Telman orucov
Yüklə 3,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
TARİXƏ MÜRACİƏT Tarix çarmıxa çəkilməlidirmi? Tarixin cəsədi yarıldıqca keçmiş həyat göz anında canlanır, həmin aləmə səyahət adamı həzzdən və iyrənmədən daha çox düşünməyə, təhlil etməyə, nəticə 165 çıxarmağa vadar edir. Axı onun anatomiyasını öyrəndikcə nəcib səhnələrlə yanaşı patologiyalar da üzə çıxır. Bu elm faktlara əsaslanmalı olduğu halda, onun kahinləri keçmişə çox vaxt yaşadıqları dövrün güzgüsündə baxmağa üstünlük verdiklərindən, hətta ötüb keçən əsrlərə aid olan hadisələr də məqsədəuyğunluq tələbi ilə təhrifə uğradılır, beləliklə keçmişin səhnələrinin özü də mövcud hakim ideologiyanın girovlarına çevrilir. Lakin bir elm kimi onun tətbiq etdiyi metodlara da müəyyən ciddilik səviyyəsində yanaşılmalıdır. Bu nöqteyi-nəzərdən qədim Roma tarixçisi Tatsitin həqiqətin Platondan əziz olduğunu deyən Aristotelin düşüncəsini əsas götürərək öz həmkarlarına etdiyi “sine ira et studio” – “qəzəbsiz və qərəzsiz” nəsihəti bu gün də sarsılmaz bir prinsip kimi öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Lakin bəzi tarixçilər ümumi əhval-ruhiyyəyə boyun əyərək zaman küləyinin, bəzi hallarda isə tufanının güclü təsirinə məruz qaldıqda, keçmişin obyektiv qaydada qələmə alınması zərurətinə, gələcək üçün onun dərslərinin mayak rolu oynayacağı ehtimalına məhəl qoymamaqla, faktlar adlanan dağ silsiləsini uçurub yer səthi ilə bərabərləşdirmək, bu vaxt yaranan toz dumanından istifadə edərək öz qərəzli məqsədlərini həyata keçirmək yolunu tuturlar. Onlar yaxşı anlayırlar ki, zamanın heybətliliyi qarşısında xidmət göstərib, onun ötəri xislətli mehrabına hər şeyi qurban verməklə bir neçə il üçün yaxşı, bəlkə də zəngin yaşayış şəraitinə malik ola biləcəklər. Onsuz da ölərilər üçün olan taledən onlar qaça bilməyəcək, yalnız dahilər və qəhrəmanlar üçün nəzərdə tutulan ölməzlik məkanına isə heç vaxt yaxın düşməyəcəklər. Həm də nəcibliyi, prinsipi, məsləki hərraca qoymaq, xalqın keçmişinə nifrətlə yanaşmaq hesabına hakim ideologiyanın ərköyün balalarına çevrilməklə qısa müddətə də olsa ad-san qazanacaqlar. Belələri daim ağa qara deməyə hazır olmaqla, cılızlıqları ilə teatr tamaşalarında “Yemək verilmişdir” deməklə guya rol oynayan istedadsız aktyorları yada salırlar. Onlar SSRİ-ni şər və bəla məkanı, keçmişi isə zəhər yayan bir zaman kəsiyi kimi qəbul etməklə, guya özlərinin yenilik tərəfdarı olduqlarını göstərməyə can atırlar. F.M.Dostoyevski Qərbin zəhərindən qaçsa Rusiyanı yüksək tale gözləyəcəyi inamına həsr etdiyi məqaləsini “Yay təəssüratlarının qış qeydləri” adlandırdığı kimi, belə mövqe seçmiş tarixçilər də keçmişin cəhalət mənbəyi kimi qələmə verən yazılarını “İşıqlı günlərin qaranlıq qeydləri” adlandırsaydılar, ən azı həqiqətin kiçik bir parçasına sədaqət nümayiş etdirmiş olardılar. Yeni dövrə qədəm basmamışdan əvvəl onlar heç də etiraz səslərini qaldırmırdılar, ev heyvanları ayaqaltı otla qidalanmağı məqbul saydıqları kimi, onlar da mühitin qaydaları ilə razılaşmamağı ağıllarına gətirmirdilər. Məslək, dünyagörüş, düşüncə metamorfozaları bir qayda olaraq ictimai-siyasi quruluş dəyişdikdə gur çiçək açmağa başlayır. Dünənə qədər quruluşa ləbbeyk deyənlər, siyasi hakimiyyətin dağıdıcı qüvvələrə keçdiyini gördükdə asanlıqla tam əks münasibət qaydalarını qəbul edirlər. Onlar kilsə xoru solistləri kimi ucadan cadu deməyə, keçmişi lənətləməyə girişirlər. Əslinə qaldıqda yeni quruluş da əvəz etdiyindən mahiyyətinə görə o qədər də fərqlənmir, özünə sədaqətli xidmətçilər, nökərlər, muzdurlar ordusu toplamağa başlayır. Bu ordunun əsgərləri uydurduqları virtual düşmənin üzərinə öz ovları kimi atılırlar. Bu vaxt keçmişin güzgü təsviri 166 əmələ gəlir, bircə fərq orasındadır ki, ovçu ilə ov yerini dəyişməli olur. Keçmişlə yeni dövrü ayıran məsafə qısa olduqca nifrət cərəyanın şiddəti də yüksək olur. Dünənə baxışda qeyri-obyektivlik, qərəz, qisas almaq istəyi daha coşqunluqla büruzə verilir. Ona görə də əvvəlki dövr haqqında yazılar həcmindən və qıcqırma dərəcəsindən asılı olmayaraq beyinləri dumanlandıran alkoqol təsiri bağışlayır. Bu yazılarda həqiqətin sadə bir işartısına da məhəl qoyulmur, yeni quruluşa haqq qazandırmaq və onu möhkəmləndirmək xatirinə keçmişi söymək, onu zülmət mühiti kimi xarakterizə etmək söz sahibi hüququ qazanmış adamların peşə vəzifəsindən çox, xidmət metoduna çevrilir. Sadəcə olaraq yenicə hakimiyyətə gəlmişlərə xidmət göstərmək lazımdır, bunun üçün hər şeyi inkar etmək daha sərfəlidir. Belələri keçmişi autodafeyə məhkum etməyə də, onun icrası üçün tonqal qalamağa da hazırdırlar. Ona görə də yaxın dövrün tarixi həqiqi təhlildən uzaq olub daha çox qisas ruhunda yazılır, onun müəllifləri öz tərəfdarlarının sayını artırmaq üçün onların şüuruna uyuşdurucu toxum səpməkdən ötrü əllərindən gələni edirlər ki, ötən günlər yalnız haradasa tökülmüş qanla, hansısa bədbəxtliklərlə yaddaşlara həkk olunsun. Həmin illər barədə həqiqət çərçivəsinə azacıq da olsa uyğun gələn bir ifadənin işlədilməsinə də yasaq qoyulur. Belələri keçmişi dar ağacına sürükləməklə kifayətlənməyib, ona fərqli prizmadan baxanları da ələ salır, istehza obyektlərinə çevirməklə kütlə arasında onların onsuz da zədələnmiş nüfuzlarının bütünlüklə yoxa çıxmasına çalışırlar. Əlbəttə, siyasət mehrabı üçün belə qurbanlar bir növ qanunauyğun haldır, lakin bir elm kimi tarixin istifadə etdiyi metodologiyaya tam ziddir. Təəssüf edici hal odur ki, ən danılmaz faktlar belə təhrif edilir, eybəcərlik maskasına salınır, xalqın uzun illər ərzində qəhrəmanlıq simvolu kimi qəbul etdiyi hadisələr şübhə altına alınır və dünənə qədər asanlıqla dərk edilən dünyaya yönələn baxışlarda həqiqətin inkar edilməsinə, şüurlarda kütləvi aqnostitsizm formalaşdırmağa, mənəviyyata çürük dəyərlər sırınmağa cəhd edilir. Vaxtilə böyük əziyyətlər hesabına qazanılmış nailiyyətlərin nankorcasına dağıdılması yeni hakimiyyətin parlaq nailiyyətləri kimi qələmə verilir. Yaxın məsafədən keçmişə baxış, mürgüləyən gözlərin nəyisə sezməsinə bənzəyir. Yeni siyasi məqsədlərə xidmət edən bu baxış hər şeyi ən çoxu siluet qaydasında görür, nəinki detallara, heç varlığın böyüklüyünə belə əhəmiyyət vermir. Ona görə də təsvir müsbət və mənfi xüsusiyyətləri təhlilə məruz qoymur, saxtalaşdırmadan ilham alır və öyrənilən dövrün lənətlənməsi burada xüsusi yer tutur. Beləliklə qısa zaman məsafəsində yazılan salnamə dünənki quruluşdan qisas almağa xidmət etdiyindən keçmişi tamamilə rədd etmək, ona lənətlər yağdırmaq yolunu tutur. Bibliyanın “Ağılar” kitabındakı şeirlərdə verilən şikayət hönkürtülərinə bənzər ifadələr ölkənin yaxın keçmişi barədəki yazılarda baş alıb gedir. Bəziləri hətta bu dövrü ölkənin, xalqın tarixindən silib atmaq kimi ağılsız bir təklifə əl atmaqdan da çəkinmir. Onlar üçün istinad edə biləcəkləri mənbə də mövcuddur. Vaxtilə tarixçilərin çoxu orta əsrləri “Qaranlıq era” adlandırır, sivilizasiyanın inkişafında bu dövrün uzun fasilə olduğunu qeyd edirdilər. Lakin sonralar bu fikirlər düzəlişə məruz qaldı, onun məhz daha gur inkişafı hazırlayan bir mərhələ olduğu qənaətinə gəlindi. Bəlkə kimlərinsə istəyi əsasında