Tələbə-Heybətov İkram Qrup-211A1 İxtisas -ağırlıq qaldırma Fenn- fiziologiya

Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyi
Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiyası



Tələbə-Heybətov İkram
Qrup-211A1
İxtisas -Ağırlıq qaldırma
Fenn- Fiziologiya
Mövzu- Ürəyin fiziologiyası
Müəllim-Musayeva Nailə


Ürəyin fiziologiyası
Təkamülə nəzər saldıqda balıqlarda 2 kameralı,suda-quruda yaşayanlarda 3,ali sinif heyvanlarında və insanda isə 4 kameraya bölünür.
Ürək fəaliyyəti avtonom sinir sisteminin iştirakı ilə reflektor və humoral yolla tənzimlənir.Ürək fəaliyyətini tənzim edən mərkəz uzunsov beyində yerləşir.

Ürək əzələvi orqan olub,döş qəfəsində bir qədər sola doğru ağciyərlər arasında yerləşmişdir.Ürək yığılıb boşalmaqla daxilindəki qanı ağciyər və bədənin digər üzvlərinə qovur.

Sağlam adamın ürəyi təqribən öz yumruğu qədərdir.Ürək xaricdən birləşdirici toxumadan əmələ gələn ürək kisəsi ilə əhatə olunmuşdur.
Kisənin ifraz etdiyi maye hesabına ürək yığıldıqda sürtünməni azaldır.Ürək tam arakəsmə vasitəsilə sağ və sol hissələrə ayrılır.Bu hissələr arasında əlaqə yoxdur. Lakin ürəyin yarımhissəsi də 2 şöbəyə – qulaqcıq və mədəciyə ayrılmışdır.Sol qulaqcıqla sol mədəcik və sağ qulaqcıqla sağ mədəcik arasında xüsusi dəliklər vasitəsilə əlaqə yaradılır.Bu əlaqədə ürəyin qapaqları mühüm rol oynayır.
Qulaqcıqlarla mədəciklər arasında birləşdirici toxumadan əmələ gələn Taylı qapaqlar,mədəciklərlə damarlar arasında isə Aypara qapaqlar yerləşir.
Sağ qulaqcıqla sağ mədəcik arasında olan 3 taylı,sol qulaqcıqla sol mədəcik arasında 2 taylı qapaqlar yerləşir.
A
ypara qapaqlar isə qanı mədəciklərdən aortaya və ağciyər arteriyasına axmasına imkan yaradır.Qapaqlar qanın bir istiqamətdə qulaqcıqlardan mədəciklərə,mədəciklərdən də damarlara doğru axmasını təmin edir.
Ürəyin mədəciklərinin divarı qulaqcıqlardan,sol mədəciyin əzələvi divarı isə sağ mədəcikdən qalındır.
Hər zaman ürəyin sağ tərəfində venoz ( karbon qazı ilə zəngin),sol tərifində isə arterial ( oksigenlə zəngin) qan olur.
Ürək nisbi sakitlik halında 70-75 dəfə döyünür.Ürək sutkada 100 000 dəfə yığılır və bu zaman 10 tona qədər qan gəlib keçir.
Ürək əzələ toxumasının bir növü olan ürək əzələsindən təşkil olunduğu üçün işi qeyri-iradidir.Ürək döyünmələrinin 2 fazası vardır.Ürəyin yığılması (sistola) və boşalması (diastola).
Ürəyin bir dəfə yığılması və boşalması ürək döyünməsi adlanır.Bir ürək döyünməsi 0,8 saniyə davam edir.Onun 0,1 saniyəsi qulaqcıqların yığılması,0,7 saniyəsi qulaqcıqların boşalmasına.0,3 saniyə mədəciklərin yığılmasına,0,5 saniyəsi mədəciklərin boşalmasına sərf olunur.0,4 saniyə ürəyin ümumi boşalmasına və pauzasına sərf olunur.Ümumi boşalma zamanı yuxarı və aşağı boş venalarla sağ qulaqcığa,ağciyər venalardan isə sol qulaqcığa axır.
Ürəyə 6 damar ( 4 ədəd ağciyər venası,2 ədəd yuxarı və aşağı boş vena) girir,2 damar ( 1 ədəd ağciyər arteriyası,1 ədəd aorta) çıxır.

Ürəkdəki fəaliyyət potensialı (AP) bədəndəki digər fəaliyyət potensiallarına xasdır. 0-4 nömrəli beş fərqli fazadan ibarətdir. AP-nin istirahət potensialı və ya baza xətti təxminən - 90 mV-dir və 4-cü faza hesab olunur. Anlamaq üçün depolarizasiya - 90 mV-lik istirahət potensialından müsbət dəyərə doğru gərginliyin dəyişməsi hesab olunur. Repolarizasiya hüceyrənin gərginliyinin müsbət dəyərdən istirahət potensialına - 90 mV-ə qaytarılması ilə təmsil olunacaq. Tamamlanmış AP-nin son nəticəsi ürək miyositinin daralmasıdır.

