish yuzasidan qo‘shimcha bitimni imzolashga rozi bo‘lmagan taqdirda qarz oluvchi bankka ushbu kreditni muddatidan oldin qaytarishi lozimligi to‘g‘risida qoida kiritiladi. Qayd etish lozimki, bunday hollatda qarz oluvchi tomonidan bankka kreditni qaytarishi lozim bo‘lgan muddat, bank tomonidan kreditni muddatidan oldin qaytarish to‘g‘risidagi talabi qo‘yilgan kundan boshlab 3 oydan kam bo‘lmasligi lozim.
Bank omonat (depozit) turini tanlashda iste’molchi nimalarga e’tibor qaratishi lozim?
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 54-moddasiga ko‘ra, mulkdor mulkiga o‘z xohishicha egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi. O‘zbekiston Respublikasining qonunchiligiga muvofiq, yuridik va jismoniy shaxslar o‘zlariga hisob-kitob va kassa xizmatlarini ko‘rsatish uchun banklarni mustaqil ravishda tanlaydilar hamda bir yoki bir necha banklarda milliy va chet el valyutasidagi talab qilib olinguncha depozit hisobvaraqlari, shuningdek, jamg‘arma, muddatli, ssuda va boshqa depozit hisobvaraqlarini ochish huquqiga egalar. Mamlakatimiz tijorat banklari tomonidan milliy hamda chet el valyutasida turli muddat va shartlar asosida keng ko‘lamda omonat (depozit) turlari taklif etilmoqda.
U yoki bu omonat turiga bo‘sh pul mablag‘larini joylashtirish orqali har bir omonatchi ushbu joylashtirilgan mablag‘laridan maksimal darajada daromad olishi yuzasidan ma’lum risklarga duch keladi.
U yoki bu omonat turini tanlashdan avval fuqaro pul mablag‘larini omonatga qo‘yishdan olinadigan daromadi o‘zi kutayotgan darajada ekanligiga ishonch hosil qilishi va nafaqat olinadigan foiz miqdoriga, balki boshqa shartlarga ham e’tibor qaratishi lozim.
Masalan, agar fuqaroda omonat muddati tugagunga qadar omonatdagi mablag‘larini muddatidan avval yechishga ehtiyoj tug‘ilishi mumkin bo‘lsa, eng kam yo‘qotishlar bilan omonatni yechish ehtimoli va bunday shart omonat shartnomasida ko‘zda tutilganligiga va omonatni daromad keltirish asnosida eng kam saqlash muddatiga e’tibor qaratishi lozim.
Agar fuqaro yaqin vaqt mobaynida o‘zining bo‘sh pul mablag‘lariga ehtiyoj sezmasa, u holda fuqaro mablag‘larini tijorat banki tomonidan taklif etilayotgan omonatlarga joylashtirishda omonat bo‘yicha to‘lanadigan foizlar va ularni hisoblash usullari (foizlarni kapitalizatsiya qilish usuli yuqori daromad keltiradi) mezon bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligiga ko‘ra, fuqarolarning O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklaridagi omonat (depozit) hisobvaraqlarida milliy hamda chet el valyutasida saqlanayotgan pul mablag‘larining but saqlanishi davlat tomonidan to‘liq kafolatlangan.
O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, chet ellik fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarning O‘zbekiston Respublikasi banklaridagi omonatlari himoyalanishini ta’minlash sohasidagi munosabatlar O‘zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning banklardagi omonatlarini himoyalash kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonuni bilan tartibga solinadi.
Agar bankning bank operatsiyalarini bajarish huquqini beruvchi litsenziyasi Markaziy bank tomonidan chaqirib olinsa va mazkur bankning mavjud mablag‘lari fuqarolarning bankdagi omonatlari bo‘yicha haq to‘lashga yetmasa, u holda fuqarolar omonatlari "Fuqarolarning banklardagi omonatlarini himoyalash kafolatlari to‘g‘risida"gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni talablari asosida 100 foiz miqdorda qoplab beriladi.
Qaysi hollarda chet el valyutalari shikastlangan hisoblanadi yoki tijorat banklari tomonidan almashtirib berilmaydi?
Bugungi kunda barcha tijorat banklarining valyuta ayirboshlash shoxobchalarida quyidagi operatsiyalar amalga oshirilmoqda:

• 
  jismoniy shaxslardan naqd chet el valyutasini naqd milliy valyutaga sotib olish;
  
• 
  jismoniy shaxslar - norezidentlarga (keyingi o‘rinlarda norezident deb yuritiladi) chet el valyutasini sotish;
  
• 
  jismoniy shaxslarning xalqaro to‘lov kartasidagi chet el valyutasini naqd milliy valyutaga ayirboshlab berish;
  
• 
  jismoniy shaxslardan chet el valyutasini inkassoga qabul qilish;
  
• 
  haqiqiyligi shubha tug‘dirgan chet el valyutalarini jismoniy shaxslardan ekspertizaga qabul qilish;
  
• 
  jismoniy shaxslarning yirik chet el valyutasini o‘sha chet el valyutasiga maydalab berish;
  
• 
  jismoniy shaxslarning shikastlangan chet el valyutasini shikastlanmagan shu turdagi chet el valyutasiga almashtirib berish;
  
• 
  jismoniy shaxslarga bir xorijiy davlatning naqd valyutasini boshqa xorijiy davlatning naqd valyutasiga almashtirib berish (konversiya).
  

Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining 1996 yil 25 apreldagi “Bank va banklar faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuniga asosan, bank operatsiyalari bo‘yicha foiz stavkalari va vositachilik haqi miqdori banklar tomonidan mustaqil belgilanadi. Shuning bilan birga, valyuta ayirboshlash operatsiyalari yuzasidan ko‘rsatilingan xizmatlar uchun vositachilik xaqi undirilishi mumkin. Chet el valyutasini sotish va sotib olish bundan istisno.
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2017 yil 6 noyabrda 2944-son bilan ro‘yxatga olingan “Vakolatli banklarda jismoniy shaxslar bilan valyuta ayirboshlash operatsiyalarini amalga oshirish tartibi to‘g‘risida”gi Nizomga asosan chet el valyutasi quyidagi hollarda shikastlangan hisoblanadi:

• 
  emitent bank nomi, valyuta qiymatining raqamlar va so‘z bilan ko‘rsatilishi, old va orqa tomonining asosiy rasmi (surati), shuningdek qalbakilashtirishdan himoya qiluvchi elementlari (suv belgisi, magnitli belgilar, qog‘ozga kiritilgan rangli tolalar, jumladan, ultrabinafsha nurlarda ko‘rinadigan tolalar, konfetti, himoya iplari, mikromatn, nur sochuvchi rasmlar va boshqalar) va boshqa asosiy belgilarini saqlab qolgan bo‘lsa;
  
• 
  siyqalangan va ifloslangan bo‘lsa;
  
• 
  yopishtirib qo‘yilgan yirtilgan burchaklari yoki qismlari bo‘lsa;
  
• 
  banknot yopishtirib qo‘yilgan va unchalik katta bo‘lmagan yirtiqlarga ega bo‘lsa;
  
• 
  mayda moy dog‘lari va boshqa dog‘lar, yozuvlar va muhrlar o‘rni bo‘lganda va ular banknotning haqiqiyligini aniqlashga xalaqit bermaydigan va to‘lovga yaroqlilikning asosiy belgilarini 50 foizidan ortig‘ini to‘sib qo‘ymagan bo‘lsa;
  
• 
  banknotlar mayda teshiklarga ega bo‘lganda.
  