yaxın keçmişimizə də 167 “Qaranlıq dövr” yarlıkı yapışdırıb, ona nifrəti daha da gücləndirək. Zənnimcə belə fikrə düşmənin özü ağılsızlıqdır, belə sərsəm ideyalar olduqca gülünc görünür. Biz hər şeyə, o cümlədən yaşadığımız əvvəlki onilliklərə də obyektivliklə yanaşsaq, doğma tariximizin mənzərəsi müəyyən heyranedici çalarlar da qəbul edəcəkdir. Xatirələrimizi daşqalaq etmək isə vandalizm xüsusiyyəti qazanacaqdır. Bəzi ölkələrdə qadınlar əxlaq məsələsində hansısa büdrəməyə görə şəriət qanunlarına müvafiq olaraq daşlanma yolu ilə ölümə məhkum edildiyi kimi, keçmişimizə nəinki daş atmaq, hətta buna cəhd etmək, daşı yerdən götürməyin özü yolverilməzdir. Keçmişin şər səhifələrinə haqq qazandırmaq, qara paltarı yumaq hesabına ağartmaq kimi cəhdlər də ağılsız bir işdir. Hər şey öz ölçüsündə, rəngində göstərilsə, qərəz ülgüsünə məruz qalmasa, ömrünün son dövrünü yaşayan, keçmişə nostalji hissləri bəsləyən adamların həyatına, xatirələrinə hopmuş hadisələrə hörmətlə yanaşılar, onların onsuz da yaşla əlaqədar aşınmalara məruz qalan dünyasını uçurmaq qəddarlığından qaçmaq mümkün olar. Həmin ahıl adamlar isə onların könüllərinə həmlələr olmayanda sakit həyatlarını yaşayar, fiziki əzablarla yanaşı sağlam mənəvi atmosferdə ən azı əlavə ruhi əziyyət çəkməkdən azad olarlar. Keçmişə mədhiyyə himnləri oxumaq ağılsızlıq olduğu kimi, onu bütünlüklə inkar etmək, onun eybəcərliklər sərgisindən başqa bir şey olmadığı barədə saxta fikir formalaşdırmağın özü də ədalətsizlikdir. Bu məsələdə bəzi müdriklərin sözünə qulaq assaq yəqin ki, özümüzü ciddi səhvlərdən qoruyarıq. Çin Xalq Respublikasının görkəmli dövlət xadimi Çjou En-lay Parisdə olarkən ondan Böyük Fransa İnqilabını necə qiymətləndirdiyini soruşduqda o, heç kəsin gözləmədiyi bir cavab vermişdi ki, axı hələ az vaxt keçmişdir, daha düzgün qiymət vermək üçün böyük zaman məsafəsi lazımdır. Real sosializmin eybəcərlikləri barədə indi çox danışılır, çoxları SSRİ-nin parçalanmasını arzu olunan bir hadisə kimi qiymətləndirir. Bu sevinc qeyri-adi şəkildə özünü büruzə verir. Elə bil ki, bəzi ibtidai tayfalara məxsus qaydada ölünün cəsədi ətrafında xüsusi canfəşanlıqla ritual rəqsləri ifa edilir. Həqiqətdən belə bir uzaq olan qənaət yaranır ki, onun heç bir yaxşı cəhəti olmamışdır, onilliklər ərzində bu quruluş sovet xalqını yalnız bədbəxtliklərə düçar etmiş, onlara sivilizasiyalanmış həyatın nə olduğunu guya kütləvi hipnoz vasitəsilə unutdurmuşdur. Bəs onda bu böyük ölkədə baş verən demoqrafik inkişaf (əlbəttə, müharibənin ağır zərbəsini nəzərə almaq şərtilə), kütləvi savadlılığa nail olunması, mədəni inqilabın baş verməsi, elmi kəşflər, işsizliyin ləğv olunması kimi təkzibolunmaz faktlar necə olsun. Məgər bunlar sivilizasiyanın tərkib hissələri deyilmi? Addımbaşı özünü yada salan bu həqiqətləri yalnız toyuq korluğuna tutulmuşlar dana bilərlər. İradə zəifliyi, prinsipsizlik hansısa motivlərin təsiri altında sağlam zəkaya da hakim kəsilir. Bu vaxt ağıl gözü rəngləri qarışıq salmaqla onun sahibini daltonizmdən əziyyət çəkən adama döndərir. Kütləvi oxucu qərəzsiz təhlil, elmi baxışa əsaslanan yazılar əvəzinə çox vaxt makulatura nümunələrinə qonaq edilir. Bu xörəklərə nə qədər təbliğat ədviyyatı əlavə olunsa da, dadları yaxşılığa doğru azacıq da olsa dəyişilmir. Axı yumşaq özəyi yeyiləndə meyit iyi verən tropik duryan meyvəsi çox əlvan bükümdə təklif edilsə də, istehlak edilən tək ürək 168 bulanmasına səbəb olmasını təkrar etməmiş qalmayacaqdır. Tarixi təsvir çox vaxt iki əks qütb arasında vargəl etməklə, bu elmin ləyaqətinə zərbə vurmuş olur. Bu qütblərdən biri şişirdilmiş, saxta mahiyyətli tərifdir. İkincisi isə, hər şeyi qara rəngdə görüb ona acı his hopduran tənqiddir. Axırıncı çox vaxt rüsvayçılıq qiyafəsində olur. Təəssüf ki, bəzən tərif hədd tanımadığı kimi, tənqid, inkar dənizi də əslində sahilsiz, nəhayətsiz olur. Tərifin musson yağışı çox sayda bəlalar gətirdiyi kimi, qərəzli tənqid tufanı da aramsız davam edəndə öz dağıdıcı qüvvəsi ilə şüurlara neqativ təsir göstərməmiş qalmır. Tarixi xalqla yanaşı dahiyanə şəxsiyyətlər yaradır. Axırıncılar öz əməlləri, fəaliyyətləri, istedadları ilə hələ sağ ikən özlərinə abidə yaratmış olurlar. Onlar bəzən ciddi qüsurlardan, qəddarlıqlardan da xali olmurlar. Lakin bu, müsbət fəaliyyətdən xəbər verən digər yarımkürənin varlığına şübhə yaratmamalıdır. Yaxşı, nəcib cəhətlər də pis, şər xislətli əməlləri ört-basdır etməməlidir. Qədim Roma tarixçiləri öz əsərlərində şəxsiyyətləri daha çox sınaq anlarında təsvir edir, onların çözdüyü problemlərin mürəkkəbliyi fonunda həmin aktyorları öz palitralarının zənginliyi hesabına xüsusilə canlı verməyə müvəffəq olurdular. Bu təsvirlərdə onların mənəvi plankasının yüksəkliyi də diqqəti cəlb etməmiş qalmırdı. Tarixçilər düşməni də karikatura şəklində göstərməkdən qaçırdılar, onların da müstəsna hərb və ümumilikdə zəka qabiliyyətləri gizlədilmirdi. Təhlükə anında möhkəm iradə hesabına düşmən üzərində qələbə qazanmağı bacaranlar isə qəhrəmanlar şəklində təsvir edilirdi. Məsələn, tarixçi Tit Livinin çox cildli “Annallar” – “Romanın əsası qoyulmasından olan tarix” əsərində düşmən ordusuna başçılıq edib, mifik Herakldan sonra ilk dəfə Alp dağlarını keçib İtaliya ərazisində bir neçə qələbə qazanmaqla Romanın qapıları qarşısında duran Karfagen sərkərdəsi Hannibalın hərbi istedadı, natiqlik qabiliyyəti göstərilməklə yanaşı, nəhayət etibarilə onu məğlubiyyətə uğradan Roma sərkərdələrinin də qeyri-adi döyüş ustalıqları məharətlə təsvir edilir. Yaxud səlib yürüşlərinin beşiyi olan Avropada onlara qarşı mübarizə aparan Səlahəddin barədə həmin vaxtdan formalaşmış münasibəti götürək. Böyük sərkərdə və alicənab insan olan Səlahəddin Qərbdə də Üçüncü səlib yürüşü vaxtı cəngavər düşmən nümunəsi kimi qiymətləndirilərək əfsanəvi bir ucalığa yüksəlmişdi. Mənşəcə kürd olan bu Misir və Suriya hökmdarı Yerusəlimi səlibçilərdən azad etmişdi. Alicənablığına gəldikdə səlibçilərə başçılıq edən krallardan biri olan İngiltərə kralı Şir ürəkli I Riçardın döyüşdə atının öldürüldüyünü eşitdikdə, öz atını hədiyyə şəklində ona göndərmişdi. Müsəlman dünyasının ən əliaçıq hökmdarı olan bu adam ölərkən öz qəbri üçün də lazım olan pulu qoyub getməmişdi. Qərb onun xarizmasını inkar etmək yolunu tutmamışdı, əksinə vaxtilə şərqlilər torpaqlarını işğal edən Makedoniyalı Aleksandrı geniş şöhrətləndirdikləri kimi, özlərinə qarşı vuruşan bir sərkərdənin portretini şərəf çələngi ilə haşiyəyə almışdı. Qərb tarixçiləri də əsasən öz ölkələrinin rəqibləri barədə həqiqəti etiraf etməyi əksər hallarda heç də birincinin alçaldılması cəhdi hesab etmirlər. Amerikan tarixçiləri 1930-cu illərdə SSRİ-də qazanılan iqtisadi nailiyyətlər barədə heç bir kupyura yol vermədən yazırdılar. Onların kitabları heyranlıq hissinə görə bəzən panegirik xüsusiyyəti daşıyan kimi görünürdü. Belə yazı üslubu ilə onlar 169 tarix muzası olan Klioya səmimi sitayiş etdiklərini göstərirdilər, bir alim kimi də vicdan borclarını yerinə yetirirdilər. Həmin illərdə SSRİ-də qonaq olan görkəmli yazıçılar – ingiltərəli Bernard Şou və almaniyalı Lion Feyxtvanger də həqiqətən xaruqələr yaradan