Tema: Baslawısh klaslarda algebra elementlerin oqıtıwdıń bazı bir usılları Jobası: I. Kirisiw II. Tiykarģı bólim

Izertlew jumısınıń obiekti: Sabaq barısı dawamında matematika sabaģında algebralıq materiallar menen tanısıw
Izertlew jumısınıñ ámeliy áhmiyeti: Jumis ámeliy áhmiyetke iye. Jumistin obiekti bolgan materiallar ámeliy sabaqlardı alıp barıwda óziniń járdemin tiygiziwi sózsiz.
Izertlew jumısınıñ ilim - izertlew metodları:
- Ilimiy ádebiyatlardı úyreniw, olardı analiz etiw hám uluwmalastiriw; -Baqlaw metodi;
- Gúrrińlesiw hám eksperiment metodları.
Kurs jumısınıń dúzilisi: Kirisiw, tiykarģı bòlim, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat.


1. Algebra túsiniginiń kelip shıģıw tarıyxı
Algebra - matematikanıñ bir tarawı. Algebranıñ tiykarǵı maqseti — to'plamlarda kiritilgen matematikalıq ámellerdi úyreniw. Sonday-aq matematikalıq ámeller bar, olar pútkilley arifmetik ámellerge uqsamaydı (màselen: orın almastırıw yamasa assotsiativlik nızamına boysınbaytuģın ámeller ). Arifmetika bòliminde sanlar ústinde birinshi tórt ámel ùyreniledi. Algebrada bolsa bul ámellerdiń hár qanday san hám san bolmaǵan basqa matematikalıq ob'ektler ushın orınlı ulıwma ózgeshelikleri tekseriledi. Algebra bòliminde sanlı añlatpa,hàripli añlatpa,teñleme,teñsizlikler ùstinde isleydi.
Algebra (arab.- al-Jábir) — mat, dıń bir tarawı. Ullı ózbek alımı Abu Abdullo Muhammad ibn Muso al-Xorezmiy “Al-jábir va muqabbala” shıģarmasında dúnyada birinshi ret algebranı izbe-iz bayanladı. Muhammad Muso Xorezmiy haqqında sóz júrgizigende Prezidentimiz sonday pikir bildirdi:"Búgingi kúnde adamzattıñ ilim hám zamanagòy texnologiyalar boyınsha erisip atırǵan úlken jetiskenliklerin kóz aldımızǵa keltirar ekenbiz, eriksiz áne sol ullı babamız mısalında bunday joqarı sheklerge erisiwde xalqımızdıñ da múnásip úlesi bar ekenliginen kewilimiz maqtanıshqa toladı"[4]. “Al-jábir va muqabbala” shıģarması latın tiline awdarma etilip, algebra atı menen jáhánge tarqalǵan.Algebralıq ańlatpalar-algebranı úyreniw menen baylanıslı jaģdaylar, algebralıq ańlatpalar nomerler kompleksi bolıp tabıladı hám belgisiz yamasa ózgeriwsheñ dep atalatuǵın belgisiz añlatpanı kórsetetuǵın háripler menen belgilenedi. Belgiler ózgeriwshiler nátiyjesine erisiw ushın orınlanıwı kerek bolǵan operatsiyalardı kóbeytiw, qosıw, ayırıw hám basqalardı kórsetetuǵın belgiler arqalı baylanıslı boladı. Usı mánisten alıp qaraǵanda atamalar belgiler járdeminde parıq etedi yamasa ajratıladı, teń belgi menen ajıratılǵan halda bolsa teńleme dep ataladı.
Algebra sózi arab tilinen kelip shıqqan bolıp, " qayta qurıw" yamasa " qayta integraciya" degen mánisti ańlatadı. Algebra Bobil hám Egipet civilizaciyalaridan kelip shıqqan bolıp, olar birinshi hám ekinshi dárejeli teńlemelerdi tarqatıp alıwda bul usıldan paydalanǵan.