Yuqorida keltirilgan ro‘yxat chet el valyutasini muomalaga chiqargan bank-emitent tomonidan o‘rnatilgan qoidalardan tashkil etiladi va mazkur bank –emitent o‘z valyutasining to‘lovlilik alomatlari, jumladan uning “quyi chegarasi” ya’ni qanday hollarda to‘lovga qabul qilinmasligi va almashtirib berilmasligini aniqlaydi.
Ta’kidlash joizki, Markaziy bank chet el valyutasini muomalaga chiqarmaydi yoki muomalaga yaroqsiz chet el valyutalarini almashtirib bermaydi. «O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida»gi Qonuniga asosan mazkur vakolat milliy valyutaga nisbatan ishlatiladi.
Fuqaro bank kassasidan milliy valyutada yoki chet el valyutasida naqd pullarni olishda nimalarni bilishi lozim?
Bank kassasidan berilgan pulni olgan fuqaro, kassa yonidan ketmay turib olingan umumiy summani hujjatda ko‘rsatilgan summa bilan taqqoslashi, uni bog‘lamlar va dastalar bo‘yicha tekshirishi, dasta to‘lmagan alohida pullarni esa shu pulni bergan kassirning kuzatuvi ostida birma-bir qayta sanab ko‘rish orqali qabul qilib olishi lozim. Fuqaro qabul qilib olgan barcha pullarni maxsus ajratilgan xonada, bank kassiri yoki nazoratchi kuzatuvi ostida, birma-bir qayta sanab olishi shart.
Shunga ko‘ra, fuqaro quyidagilarni bilishi lozim:

• 
  agar fuqarolar kassa yonida pulni qayta sanab olmagan yoki qayta sanash uchun ajratilgan xonada bank nazoratchisi kuzatuvi ostida qayta sanamagan bo‘lsalar, ularning pul yoki tangalari yetishmayotganligi to‘g‘risidagi arizalari tijorat banki tomonidan qoniqtirilmaydi. Bu haqda chiqim kassalari oldida ko‘zga ko‘rinarli joyga e’lon yozib qo‘yilishi shart;
  
• 
  agar bank kassiri fuqaroga olinayotgan pulni birma-bir qayta sanab olishni taklif etayotgan bo‘lsa, fuqaro ushbu taklifni rad etmasligi kerak. Chunki, pullarni qayta sanash jarayonida o‘z miqdoridan kam chiqsa, bankning mas’ul xodimi bilan fuqaro o‘rtasida dalolatnoma rasmiylashtiriladi va yetishmayotgan summa bank tomonidan fuqaroga qoplab beriladi;
  

Shunga ko‘ra, tijorat banki kassasidan milliy valyutada yoki chet el valyutasida naqd pullarni olishda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan nohush holatlarni oldini olish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki fuqarolarga pullarni birma-bir qayta sanab olishni tavsiya etadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, T.: “O‘zbekiston”, 2010.
2. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksi T.: “O‘zbekiston”, 1999.
3. O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida”gi qonun, T.: “O‘zbekiston”, 1995.
4. O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonuni, T.: “O‘zbekiston”, 1996.
5. O‘zbekiston Respublikasining “Iste’mol krediti to‘g‘risida”gi qonun, T.: “O‘zbekiston”, 2006..
6. O‘zbekiston Respublikasining “Foizlarni o‘stirmaslik to‘g‘risida”gi Nizomi Adliya Vazirligida 2004-yil 1-yanvarda 1304-son bilan ro‘yxatga olingan.
7. O‘zbekiston Respublikasining “Tijorat banklarida foizlarni hisoblash to‘g‘risida”gi Nizomi, Adliya Vazirligida 2004-yil 30-yanvarda 1306-son bilan ro‘yxatga olingan.
8. “O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarida buxgalteriya hisobi hisob varaqalari rejasi”, Adliya Vazirligida 2004-yil 13-avgustda 773-17-son bilan ro‘yxatga olingan.
9. Karimov I.A. “Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy barqarorlikda”, T.: “O‘zbekiston”, 2005.
10. Abdullaeva Z.Sh “Pul va pul tizimi”, T.: “O‘zbekiston”, 2010.
11. Muratov R.S. va boshq. Korxona iqtisodiyoti. – T.: Fan. 2014. – 424 b.
12. Xotamov I.S., Sa’dulloyev H.I.. Marketing faoliyatini tahlil qilish va istiqbollash. Darslik. Toshkent – “Iqtisodiyot” – 2012