ölkə və onun rəhbəri barədə xoş sözlər söyləməkdən və yazmaqdan çəkinməmişdilər. Lakin sosializmə, onun real təcəssümü olan SSRİ-yə ideoloji hücumlar və təxribatlar daim mövcud olmuş, heç vaxt səngiməmişdir. Uinston Çörçillin 1946-cı ilin martında Amerikada, Fulton Universitetində etdiyi çıxışdan sonra başlanan “soyuq müharibə” iki sistem arasında sürətlə silahlanma kimi əcaib yarış növlərini meydana gətirməklə yanaşı, onları bir-birindən ayıran “dəmir pərdəni” bir az da qalınlaşdırmış, permanent qaydada qarşılıqlı nifrət atəşləri ilə müşayiət olunmuşdu. “Soyuq müharibə” bir tərəfin mütləq zəfəri, SSRİ-nin dağılması, dünya sosializm sisteminin süqutu ilə sona çatdı. Güman etmək olardı ki, tarixdən silinmiş bir dövlətə heç də XX əsrin Karfageni kimi baxılmayacaqdır, onun xatirə ərazisini şumlamaq da heç bir sərsəm ağıla da gəlməyəcəkdir. Lakin sönməyən nifrət öz fantasmaqoriyasını davam etdirməkdən qalmadı. Həcv yarışında bir-birini ötməyə çalışan çox sayda kvazitənqidçilərin yazılarında və çıxışlarında həqiqi qüsurlarla yanaşı hər cür böhtanlar uydurulmaqla SSRİ barədə Reyqanın bədnam leksikonundan götürülmüş “Şər imperiyası” kəlməsinin davamı olan təşbihlər qol-budaq atmağa başladı, dünya ərazisini öz çətiri altına almağa cəhd edən iftira ağacı daha da böyüdü, onunla müqayisədə iri ərazini tutan banyan da çox cılız dibçək bitkisi kimi görünməyə başladı. Tarixçi Kukrıniksilər əmələ gəldi və onlar həqiqi rəssam sələfləri burjuaziyanı daim eybəcərlik simvolu, istehza obyekti şəklində təsvir etdikləri kimi, SSRİ-nin portretini ən iyrənc ştrixlərdə canlandırmağa girişdilər. Rusiyanın özündə demokratiya bayrağı altında qərar tutanlardan bəziləri öz yerinin möhkəmliyinə qarantiya almaq və Qərbə özlərini daha sədaqətli göstərmək üçün müəyyən tarixi mərhələdə yaşamış xalqına və dövlətinə nifrin yağdırmaq cəhdində dəridən-qabıqdan çıxdılar, vaxtilə kapitalizmi lənətləyən qatı bolşevikləri də, belə oxşar canfəşanlıqda arxada qoydular. Böhtan və iftira mərmisi üçün istənilən material yarayırdı, təki partlayış tükürpərdici olsun. Sovet dövlətinin bəzi məxfi sənədlərinin məzmunu, mahiyyəti açıldıqda bu belə təbliğat ekstremistlərinin əlinə nüvə silahı düşməsi təsirini bağışladı. SSRİ ilə nasist Almaniyası arasında 23 avqust 1939-cu ildə bağlanmış paktın məxfi saxlanılan təfərrüatı məlum olduqda, əvvəllər bəzi reneqatların atdığı böhtan – İkinci Dünya müharibəsinin başlanmasında SSRİ rəhbərliyinin Hitlerlə bərabər qaydada günahkar olması ideyası ümumi istifadə alətinə, dövləti biabır etmək istəyənlərin qisas silahına çevrildi. Ona görə də beynəlxalq Avropa təşkilatlarında sosializmi nasizmlə bir tərəziyə qoymaq, SSRİ-ni bu dünya bəlasını törədən Almaniyaya müştərək etmək təşəbbüsləri ortaya çıxdı. Zəhərli qisas nizələrindən çoxu, müttəfiqlik təklifinə Qərb ölkələrindən rədd cavabı aldıqdan sonra ölkəsini müvəqqəti də olsa müharibə təhlükəsindən kənarda saxlamaq üçün Almaniya ilə hücum etməmək paktını imzalamaq yolunu seçən Stalinə tərəf tuşlanır, ona, az qala 170 ümumən tarixdən qovmaq məqsədi güdən anafema elan edilir. Əlbəttə, məğlubiyyət istənilən xalqı və ölkəni alçaldılmalara məruz qoyur, belə alçaldılmanın acı nəticəsini isə Almaniyada nasizmin baş qaldırmasında, bütün dünyaya meydan sulamasında görürük. Ümidsizlik görünməmiş müqavimət gücü yaradır, alçaldılan tamam məhv edilməmişdirsə, ondan hər şey gözləmək olar. SSRİ isə dağılmaqla ölümcül məğlubiyyət zəhərini dadmalı oldu, bu quruluşun ömrü bir əsrdə başlayıb, həmin yüzillikdə də başa çatdı. Sosializmə indi nasizmdən heç də az lənətlər yağdırılmır. Bu rüsvay etmə dalğası belə davam etsə, bəzi radikallar bir az sonra sosializmi və kommunist ideologiyasını insanlığa cinayətdə ittiham edəcək, onların da üzərində yeni Nyurnberq tribunalının qurulmasını tələb edəcəklər. Ölmüş şiri təpikləmək elə bir cəsarət tələb etmir. Vaxtilə ondan tir-tir əsənlər özlərinin Valpurgi gecələrini bayram etməkdən həzz alırlar. Stalin özü də bunu ölümündən on il əvvəl görə bilərək demişdi: “Mən bilirəm ki, ölümümdən sonra qəbrimin üzərinə bir topa zibil tökəcəklər, lakin tarixin küləyi rəhmsiz qaydada onu yelə verib dağıdacaqdır”. Bütövlükdə düzgün qabaqdan görmədir. Lakin onun əleyhdarları zibil tayasını Monblan hündürlüyünə qaldırdılar və hələlik tarix küləyi də əlinə keçən iyrənc nə varsa onu da bu tayanın üstünə atır. İosif Stalinin fəaliyyəti elə çox sahəlidir ki, bu, ona hər cür həmlələr etməyə imkanlar yaradır. Ümumiyyətlə, böyük şəxsiyyətlərin həyatı tərif üçün də, tənqid üçün də bol material verir, bəzən hansı prizmadan yanaşmaqdan asılı olaraq bu tənqidi ifşa səviyyəsinə çatdırmaq da çətin deyildir. Onlar iri planetlərə bənzəyirlər, bu göy cisimlərinin tədqiqatı da heç kəsi əliboş qoymur. Tarixdə əməl arxipelaqlarından ibarət izlərin tərkibini araşdırdıqda, onlarda müxtəlif rəngli və xassəli mineralları andıran əlamətləri tapmaq mümkündür. Öz müasirləri tərəfindən onlar daha düzgün qiymətləndirilirlər, bir şərtlə ki, fikir söyləyənlərdə müstəqillik hissi güclü olsun, hansısa ötəri münasibət küləyinin təsirinə baş əyməsin, münasibət dəyişsə belə rəy özlüyündə obyektivliyə söykənən bütövlüyünü və möhkəmliyini saxlasın. Stalinə Qərb dövlətləri rəhbərlərinin münasibətini heç də loyal saymaq olmazdı, lakin onların rəyləri tam başqa çalarları da əks etdirirdi. Öz ölkəsində isə itaət mühiti şəraitində onu ilahiləşdirmək meylləri güclü idi, bu barədəki qaydalar bir qədər Roma imperiyasının nəcib imperatorlardan əvvəlki və sonrakı dövrləri xatırladırdı. İmperator Klavdi Romanın əsasının qoyulmasının 800 illiyi bayram edilərkən bir əsr sonra gələn yubileydə də ona iştirak etmək barədəki arzunu təbii hal kimi qarşılayırdı. İmperator Kommod dünyanın göbəyi sayılan Romanın adını dəyişib, ona öz adını vermək istəyirdi. SSRİ-də buna bənzər təkrarları tapmaq çətin deyildi. Rus yazıçısı Leonid Leonov “Pravda” qəzeti vasitəsilə təklif etmişdi ki, SSRİ-də yeni təqvim Xristin deyil, Stalinin anadan olduğu günə əsaslansın. Əgər Yuli Sezarın şərəfinə təqvim ayı “iyul” adlanmışdısa, niyə bütövlükdə təqvim dəyişdirilə bilməsin. Axı bu məsələdə də nümunə mövcud idi. 1789-cu ildə başlanan Fransa inqilabı din də daxil olmaqla keçmişin rəmzlərini ləğv etmək qaydasında daha uzağa gedərək Qriqorian təqvimini, bizim eranın başlanğıcı vaxtını dəyişib, tarixi, sayca inqilabdan başlayan 171 ilk illərlə və həmçinin yeni ay adları ilə “mükafatlandırmışdı”. Stalin belə təklifləri qulaq ardına vurmuşdu, yalnız ənənəvi beşillik planın sadə ifadəsi şəklindəki adının qeyri-rəsmi olaraq “Stalin beşillikləri” adlanmasına razılıq vermişdi, bu isə “Marşall planı” definitsiyasından o qədər də fərqlənmir. Ona görə də Stalin barədə sağlam düşüncə tərzinə əsaslanan tənqidi inkar etmək, onların hamısına nihilistcəsinə yanaşmaq da düzgün deyildir. Ölkədə aparılan iri miqyaslı sənayeləşmə, kənd təsərrüfatının kollektivləşdirilməsi, vəzifələrin nəhəngliyi və yeniliyi üzündən bir sıra səhvlər və qüsurlarla müşayiət olunmuşdu. Qolçomaqlara qarşı mübarizə kəndi işgüzar qüvvələrdən məhrum etməklə yanaşı, həm də sərt təqiblərə yol