Ürək miyositinin AP-də iştirak edən bir çox növ kalium kanalı var. Başlamaq üçün, 4-cü mərhələ istirahət potensialındadır və müsbət yüklü kaliumun hüceyrədən axan və beləliklə, gərginliyi təxminən 90 mV-də aşağı saxlayaraq açıq kalium kanallarının ilk dəstindən ibarətdir. Bu kalium kanalları dəsti passiv şəkildə açıqdır və 4-cü fazada davamlı olaraq kalium xaricə axır.

Növbəti mərhələdə, faza 0, natrium kanalları təxminən – 70 mV-də açılır. İlkin depolarizasiya – 90 mV-dən – 70 mV-ə qədər müsbət natrium və kalsium ionlarının qonşu hüceyrələrdən boşluqlar vasitəsilə hüceyrəyə daxil olması ilə əlaqədardır. Bu ionlar hüceyrəni təxminən + 50 mV-ə qədər depolarizasiya edən bu gərginliyə bağlı (VG) natrium kanallarını açmaq üçün kifayət qədər gərginliyi depolarizasiya edir. Bu gərginliyə bağlı natrium kanalları hüceyrəni depolarizasiya etdikdən sonra çox tez bağlanır.

Ürək-damar sistemi bütün bədəni qanla təmin edir. Müxtəlif stimullara cavab verərək, damarlar vasitəsilə daşınan qanın sürətini və miqdarını idarə edə bilir. Ürək-damar sistemi ürək, arteriyalar, damarlar və kapilyarlardan ibarətdir. Bədənin bütün hissələrinə adekvat qan axını təmin etmək üçün ürək və damarlar mürəkkəb şəkildə birlikdə işləyir. Ürək-damar sisteminin tənzimlənməsi qan həcminin, hormonların, elektrolitlərin, osmolyarlığın, dərmanların, adrenal bezlərin, böyrəklərin və daha çoxunun dəyişməsi də daxil olmaqla çoxsaylı stimullar vasitəsilə baş verir. Parasimpatik və simpatik sinir sistemləri də ürək-damar sisteminin tənzimlənməsində əsas rol oynayır.
Ürək qanı damarlar vasitəsilə pompalayan orqandır. O, qanı birbaşa arteriyalara, daha dəqiq desək, aortaya və ya ağciyər arteriyasına vurur. Qan damarları vacibdir, çünki bədənin müəyyən hissələrinə qan axınının miqdarını idarə edirlər. Qan damarlarına arteriyalar, kapilyarlar və venalar daxildir. Arteriyalar qanı ürəkdən uzaqlaşdırır və böyük və kiçik arteriyalara bölünə bilər. Böyük arteriyalar qan axınının ən yüksək təzyiqini alır və yüksək təzyiqlərə uyğunlaşmaq üçün daha qalın və elastik olur. Kiçik arteriyalar, məsələn, arteriollar, bədənin müəyyən hissələrinə qan axını tənzimləmək üçün müqavilə bağlayan və ya rahatlayan daha hamar əzələlərə malikdir. Arteriollar daha kiçik qan təzyiqi ilə üzləşirlər, yəni onların elastik olmasına ehtiyac yoxdur. Arteriollar ağciyər dövranında müqavimətin çox hissəsini təşkil edir, çünki onlar daha böyük arteriyalardan daha sərtdirlər. Bundan əlavə, kapilyarlar arteriollardan ayrılır və bir hüceyrəli təbəqədir. Bu nazik təbəqə qida maddələrinin, qazların və tullantıların toxuma və orqanlarla mübadiləsinə imkan verir. Həmçinin, damarlar qanı ürəyə qaytarır. Onların tərkibində qanın geri axınının qarşısını alan klapanlar var.
Ürək-damar sistemi iki əsas döngədən, sistemli dövrandan və ağciyər dövranından ibarətdir. Ürək-damar sisteminin məqsədi bədəndə adekvat qan dövranını təmin etməkdir. Ağciyər dövranı qanın oksigenləşməsinə imkan verir, sistemli dövran isə oksigenli qanın və qida maddələrinin bədənin qalan hissəsinə çatmasını təmin edir.
Ürəyin fiziologiyasını başa düşmək üçün ürək çıxışı, vuruş həcmi, preload, Frank-Starling qanunu, afterload və ejection fraksiya anlayışını anlamaq vacibdir. Ürək çıxışı (CO) sol mədəcikdən atılan qan miqdarıdır və normal olaraq venoz qayıdışa bərabərdir. Hesablama CO = vuruş həcmi (SV) x ürək dərəcəsi (HR). CO eyni zamanda oksigen istehlakı nisbətinin arterial və venoz oksigen tərkibindəki fərqə bölünməsinə bərabərdir. Zərbənin həcmi bir daralmadan sonra ürəkdən çıxarılan qan miqdarıdır. Son diastolik (EDV) və son sistolik həcmdə (ESV) fərqdir. Artan kontraktivlik, artan yüklənmə və azalma sonrası yüklə artır. Həmçinin, hüceyrədaxili kalsium ionlarının artması və hüceyrədənkənar natriumun azalması ilə sol mədəciyin kontraktilliyi katekolaminlərlə artır. Ön yük mədəcik EDV tərəfindən mədəcik əzələsinə təzyiqdir. Frank-Starlinq qanunu EDV və SV arasındakı əlaqəni təsvir edir. Bu qanun ürəyin CO-nu venoz qayıdışla bərabərləşdirməyə çalışdığını bildirir. Venoz qayıdış artdıqca, sol mədəcikdə daha böyük bir EDV var, bu da mədəciyin daha da uzanmasına səbəb olur. Mədəciyin daha da uzanması daha böyük daralma qüvvəsinə və daha böyük SV-yə səbəb olur. Daha böyük vuruş həcmi daha böyük CO-ya səbəb olur, beləliklə CO-nu venoz qayıdışla bərabərləşdirir. Sonra, sonrakı yük qanı irəli itələmək üçün sol mədəciyin təzyiqini keçməli olduğu təzyiqdir. Orta arterial təzyiq bunu ən yaxşı təxmin edir. Həmçinin, sonrakı yük diastolik təzyiqə bərabər olan aorta qapağının açılması üçün lazım olan minimum təzyiq miqdarı ilə təxmin edilə bilər. Beləliklə, diastolik qan təzyiqi yükdən sonra indeksləşdirməyin ən yaxşı yollarından biridir. Nəhayət, ejeksiyon fraksiyası (EF) SV/EDV-ə bərabərdir. Sol mədəciyin EF kontraktilliyin göstəricisidir. Normal EF 55%-dən çoxdur. Aşağı EF ürək çatışmazlığını göstərir.
Ürək dövrü qanın ürəkdən keçən yolunu təsvir edir. Aşağıdakı ardıcıllıqla işləyir:

• 
  Mitral qapağın atriyal daralması ilə bağlanması
  
• 
  İzovolumetrik mərhələ
  
• 
  Aorta qapağının açılması
  
• 
  Ejeksiyon mərhələsi (sürətli və azaldılmış boşalma), sol mədəciyin boşaldılması
  
• 
  Aorta qapağının bağlanması
  
• 
  İzovolumetrik rahatlama
  
• 
  Mitral qapağın açılması
  
• 
  Sol mədəciyin doldurulma mərhələsi (sürətli və azaldılmış doldurulma).
  

Damar sistemi bütün bədəndə qan axınının tənzimlənməsində mühüm rol oynayır. Ümumiyyətlə, qan təzyiqi arteriyalardan venalara qədər azalır və bu, təzyiqin damarların müqavimətini aşması ilə əlaqədardır. Damarların hər hansı bir nöqtəsində müqavimətin dəyişməsi nə qədər çox olarsa, həmin nöqtədə təzyiq itkisi bir o qədər çox olar. Arteriollar müqavimətin ən çox artmasına malikdir və qan təzyiqinin ən çox azalmasına səbəb olur. Arteriolların daralması müqaviməti artırır, bu da aşağı axın kapilyarlarına qan axınının azalmasına və qan təzyiqinin daha böyük azalmasına səbəb olur. Arteriolların genişlənməsi müqavimətin azalmasına, aşağı axın kapilyarlarına qan axınının artmasına və qan təzyiqinin daha kiçik azalmasına səbəb olur. Diastolik qan təzyiqi (DP) mədəciklər rahatlaşarkən və dolarkən ürək dövrünün başlanğıcında arteriyadakı ən aşağı təzyiqdir. DP ümumi periferik müqavimətlə (TPR) düz mütənasibdir. Həmçinin, sistol zamanı uyğun aortada yığılan enerji indi diastol zamanı aorta divarının geri çəkilməsi ilə sərbəst buraxılır və bununla da diastolik təzyiq artır. Sistolik qan təzyiqi (SP) mədəciklər daralarkən ürək dövrünün sonunda arteriyadakı ən yüksək təzyiqdir. Vuruşun həcmi ilə birbaşa əlaqəlidir, vuruşun həcmi artdıqca SP də artır. SP də aorta uyğunluğundan təsirlənir. Aorta elastik olduğundan mədəciklərin daralması nəticəsində yaranan enerjini uzadır və saxlayır və sistolik təzyiqi azaldır.