Keyinirek, áyyemgi Greciyada dawam etken, grekler teńlemeler hám teoremalardı ańlatıw ushın algebradan paydalanǵan, mısalı : Pifagor teoremasi. Eń tiyisli matematikalıq Arximed, Heron hám Diopante edi. Algebranıñ qay jerden kelip shıqqanın bilesizbe? Bul sóz Shıǵıstıñ ullı matematigi hám tábiyatshı alımı ai-Xorezmiy atı menen baylanıslı. Alımnıñ 'Al-jabr' atlı kitapı Evropada 'Algebra' dep atalǵan. Algebra Muhammad ibn Musa al -Xorazmiy áyyemgi va bay màdeniyatqa iye bolǵan úlkeda - XORAZMde tuwılǵan. Ol jaslıģınan bilim alıwǵa qızıqqan. Xorezmiy àlem sırlarini úyrendi.Al-Xorezmiy Algebra pániniń tiykarshısı. Onıń “Al-kitob al -muxtasor fi hisob al-jábir va al muqobala ” shıǵarmasındaǵı “al-jabr” sózi latınsha tilinde “Algebra” nı añlatıp, Al-Xorezmiy tiykar salǵan jańa pánniń atı bolıp tabıladı.
Alımnıñ “Al- Xorezmiy” atı bolsa, “Algoritm” formasında pànde máńgi saqlanıp qalǵan Ullı oyshıl hám alım al-Xorezmiydiñ tiykarı Xiywada tuwılıwģanlıģın aytadı.Onıń arifmetika hám algebraģa tiyisli «Kitap al-jábir va muqoballa» shıǵarması matematika páninde jańa dáwirdi baslap beriwine qaramastan , bálki onıń keyingi ásirledegi rawajlanıwına da úlken tıykar boldı. Al -Xorezmiydiñ ekinshi matematikaǵa tiyisli shıǵarması «Hind arifmetikasi haqqında kitap» bolıp, bul dóretpe sebepli aldın Shıǵıs xalıqları, keyininen bolsa Evropa xalıqları da Áyyemgi Indiyanıń úlken jetiskenligi-onlıq pozitsisi esaplaw sisteması menen tanıstı.Muhammad Muso al-Xorezmiyning atınıń tariyxda máńgi qaldırǵan dóretpelerinen biri - “Al-Jábir va Muqaballa” bolıp tabıladı. Kitapda ilimiy tiykarlap berilgen matematikalıq qaǵıydalardıń ámeliyat ushın áhmiyeti qanshellilik úlken ekenligin aytıp otırmay-aq óz-ózinen anıq hám ayqın bolıp tabıladı. Xorezmiy bul haqqında sonday degen: “…Men arifmetikanıñ ápiwayı hám quramalı máselelerin óz ishine alıwshı “Al-Jábir va muqaballa ” esabı haqqında qısqasha kitaptı usındım, sebebi miyraslardı bòliwde , wásiyatnama dúziwde, buyım bólistiriwde hám ádillik jumıslarında, sawdada hám hár qanday pitimlerde hám sonıń menen birge, jer ólshewde, kanallar ótkeriwde hám basqa soǵan uqsas túrlishe jumıslar ushın bul zárúrdir”.
“Al-Jábir va muqaballa ” neshe-neshe zamanlardan berli SHıģıs hám Batıs ilimpazlarına algebra páni boyınsha dàstùr bolıp xızmet etip kelip atır. Al-Xorezmiy algebranıñ atası bolıp tabıladı. Házir dúnyada qollanılıp atırģan esap nomerleri “1” den “9” ge shekem hám de “0” sol dàwirden baslap keń mámilege kirdi. Bul ullı babalarımızdıń ullı xızmetlerinen biri bolıp tabıladı.Algebra”, “algoritm” dep atalǵan pánlerge IX-asirdeyoq ullı watanlasımız al-Xorezmiy tiykar salǵanlıǵın pútkil jáhán qashannan berli tán alǵan. Onıń dóretpeleri evropa matematikası ushın ideologik ǵáziyne bolıp xızmet etdi. Sonıñ ushın da Xorezmiy dóretpeleri arabshadan lotin tiline bir neshe márte awdarma etilgen. Evropalıq ilimpazlar Xorezmiy dóretpeleri sebepli ózleriniń dóretpelerin jaratıp, matematika ilmini jáne de rawajlantirdi.