açmışdı. Sürətli sənayeləşmə, iri zavodlar və fabriklər şəbəkəsinin tikilməsi, yeni sənaye şəhərlərinin salınması böyük vəsait qoyuluşunu tələb etdiyindən xalqın rifahının yaxşılaşdırılması vəzifəsinin həyata keçirilməsinə mənfi təsir göstərməmiş deyildi. Kəndin məhsuldar qüvvələrinə vurulan zərbə təbii çətinliklərin, məsələn, quraqlığın əlavə olunması ilə bəzi regionlarda keçmişin acı bəla irsinin – aclığın meydana gəlməsinə şərait yaratmışdı. Yeni quruluş, yeni dayaqlar üzərinə qaldırılan ölkə bəzən insan kapitalına bədxərcliklə yanaşmamış qalmırdı. Bütün bu xərclər nə qədər təbii hal kimi qəbul olunsa da, xalqın yaradıcı qüvvələrini zəiflədirdi. Quruluş özünü düşmən əhatəsində hesab etdiyindən, varlığını müxtəlif şəkildə baş verən təhlükələrdən qorumaq üçün daxildəki əleyhdarlarını əzmək üçün təqiblərə, repressiyalara əl atırdı. Bu hansısa məqsədə çatmaq üçün müəyyən fayda gətirsə də, cəmiyyətə, onun ən qüdrətli məhsuldar qüvvəsinə ağır yara vururdu. Ümumiyyətlə terror daim yeni quruluşun iti hücum silahına, həm də möhkəm qalxanına çevrilir. SSRİ-də həyata keçirilən terror isə Fransa inqilabının 1793-94-cü illərdəki məşhur terrorunu da kölgədə qoya bilərdi. Dövlətin rəhbəri kimi Stalin də bu məsələ ilə əlaqədar olan ittihamlardan kənarda qala bilməz. Lakin Stalinin hər cür cinayətlərdə təqsirkar kimi qəbul edilməsi də ədalətsizlik nümunəsi sayılmalıdır. Bu məsələdə ölçü hissinin gözlənilməsi pis olmazdı. İngilislər dalca danışmağı, böhtan atmağı hərfi mənada “dalı dişləmək” mənasını verən “backbite” sözündə ifadə edirlər. Nəhənglərə hücum edən piqmeylər də onlara gücləri çatmadığından, əslində “dalı dişləməklə” məşğul olurlar. Quduzlar bu işi gördükdə quduzluq epidemiyası yayılmağa başlayır. Kaftarlara gəldikdə, onlar şirin ovladığı leşin üzərinə cumub öz iştahlarını doyuzdurduqları kimi, şir zəiflədikdə, taqətdən düşdükdə bu dəfə onu öz qurbanlarına çevirirlər. İti dişləri ilə fil sümüyünü də üyüdə bilən yırtıcılar üçün bu o qədər də çətin məsələ deyildir. Lakin bir şey unudulur ki, skelet, sümük qalığı da onun şirə mənsub olduğunu göstərir. Ona görə də tənqidin şişirdilməsi elə bir fayda vermir. Çünki qərəz hökmən özünü biruzə verir. Keçmiş hadisələrə mikroskop altında baxdıqda müşahidə olunanlar nəinki həcmcə böyüyür, onun təbiəti də dəyişikliyə məruz qalır. SSRİ-də baş verənlər də məhz belə baxışla müşayiət olunur. Bəzən repressiyanın şiddəti qurbanların sayının şişirdilməsi hesabına gücləndirilir, məsələn, yüksək rütbəli hərbçilərin təqib edilməsi hadisəsində cinayətin böyük görünməsi üçün cəzalandırılan və edam 172 edilənlərin sayı həqiqi rəqəmlərdən xeyli yuxarı şəkildə göstərilir. Digər tərəfdən başqa sahələrdə müxalifətin olduğu normal qayda kimi qəbul edilirsə, niyə hərbi müxalifətin mövcudluğu bütünlüklə inkar edilsin, nəyə görə cəzalandırılanların hər biri, əməllərinin fərqinə varmadan az qala mələk kimi qələmə verilsin? Stalinin irəli sürdüyü və həyata keçirdiyi tədbirləri bütövlükdə xalqın əleyhinə olan siyasət kimi qələmə vermək də ağılın qaydada olmamasından xəbər verir. Onu ölkədəki terrorun təşəbbüsçüsü və pioneri hesab etmək də yalnız tarixi təhrifə əsaslanır. Axı “qırmızı terror” Leninin vaxtında və vətəndaş müharibəsi dövründə “ağ terrora” cavab kimi, onun bilavasitə təşəbbüsü ilə başlanmışdı. “Qırmızı terrorun” və digər qəddar tədbirlərin ən qızğın tərəfdarlarından biri Lev Trotski idi. Əksinqilaba qarşı mübarizə adı altında yaranan siyasi polis – Fövqəladə komissiya da inqilabın qələbəsindən bir ay sonra yaradılmışdı və “ÇK” adlanan bu təşkilat adamları həbs edir, təhqiqat aparır və mühakimə edirdi. Lenin bu vasitələrə əl atmaqla heç də novatorluq etmirdi, əslində Marksın vəsiyyətini həyata keçirirdi. Axırıncı yazırdı ki, köhnə cəmiyyətin aqoniyasını, yeninin doğum əzablarını azaldan bircə vasitə vardır ki, bu inqilabi terrordur. Onun sələfi və birbaşa Terror rejiminə başçılıq etmiş Robespyer isə terroru təcili, sərt və yenilməz ədalət hesab edirdi, onu yaxşılığın emanatsiyası, başqa sözlə yaradıcı enerjisi adlandırırdı. Ən dəhşətli müharibə tipi sayılan vətəndaş müharibəsi gedən ölkədə qan tökülməsi adi hala çevrildiyindən, hər iki tərəfdən keçirilən terror bir növ mənəvi məqsədəuyğunluq qazanırdı və bu qarşılıqlı nifrət dalğasından yaranan monstr hədd tanımırdı. Başlanğıcdan terror “məqsəd vasitələrə haqq qazandırır” ibarəsində ifadə olunan iezuit prinsipi ilə həyata keçirilir. Qeyri-demokratik təbiətli dövlətlər öz siyasətində makiavellizmi ən yararlı vasitə və iti silah hesab edir. Digər tərəfdən çətini repressiya maşınının işə düşməsidir, ətalət güclü olduğundan onu saxlamaq da o qədər asan olmur. Siyasi quruluşa azacıq da olsa real və ya təxəyyülün bəhrəsi olan təhlükəni törədənlərə qarşı terror, istər bu fiziki və ya mənəvi terror olsun, başlandıqdan sonra onun dalğasının genişlənməsi uğur kimi qəbul edilir. Sonralar Stalinin barışmaz ittihamçısı kimi çıxış edən Trotskinin özü sosializm səltənətinə ağ əlcəklərdə gəlməyəcəklərini deyirdi və Xalq Komissarları Sovetində hərbi məsələlər üzrə Komissar olanda cəbhələrdə Qızıl ordu hissələrinin geri çəkilməsinin qarşısını almaq üçün hasar çəkmə dəstələri adı altında əsgərləri məhkəməsiz-filansız güllələyən dəhşətli qətl dəstələri düzəltmişdi. Stalinin rəhbərliyi altında bütün qüsurlarla yanaşı qısa müddət ərzində ölkədə sosialist iqtisadiyyatının mövcudluğuna yol açan maddi dayaqlar yaradıldı, nəhəng sənayeləşmə proqramı həyata keçirildi, yeni yaradılan müəssisələr ölkəyə lazım olan bütün növ sənaye məhsullarını istehsal edə bilirdi. Əlbəttə, istehlak malları istehsalındakı gerilik iqtisadiyyatın “Axilles dabanı” olaraq qalırdı və bu “siam əkizi” kimi, mövcudluğunun sonuna qədər sosializmi müşayiət etdi. Lakin ən başlıcası, ölkə xarici dövlətlərdən olan iqtisadi və qismən də texniki asılılığına son qoydu. Ölkədə həyata keçirilən mübaliğəsiz sənaye inqilabı Böyük Vətən müharibəsi ərzində ordunu silah, sursat və əsasən də texnika üzrə lazım olan səviyyədə təchiz etməyə şərait yaratdı. 173 SSRİ, onun silahlı qüvvələri İkinci dünya müharibəsində görünməmiş ağır sınaqlara məruz qalsa da, onun zəfərlə başa çatmasında həlledici rol oynadı. Bəzi ideoloqlar Hitler Almaniyası üzərində qələbədə Sovet İttifaqının rolunu kiçiltməyə, heçə endirməyə cəhd edirlər. Bəlkə onlar öz torpaqları ilə yanaşı Şərqi Avropanı da faşist taunundan xilas edən sovet ordusunun bütövlükdə varlığını da şübhə altına alsınlar? Qələbə böyük itkilər, xalqın ağır əzabları hesabına başa gəldi, lakin quduz nasist canavarını öz yuvasına qədər məhz SSRİ-nin silahlı qüvvələri qovdu. Müharibə dövründə hərbi əməliyyatların, həm də ölkənin bütün həyatının idarə olunması kimi olduqca mürəkkəb və ağır işə bilavasitə rəhbərlik məhz Stalinin üzərinə düşmüşdü. Bəzi müasirləri onu özünə marşal rütbəsi verməkdə təqsirləndirirlər, məgər bəs qələbəni məhz bu “yüksək rütbəni mənimsəyən” bir hərbi xadimin Ali Baş Komandan olduğu ordu qazanmadımı? Stalinə xoş münasibət bəsləməkdən uzaq olanlar belə onun hərb dühasına şübhə etməyə cəsarət etmirlər. Bu adamlar özlərinə təskinlik vermək üçün müharibənin ilk beş ayının ağır uğursuzluqlarını misal gətirirlər. Qələbəni danmaq mümkün olmadığı kimi həmin başlanğıc dövrün ağlasığmaz bədbəxtliklərini də inkar etmək mümkün deyildir. Almanlar böyük əraziləri işğal edərək Moskvanın kandarına gəlib çıxmışdılar. Bu vaxt Stalin Qızıl meydanda inqilabın ildönümünə həsr olunmuş hərbi parad keçirdi, öz şəxsi nümunəsi ilə təkcə vuruşan döyüşçülərə və bütün xalqa qələbəyə inam hissi aşılamadı, həm də bütün dünyaya öz paytaxtını tərk etməməsi ilə yenilməz iradəsini nümayiş etdirdi. Sonralar Xruşşov Stalinin qələbədəki rolunu da kiçiltmək üçün onun bir dəfə də olsun döyüş cəbhəsində olmamasını tutarlı dəlil kimi irəli sürdü. Lakin Stalini ifşa vəbasına tutulan bu adam anlamırdı ki, Napoleondan sonra heç bir döyüşən dövlətin rəhbəri cəbhədə bilavasitə vuruşan qüvvələrin içərisində olmurdu, bir əsr yarım sonra sərkərdəliyin də mahiyyəti dəyişib başqa xüsusiyyətlər qəbul etmişdi. Stalinin hərb dühasını öz müasirləri və kolleqaları olan Ruzvelt, Çörçill, de Qoll da etiraf edirdilər. Uinston Çörçill 1943-cü ilin sonunda Tehranda keçirilən müttəfiq dövlətlərin başçılarının konfransında Şimali Afrikada keçirilmiş uğurlu “Torch” – “Məşəl” əməliyyatı barədə məruzə edəndə İosif Stalin söhbətə müdaxilə edib bu əməliyyatın dörd danılmaz üstünlüyünü qeyd etdikdə, bu Britaniya baş nazirinin təəccübünə, həm də Stalinin onların hərbi sirlərinə bələd olması barədəki şübhəsinə səbəb oldu. 1945-ci ilin əvvəlində Yalta konfransı vaxtı verilən ziyafətdə isə Çörçillin SSRİ rəhbərinin şərəfinə söylədiyi sağlığı, bu istedadlı natiqin sözləri lüzumsuz olaraq səpələmədiyi və söz gülləsi atmaqda snayper dəqiqliyi göstərdiyi inamına görə, onun etirafının bəlkə də bir qədər emosional səslənən ifadəsi hesab edilə bilər. Hər iki əhvalatı Çörçill özünün “İkinci dünya müharibəsi” adlı altı cildlik fundamental tədqiqat əsərində vermişdir. İkinci dünya müharibəsinə aparan yollara gəldikdə, 1938-ci ilin 16 martında Hitler Avstriyanın anşlyusunu – Almaniyaya zorla birləşdirilməsini həyata keçirdi, sentyabrda isə məhz Londonun və Parisin razılığı ilə Çexoslovakiyanı işğal etdi. 1 sentyabr 1939-cu ildə Polşaya hücum etdi. Bədbəxtlikdən Çexoslovakiya müqavimət göstərmədi, Polşa ordusu isə öz “igidliyini” alman tanklarının üzərinə süvari hücumu ilə nümayiş etdirirdi. Gələcəkdə əraziləri bütünlüklə işğal edilənlər 174 də Çexoslovakiyanın ölü cəsədindən nəsə qoparmaqda çaqqal iştahı nümayiş etdirirdilər. Polşa bu ölkənin Teşin ərazisinə sahib olmuşdu, az sonra onun özü bütünlüklə işğal olundu. Almaniya onun ərazisini sürətlə zəbt edirdi. 17 sentyabr 1939-cu ildə isə sovet silahlı qüvvələri şərqdən Polşaya daxil oldu. Sabahısı günü Polşa hökuməti və ali komandanlığı sürgünə yollanmaq üçün Rumıniya sərhədini keçdi. Ölkə iki dövlət arasında bölünmək üçün işğal edildi. Ancaq bölgü xətti şərqə tərəf irəliləməklə Almaniyanın xeyrinə dəyişdirilmişdi. Alman ordusu və sovet qoşun dəstələri avqust ayında imzalanan alman-sovet məxfi protokolunda nəzərdə tutulanları yerinə yetirməklə görüşüb, bir-birlərini salamladılar. 1870-71-ci illərdəki Fransa-Prussiya müharibəsində, həmçinin Birinci dünya müharibəsində ağır zərbə payı alan Fransa isə Avropada bu faciələr baş verən vaxt öz növbəsini gözləyən qurban rolunu oynayırdı. Şarl de Qolla görə, ordu bir əsr ərzində vuruşan ölkələrin ruhunu və onun gələcəyini əks etdirən güzgü idi, lakin bu güzgüdə Fransa ordusu o qədər də cazibədar görünmürdü. Qərb ölkələri Stalinin ittifaq bağlamaq barədəki təkliflərinə məhəl qoymadıqda, o, ölkəsini təhlükədən qorumaq üçün başqa yollar aramağa məcbur oldu. Stalin əlini sərbəst saxlamaq üçün Almaniyanın qurbanı olmaqdansa, onunla birlikdə ovu bölməyin daha yaxşı olduğu qənaətinə gəldi. Axı Qərbdəki bəzi dairələr Hitlerə nisbətən daha çox Stalində öz düşmənini görürdülər. Bunları da de Qoll öz “Hərbi memuarları”nda yazır. Ona görə də Stalin Qərbin belə inamsızlığı ucbatından Hitler Almaniyası ilə hücum etməmək barədə pakt imzalamağa məcbur olmuşdu. Qərb Sovet İttifaqını Hitlerə qarşı özünə müttəfiq etmək əvəzinə, bu ittifaqı məhz Almaniyada axtarmağa onu sövq etmişdi. Hər iki tərəfin fayda axtarışından doğan bu ittifaq az qala iyirmi iki ay davam etdi. Bu müddətdə SSRİ- dən Almaniyaya böyük miqdarda cürbəcür mallar, həmçinin strateji materiallar göndərilirdi, onların sırasına neft də daxil idi. Vermaxtı yanacaqla təmin etdiyinə görə Böyük Britaniya hökuməti 1941-ci ilin iyul ayının əvvəlində Bakı neft mədənlərini bombalamağı planlaşdırmışdı. Yalnız uzaq məsafəyə uçan ağır bombardman təyyarələrinin çatışmaması, həm də 22 iyunda Hitler Almaniyasının SSRİ-yə qəflətən baş verən hücumu bu müdhiş planın reallaşması şansını yoxa çıxarmışdı. Öz qarşılarında Stalini ifşa etmək vəzifəsini qoyanlar istənilən çürük versiyadan da istifadə etməyə hazır idilər. Onun bütün tərcümeyi alt-üst edilirdi ki, bu məqsədə yarayan nəsə tapılsın. Gəncliyində onun bank yarmasını deyənlər səhvə yol vermirlər, lakin bunu adi quldurluq nişanəsi kimi qələmə vermək o qədər də düzgün deyildir. O, Tbilisidə bankın yarılmasında iştirak etmiş və qəsb edilən pulları Avropada mühacir həyatı yaşayan Leninə göndərmişdi. Bu vaxt onun özünün böyük ehtiyac içərisində yaşamasına baxmayaraq, həmin vəsaiti son qəpiyinə qədər partiya fonduna keçirməyi daha vacib hesab etmişdi. 1930-cu illərdə Stalini hakimiyyətdən devirmək istəyənlər az deyildi və onlar müxtəlif bayraqlar altında və məqsədlər naminə hərəkət edirdilər. Onlar hər cür intriqalara əl atsalar da, heç nəyə nail olmurdular. Çünki Stalinin xalq arasında nüfuzu yüksək idi, düşmənləri isə onu devirmək üçün nə gücə, nə bacarığa, nə də qətiyyətliliyə malik deyildilər. Sadalanan keyfiyyətlərin hər biri isə Stalində 175 artıqlamasilə var idi. SSRİ-dən qaçıb Qərbdə sığınacaq tapan köhnə əleyhdarlarının ən sınanmış silahı Stalinin jandarm agenti olmaq barədə özlərinin uydurduğu versiyanı buradakı ictimaiyyətin şüuruna sırımaq idi. Bu ittiham antisovet təbliğatında özünə geniş yer tapırdı. Yeltsinin hakimiyyəti dövründə xüsusi maraq məqsədilə aparılan axtarışlar da bir nəticə vermədi. Çar jandarm idarəsinin heç bir sənədində və digər mənbələrdə Stalinin agent kimi fəaliyyət göstərməsi iddiası öz təsdiqini tapmadı. Digər tərəfdən bolşeviklər satqınlıq edənlərlə rütbəsindən asılı olmayaraq amansızcasına davranırdılar. Partiyada yaxşı tanınan, hətta iki il müddətində Mərkəzi Komitənin üzvü olmuş Malinovskinin jandarma 1910-cu ildən başlayaraq xidmət etməsi aşkarlandıqda, bu provokator ifşa edilmiş və xüsusi tribunalın qərarı ilə 1917-ci ildə güllələnmişdi. Stalinə isə belə bir iyrənc böhtan atılması heç bir çərçivəyə sığışmırdı. Digər bir “sevimli” mövzu Stalinin öz arvadı Nadejda Alilluyevanı 1932-ci ildə qətlə yetirməsi iddiası idi. Əsəbləri o qədər də qaydasında olmayan bu gənc qadın Kremldə Oktyabr inqilabının ildönümü şərəfinə təşkil edilmiş ziyafətdə ərinin kobud hərəkətini özünə qarşı təhqir kimi qiymətləndirərək, otağında özünü intihar etmək yolu ilə həyatdan getmişdi. Keçən əsrin 80-ci illərində isə Stalinin vaxtilə Leninlə münasibətlərində ziddiyyətlərin mövcudluğu, axırıncının öz silahdaşına etimadını itirməsi barədə söz-söhbətlər geniş yayılmışdı və Stalini qaralama kampaniyasında mühüm amilə çevrilmişdi. Ağır xəstə olan Lenin 1923-cü ilin əvvəlində diqtə edib yazdırdığı “Qurultaya məktub”da partiya rəhbərliyində olan şəxslər barədə öz düşüncələrini bildirmişdi. Stalinə olduqca yüksək qiymət verməklə yanaşı onun kobudluğunu da qeyd etmişdi. Ümumiyyətə, ətrafında olan xadimlərdən heç birinə etimad göstərməməklə o, varisi məsələsi barədəki mülahizəsini gizli saxlamağa üstünlük vermişdi. Stalin bu vaxt Mərkəzi Komitənin qərarı əsasında xəstə rəhbəri əlavə narahatlıqlardan hifz etməyə çalışdığı üçün Nadejda Krupskayanın tez-tez onun yanına getmək barədə xahişinə sərt cavab vermişdi. Arvadı əhvalatı Leninə çatdırdıqda o, bunu ailəsinə qarşı təhqiramiz hərəkət kimi qiymətləndirmiş və bu, qeyri-adekvat reaksiyanın meydana gəlməsinə səbəb olmuşdu. Stalinin kobudluğu barədə mülahizə də yəqin bu insidentdən mayalanmışdı. Çünki əvvəllər Lenin onun haqqında tərifli sözlər söyləsə də, Stalin cavab qaydasında mədh söyləməkdən qaçmışdı. Hələ 1912-ci ildə Lenin onu milli problemlərə səriştəli yanaşdığını qeyd etmiş, 1921-ci ildə isə partiyanın X qurultayında Stalinin eyni vaxtda bir neçə vəzifə tutmasını anormal hal hesab edən Şlyapnikova sərt cavab vermiş, bunu Stalinin bütün vəzifələrin öhdəsindən ləyaqətlə gəldiyi ilə əsaslandırmışdı. Stalin isə 1918-ci ildə inqilabın birinci ildönümünə həsr olunmuş məqaləsində əslində Lenin barədə yayılan mifə əks çıxaraq, inqilabın ilhamvericisi və təşkilatçısı kimi Trotskiyə borclu olduqlarını qeyd etmişdi. Yaxud, 1920-ci ildə Leninin anadan olmasının 50 illiyinə həsr edilmiş Petroqrad Sovetinin iclasında yubilyarın şərəfinə tərifli sözlər söyləməkdən imtina edərək, onun yol verdiyi üç ciddi səhvini sonralar səmimi qaydada etiraf etdiyini müsbət keyfiyyət kimi göstərmişdi. Belə jestlərində də Stalinin cəsarətli adam olduğu görünür, dəfələrlə 176 sürgündən qaçması isə igidlikdən başqa bir şey hesab edilməməlidir. Leninin vəfatından sonra Stalin onun ideyalarının təntənəsi uğrunda çalışmaqla yanaşı, onların təftişinə yol verməmiş, həm də onun şəxsiyyətinin bütləşdirilməsi üçün də əlindən gələn hər şeyi etmişdi. Vaxtilə, daha dəqiq deyilsə 1903-cü ildə RSDRP-nin II qurultayında Martovun istehza şəklində ilk dəfə işlətdiyi “leninizm” ifadəsi Stalinin gur fəaliyyəti hesabına bu lağ qılafını ataraq marksizm təliminin yeni pilləsi şəklində təqdim olunmağa başlanmışdı. Stalinin yazdığı və Lenin ideyalarının müdafiəsinə həsr olunmuş nəzəri əsəri də “Leninizmin əsasları” adlanır. 1918-ci ilin yanvarında Təsis qurultayı qovulduqdan sonra ölkədə hakim sayılan və yeganə siyasi partiya olan Kommunist partiyası vahid ideologiyanı həyata keçirdiyi müddətdə öz rəsmi adı ilə yanaşı “Lenin partiyası” kimi də adlanırdı. Bəziləri güman edir ki, qədim Misir fironları öz sələfinin yarımçıq qalmış piramidasını tikdirib başa çatdırmamışdan öz ehramının inşasına başlamırdı. Bu nöqteyi-nəzərdən Stalin də Leninə pərəstişi həddən artıq şişirtməklə əslində öz şəxsiyyətinə sitayişə geniş yol açır, abidəsi üçün ondan pyedestal kimi istifadə edirdi. Lakin o, valideynlərini kübarlaşdırmaq yolu ilə tərcümeyi-halını retuşlandırmaq kimi bir işə heç vaxt qol qoymamış, belə təşəbbüsdə bulunmamışdı. O, öz şəxsiyyətinin ən uzaq ulduzlardan belə görünəcəyinə bel bağlayırdı və müəyyən cəhətləri, xüsusən iradəsi və inadkarlığı, başqa amillərlə yanaşı onun özü barədəki bu fikrini lazımınca qidalandırırdı. Yəqin ki, bu əlamətləri nəzərə alaraq Xruşşovun da olduqca hərarətli münasibətindən və himayəsindən faydalanan yazıçı Mixail Şoloxov axırıncının qaldırdığı şəxsiyyətə pərəstişin aradan qaldırılmasına həsr olunmuş geniş kampaniya barədə öz rəyini belə bildirmişdi: “Pərəstiş var idisə, şəxsiyyət də var idi”. Stalin həyatdan gedəndə dünyanın altıda bir ərazisini tutan güclü bir dövlət qoyub getdi. Sonra meydana çıxan reneqatlardan isə ölkəni uçuruma yuvarlamaqdan başqa bir əməl nişanəsi qalmadı. Qorbaçov özünü reformator kimi qələmə versə də, onun islahatları tam fiaskoya uğradı. Məhz Qorbaçovun dövründə milli münasibətlərdə ciddi problemlər, bəzi respublikalarda milli azlıqların separatizm meylləri yarandı. Dövlətin dağılmasının detonatorlarından biri olan bu amilə əslində məhəl qoyulmurdu, onu yatırtmaq istəyi nəsihət moizələrindən uzağa getmirdi. Dağlıq Qarabağdakı erməni separatçılarının yaratdığı konflikt Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü nəticəsində qanlı müharibə xarakteri aldı və azərbaycan xalqına böyük faciələr gətirdi. Sonralar postsovet məkanında milli zəmində yeni müharibə tonqalları alovlanmağa başladı. Vaxtilə dünyada ikinci fövqəldövlət sayılan SSRİ-nin Qorbaçov birinci və axırıncı prezidenti adını qazandı. Bu şərəfdən uzaq olan titulu bəlkə də o, fəxrlə daşıyır. Xidmətlərinin mükafatı kimi, Qərbdə böyük hörmət qazanmasına görə də iftixar hissləri keçirir, lakin öz ölkəsində əksəriyyət tərəfindən hörmətsizliklə, daha doğru deyilsə nifrətlə yad edilir. 1996-cı ildəki prezident seçkilərində o, biabırçı məğlubiyyətlə üzləşdi və populyarlığının sıfıra yaxın olduğuna əlavə bir əminlik şəhadəti tapdı. Yeltsin Qorbaçovun eroziya xarakterli fəaliyyətini daha böyük canfəşanlıqla həyata keçirməklə SSRİ-nin epitafiyasını yazmaq kimi bir şərəfsizliyə sahib oldu. 177 Ölkə iqtisadiyyatı daha sürətlə tənəzzülə uğradı, sənaye potensialı işğal ordusunun hücumuna məruz qalmış kimi viran qoyuldu, ordunun döyüş ruhu və şərəfli ənənələri yoxa çıxmağa başladı. Ölkənin var-dövlətinin, yeraltı və yerüstü sərvətinin özəlləşdirmə pərdəsi altında bir qrup adam tərəfindən mənimsənilməsi, qəsb edilməsi baş verdi. Stalinə xalqın böyük hissəsinin məhəbbəti var idisə, Yeltsin bir ovuc oliqarxların arasında böyük nüfuz sahibi oldu. Bu zümrənin formalaşıb sərvətlərə sahib çıxması kimi unikal hadisə Yeltsinin xidmətləri siyahısına daxil olmalıdır. Təbiətin bəxş etdiyi sərvət də – neft, qaz, meşələr, qızıl, əlvan metallar və digər faydalı qazıntılar xalqa məxsusluğunu itirməklə onların mülkiyyətinə keçdi. Yeltsin Rusiya Federasiyasını da daim davam edəcək bir parçalanmanın “Damokl qılıncı” altında qoyurdu. Onun qubernatorlara müraciət şəklində dediyi: “Nə qədər uda bilirsinizsə, o qədər suverenlik götürün” sözləri əslində birinci parçalanmadan yaralarını tam sağaltmamış ölkəni dağıtmağa istiqamətlənmiş bir çağırış idi. İkinci dünya müharibəsindən sonra ölkəsinin ərazisini xeyli genişləndirməyə nail olan Stalin Yeltsinin bu əməllərini eşitsə yəqin ki, qəbirdə çevrilərdi. Berlinə qalib kimi daxil olmuş rus ordusu törəmələrinin qalığı bu şəhəri tərk edərkən almanlar əsgərləri hörmətlə, orkestrin musiqi sədaları altında yola salırdılar. Bu vaxt sərxoş Yeltsin dirijorun çubuğunu əlindən qoparıb, gülünc şəkildə orkestri idarə etməyə başladı. Bu görkəmdə Rusiya prezidenti daha çox sirk kloununu yada salırdı. Bu biabırçılığa, alçalmaya görə təkcə rus əsgərləri və zabitləri deyil, almanlar özləri də xəcalət çəkirdilər. Deyilənlərlə yanaşı heç kəs SSRİ barədə, üç onillik ərzində bu dövləti idarə etmiş Stalin barədə obyektiv tənqidi qeydlərə, şiddətindən asılı olmayaraq, Çin səddi çəkmək fikrində deyildir. Bu ölkənin tarixi özündən əvvəlkilərdən və sonrakılardan əsaslı surətdə fərqlənir, əslində unikal xarakter daşıyır. Ona görə də bu dövlətə, onun dəyərlərinə də dialektik yanaşmaq lazım gəlir. Ancaq nə etmək olar ki, məğlub olanlara bir qayda olaraq zəiflər də gülür, onların uduzmasına şad olmalarını göstərməklə özlərini də qaliblər sırasına daxil etməyə can atırlar. Ona görə də əvvəlki fikirlərə bir qədər düzəliş verib demək istəyirsən ki, SSRİ-nin dağılmasına səbəb həm də rus xalqının laqeydliyi, biganəliyi oldu. Xalqda “yuxarıdan göstəriş, aşağıdan itaət” psixologiyası formalaşmışdı, yuxarı isə ölkəni uçuruma aparırdı. Əksər başqa xalqlar isə müstəqillik arzusunda olduqlarından, buna asan yol kimi baxırdılar. Bir qrup adamın hay-küyü və Qərbin də şiddətlənən arzusu və yardımı ilə böyük bir dövlət tarix səhnəsini tərk etdi. Xalq isə bunu çox adi hal kimi qarşıladı. Əlbəttə, onun anadangəlmə damğaları, ilk bəşər günahına bənzər qüsurları, cavan orqanizmə xas olan xəstəlikləri var idi. Onların heç biri sağalmamışdan yaşlılıq, bədxərclikdən əmələ gələn maddi çətinlik xəstəlikləri də əlavə olundu. Bədbəxtlikdən tale belə bir dövrdə ölkəyə Den Syao-pin istedadına malik olan şəxsiyyət əvəzinə, Qorbaçov və Yeltsin kimiləri idarəetmə sükanı arxasına gətirdi. Onlara bənzər rəhbərlər isə vətənə münasibətdə bir qayda olaraq elə bil ki, Edip kompleksinə yiyələndiklərini nümayiş etdirməklə öyünürlər. Çinin qeyri-adi uzaqgörənliyə malik olan bu dövlət xadimi iqtisadi islahatlara üstünlük verdiyindən ölkə gur inkişafın magistral yoluna düşdü. 178 Qorbaçovun isə siyasi həyatı demokratikləşdirməsi bir məqsəd kimi məqbul sayılan olsa da, gerçəkliyə nüfuz etmək əvəzinə zahiri görünüş xarakteri qazandı. Onun icad etdiyi SSRİ Xalq deputatları qurultayı ölkənin vacib məsələlərini müzakirə etmək əvəzinə söz savaşı səhnəsinə çevrildi, şouya, ritorika məşğələsinə məxsus olan cizgilər qazandı. Xalq da axşamlar bu tamaşanı seyr edib ölkənin vəziyyətinə biganəlik ruhuna sirayətlənirdi. Brejnevin ardı kəsilməyən özünü təltifləri xalqa necə təsir göstərirdisə, Qorbaçovun populist tamaşaları da eyni təsir gücünə malik olurdu. Yeltsin isə yenicə səfərə yollanan demokratiya gəmisində hakimiyyətə gəlsə də, az keçməmiş bu nəcib varlığın ağzını qapamaq yolunu seçdi, bütün dünyanın göz qarşısında ona müxalif olan parlamentin yerləşdiyi və həmin vaxt üzvlərinin sığınacaq tapdığı Ağ evi tankların top atəşləri vasitəsilə güllələdi. 75 il əvvəl matros Jeleznyakovun “Karaul ustal” – “Qarovul yorulmuşdur” kəlməsi ilə Təsis qurultayının taleyinə ölüm hökmü verildiyi kimi, Yeltsin daha müasir vasitəyə əl ataraq parlamentin həyatına son qoydu. Yeltsinin səriştəsiz özəlləşdirmə siyasəti, onun həyata keçirilmə mexanizmi və icrası iqtisadi potensialın görünməmiş qaydada zəifləməsi və maliyyə sahəsindəki hərc-mərcliyə görə defolt elan edilməsi ilə nəticələndi. Oxucuya elə gələ bilər ki, Qorbaçov və Yeltsin fenomenini yada salmaqla Stalinə yönələn tənqidlərə sipər çəkmək məqsədi güdülür. Axı onların Stalinlə müqayisə edilməsinin özü düzgün olmazdı, Çingizxanı Tsedenballa müqayisə etməyə bənzəyərdi. Stalində Çingizxan xüsusiyyətləri olduğu kimi, Qorbaçov və Yeltsində bəzi cəhətlərinə görə XX əsrin ikinci yarısındakı marionet monqol rəhbəri kimi, ölkəni yad diqtəsi ilə idarə etmək xüsusiyyəti var idi. Stalinin şəxsiyyətini kiçiltmək əbəs iş olduğu kimi, onun ingilislər demişkən, qanadına əlavə lələklər düzməyə də ehtiyac yoxdur. Lakin onu eybəcərlik simvolu kimi qələmə vermək üçün yolverilməz vasitələrə əl atılması da məqbul sayılmamalıdır. Bəziləri inqilabi fəaliyyəti dövründə çox işlənən “Koba” ləqəbi əvəzinə, onu üzündəki çopur nişanələrinə görə gəncliyində ona verilən “Çopur” ləqəbindən sui- istifadə etməklə, onun kiçik fiziki qüsurunu da qeyri-adi mənfur cizgilər səviyyəsinə qaldırmaq istəyirlər. “Çopur” sözü Azərbaycan dilindən götürülmüşdür, fiziki mənşəyi isə uşaqlıqda keçirdiyi çiçək xəstəliyi ilə əlaqədar idi. İmkanları olsaydı onun çopurlarını lap cüzam (lepra) xəstəliyinin nişanəsi olduğu kimi də qələmə verərdilər. Üzündəki kiçik eyib belə, onun əqli qabiliyyətinə qətiyyən təsir göstərə bilməmişdi. Cavanlığında “Çopur” kimi tanınan bir adam sonralar Stalin kimi dünya siyasəti səhnəsində özünə böyük yer tapdı. Ondan sonra gələnlər isə hansı bəzəkli kompozisiya çərçivəsinə salınsalar da, öz təbii cılızlıqlarının onları daim kölgə kimi müşayiət etməsindən qurtula bilmədilər. Sonrakı rəhbərlər kor bələdçiləri xatırladırdılar, çünki onlar xalqı problemlər dənizində üzməyə vadar etmişdilər. Matfeyin “İncil”ində İisusun dili ilə deyildiyi kimi: “Kor bələdçilər, sizin üçün necə də dəhşətlidir! Siz öyrədirsiniz ki, əgər kimsə Məbədə and içirsə, o, öz andı ilə ona bağlı olmayacaqdır, lakin əgər o, Məbəddə qızıla and içirsə, o, Məbədə bağlı olacaqdır” (Bibliya, Matfeyin İncili, 179 23:16). Əgər bu müraciətdə “məbəd” əvəzinə “vətən” sözü işlənsəydi, bu sözləri heç bir düzəlişə yol vermədən Qorbaçova və Yeltsinə aid etmək olardı. Kor bələdçi kora kömək etmək istəyəndə bir qayda olaraq onu xəndəyə salır. Vay belə bələdçilərin əlindən! Əzablar yolu keçmiş xalq daha xoşbəxt günlərə yetişməyə layiq idi. SSRİ dağıldıqdan sonra əksəriyyətin ümidləri, arzuları öz həllini lazımi qaydada tapmadı, ona görə də xalq əvvəlki öz passivliyinin, laqeydliyinin xəcalətini çəkməyə başladı. Heç kəs postsovet məkanında bərqərar olmuş dövlətlərdə Likurq qanunlarının tətbiq edilməsini, müasir Spartanın yaranmasını arzu etmir. Həyatda tarixi tendensiyaları da nəzərə almaq vacibdir. Ancaq demokratiya pərdəsi altında onun pozğunluğu əks etdirən allotropiyasını da meydana gətirmək düzgün deyildir. Keçmişdən ibrət dərsi götürüb irəliyə baxmaq, daha geniş üfüqlərə boylanmaq lazımdır. Rus tarixçisi Vasili Klyuçevski hesab edirdi ki, “tarix müəllim deyildir, nəzarətçidir. O heç nəyi öyrətmir, yalnız dərsi bilməməyə görə cəzalandırır”. Biz fərəhli günləri də, acı, kədərli anları da yaşamışıq, heç vaxt “ümidin ümidsizliyinə” qapılmamışıq. Qoy keçmişi qorxulu kabusa döndərib gənc nəsli xof içində yaşamağa məcbur etməsinlər. Bu nəsil qarşısında da sınaq anları olacaqdır. Onlar belə hadisələrə daha hazırlıqlı olmalıdırlar. Axı həyat bu barədə bizə çox sayda canlı misallar təklif edir. Dünyanın bir güşəsi böyük qurbanlar verməklə təbii kataklizmlərdən xilas olduqda, digər yerlərdə siyasi tufanlar baş verir, şimşəklər çaxır. Bədbəxtliyi gündəliyə gətirməkdə elə bil insanlar bir parçası olduğu təbiətlə yarışa girmək istəyir. Yaxşı olardı ki, bu yarış gözəllikləri qorumaq və onları çoxaltmağa həsr olunaydı, onda biz həyatın özündə harmoniya elementlərinin yaranmasının şahidi olardıq. Xoş günlər bizi nifrət hissindən də uzaqlaşdırar, keçmişin ləyaqətlərinə hörmətlə yanaşmağı təlqin edərdi. Sosializm quruluşu torpağa gömüldükdən sonra liberal iqtisadiyyat və demokratiya yolu seçildi. Lakin bu yol gözlənildiyi kimi, o qədər də hamar olmadı, ona görə çox sayda qəzalar, sosial sarsıntılar da baş verdi. Lakin heç kəs bu sistemin ümumi prinsipial qaydalarından imtina etmək, sosializm cəmiyyətində istifadə edilən klişeləri bərpa etmək istəmir. Bu o demək deyildir ki, əvvəlki quruluş total qaydada inkar edilsin, onun dirçəlməsi təhlükəsi şəklində yeni bir qorxu əjdahası yaradılsın. Təbiətindən asılı olmayaraq istənilən qorxu olan yerdə vicdanlı fikir mümkün deyildir, çünki xof hissi ağılı da sıxışdırıb çıxarmağı bacarır. Keçmişin yaralarının qaysağını qoparmaq da məqbul sayılmamalıdır, çünki bu mövcud cəmiyyətin bədəninin sinir uclarını çılpaqlaşdırmaq təsiri bağışlayır. Müasir yalan, iftira gidrası isə uzun dili ilə hakimiyyət mehrabını yalamaqla özünə rahat taxça tapmaq istəyir. Cəmiyyət isə ondan yalnız ziyan görməkdə davam edir. Olduqca ziddiyyətli tarixi şəxsiyyət olan Stalinə marağın rəngindən asılı olmayaraq sönməməsi, daha gur alovlanması də əbəs deyildir. Bir hüceyrəli sadə varlıqlar bizim diqqətimizi cəlb edə bilmir, iriləri isə nəzərə almamaq mümkün deyildir. Bəzi dövlət rəhbərləri indi də bu müəmmalı insanın fəaliyyətinə maraq göstərir. Bunu Almaniya kansleri Angela Merkelin etirafı bir daha sübut edir. Lakin bəzi adamlarda onun adicə adı belə allergiya əmələ gətirir. Rusiyanın tarix 180 dərsliklərində yazılan adi bir söz – Stalinin uğurlu menecer olması ifadəsi (əslində bunun özü çox uğursuz xasiyyətnamə sayılmalıdır) çoxlarının qızğın hiddətinə səbəb olur. Sovet İttifaqının dağılmasının əsrin ən böyük geopolitik fəlakəti olması mülahizəsinin mötəbər bir şəxs tərəfindən dilə gətirilməsi də nifrət bayrağı altında barrikadalar axtaranların sönməz qəzəbinə səbəb olmuşdu. Sosializmin aramsız lənətlənməsinin özü də bu ideyanın məhvinin mümkün olmadığı qənaətini yaradır. Axı bu təlim azad və bərabər doğulan insanların sosial bərabərliyinə nail olmasını bəyan edir. Əgər insanın təbii hüquqlarından biri onun xoşbəxtliyə can atmasıdırsa və buna hədd qoymaq mümkün deyildirsə, onda niyə nəzəri sosializm antihumanist bir təlim hesab edilsin. Mövcud olmuş real sosializm ümidləri doğrultmasa da, bu heç də bütövlükdə nəzəriyyənin puçluğuna dəlalət etmir. Müqəddəslik haləsi yaradan çox sayda təşbihlər kimi Stalinin “fikir və fəaliyyət nəhəngi” olması barədə vaxtilə çox işlənən ifadə indi istehza şəklində işlədilir. Onda heç bir müsbət keyfiyyətin tapılmaması da gülünc görünür. Onu diktator kimi qəbul edən Qərb tarixçiləri də Stalinin şəxsində total şəxsi diktatura elementinin öz qatı formalarını göstərmədiyini etiraf etməli olurlar. Amerikan alimi Corc F.Kennan Stalini böyük insan hesab edir, lakin onu da əlavə etməyi də unutmur ki, o, özünün “ağlasığmaz cinayətində” böyük insanlardan biridir. Əlbəttə, heç kəs onu fövqəlbəşər hesab etmir, lakin onun siyasi manevr etmək bacarığına hamı həsəd aparırdı. Böyük Vətən müharibəsi isə onu dahiyanə milli qəhrəmana çevirmişdi. O, vuruşan millətlərin ali liderləri arasında daha uğurlusu idi. Tənqidçilərin hamısı Stalini qaniçicilikdə ittiham edirlər. Onun dünyadakı məşhur sələflərinin hamısı məgər vegetarianlıqları ilə seçilirdi? Məgər böyük hərbi qələbələri ilə yanaşı Yuli Sezar öz ölkəsini vətəndaş müharibəsinə cəlb etməmişdimi, Avqust da məhz bu üsulla hakimiyyətdə möhkəmlənməmişdimi, Oliver Kromvel qanlı inqilab yolu ilə hakimiyyətə gəlib kralın boynunu vurdurmamışdımı, XIV Lui Fransanı amansız müharibələrə cəlb edib ölkəni taqətdən salmamışdımı, Napoleon XVI əsrdə meydana gəlmiş Papanın Kainat imperiyası ideyasını bir qədər lokallaşdıraraq, özünün Avropa imperiyasını yaratmaq üçün qitəni qan çanağına çevirməmişdimi, ABŞ-ın ən uğurlu prezidenti sayılan Avraam Linkoln qanlı vətəndaş müharibəsində qalib gəlmək hesabına ölkənin parçalanmasının qarşısını almamışdımı? Bu misalların sayını artırmaq olar. Yuxarıda sadalanan halların hamısında insan qanı çayları axıdılmışdı. Stalin də istisna təşkil etmir. Ancaq ona azacıq da olsa bəraət mümkündürsə, bu yalnız onun fövqəladə şəraitdə hakimiyyətə gəlməsi ilə əlaqədar ola bilər. Bütün inqilablar qanla qidalanır, əvvəlcə özünə düşmən saydığının qanına susayırsa, sonralar bəzi yırtıcılar kimi öz balalarını da yeməyə başlayır. Bəlkə də İngiltərədəki 1688-89-cu illərin Şanlı inqilabı, Yaponiyadakı 1867-68-ci illərdəki Meyci inqilabı bu məsələdə bir qədər istisna təşkil edir, lakin hər iki ölkədə də müvafiq olaraq yakobitlər və samuraylar baş qaldırırdı və onların qiyamları ənənəvi qaydada – qan tökülməsi ilə yatırdılırdı. Ona görə də Böyük Oktyabr inqilabından sonra baş verənləri tarixin əcaib bir nümunəsi hesab edib, onu biabırçılıq dirəyinə sarımaq da düzgün deyildir. Vətəndaş müharibəsində qardaş 181 qardaşın qanını axıtmaqdan çəkinmir, onların davamı bəzən uydurulmuş ad alsa da, törətdikləri bəlalar uzun müddət unudulmur. Heç kəs günahsız axıdılan qanlara haqq qazandıra bilməz, ingilis yazıçısı Con Donnun dediyi kimi, hər bir insan özlüyündə ayrıca ada deyildir, qitənin bir hissəsidir, bu hissənin hər biri sıradan çıxdıqda qitənin ərazisi kiçilməyə başlayır. Ona görə də qana haqq qazandırmaq qaniçənləri məsuliyyətdən azad etmək kimi görünür və yırtıcılara onların qanlı ovlarında xidmət göstərmək xarakteri daşıyır. Lakin diqqəti bir cəhətdə cəmləşdirib digər xüsusiyyətləri nəzərə almamaq, bir ağacın arxasında, qoy o lap böyük gövdəli olsun, meşəni görməməyə bənzəyir. Qulaqları batıran ifşa xorunun səsi ən füsunkar melodiya kimi qəbul edildiyi bir vaxtda başqa səslər dissonans kimi qiymətləndiriləcəkdir. Qədim misirlilərin mifologiyasındakı Anubisin axirət dünyasında xeyirlə şəri ölçdüyü tərəzini bu günə gətirib oxşar işlə məşğul olmaq o qədər də səmərəli olmayacaqdır. Lakin tarixi hadisələri qiymətləndirəndə ədalət ölçüsünə, obyektivliyə, dialektik münasibətə riayət edilməsi vacib şərt hesab edilməlidir. Bunu ummağın özü də sadəlövhlük əlaməti kimi görünür. Cəmiyyət özünə məxsus qüsurlar içərisində boğulanda, onun hansısa baxışında dürüstlük, tarazlıq aramaq az qala donkixotluq əlaməti hesab olunur. Ədalətli münasibətin bərqərar olması onun dəyərinin özünün düzgün müəyyən olunmasını tələb edir. Sokrat onu ölüm hökmünə məhkum edən məhkəmənin son iclasında üzünü hakimlərə tutaraq demişdi: “Hər kəs öz yolu ilə gedəcəkdir. Siz yaşamağa, mən isə ölməyə. Hansının yaxşı olduğunu bircə allah bilir”. Sokrat ilk ideoloji şəhid idi, sonralar belə şəhidlərin sayı xeyli çoxaldı. Təəssüf ki, hazırda ədalətin asılı olduğu bir vaxtda həyat nemətlərindən bolluca həzz alanlardan hər biri özünü az qala ədalətlilik rəmzi, yaşamaqda davam etsə də azadlıq uğrunda şəhid kimi qələmə verir. Mübahisə etmək də ağılsızlıqdır, bu sadəcə olaraq vicdan problemi məsələsidir. Ədalət ən yüksək səviyyəsinə çatanda da məhz mənəviyyata, vicdana əsaslanacaqdır. Hər bir tarixi kəsiyin təhlili tam bəyənməkdən tutmuş bərabər qaydadakı etiraza qədər hisslərin bütöv qammasını əmələ gətirir. Ona görə də nəyinsə demonizasiya edilməsinə təəccüblənmək də lazım gəlmir. Lakin istənilən halda ən azı öz dövrümüz və nəslimiz qarşısında məsuliyyət daşıdığımızı unutmamalıyıq. Yüklə 3,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|